Random Thoughts

  • डायरेक्टर्स कट : द गॉडफादर

    डायरेक्टर्स कट : द गॉडफादर

    बरेचदा डीव्हीडीसोबत ‘डायरेक्टर्स कट’ नावाचा प्रकार यायचा. यात चित्रपटाचे दिग्दर्शक आणि अभिनेते यांनी केलेली कमेंट्री असायची. चित्रपटाच्या प्रत्येक दृश्याचे विश्लेषण करून ते चित्रित करताना काय काय अडचणी आल्या, काय गमती झाल्या हे खुद्द दिग्दर्शक महाशयांकडून ऐकायला मजा यायची. आता डीव्हीडी लुप्त पावल्यावर हा प्रकारही नामशेष होणार की काय असं वाटायला लागलं आहे.

    माझ्याकडे प्रागैतिहासिक काळातील काही डीव्हीडी आहेत. त्यांच्यावर ओरखडे पडून त्यांनी राम किंवा रावण म्हणण्याआधी त्यातील मुख्य बिंदू (आणि रेखा, हेलन वगैरे ) यांची नोंद करावी म्हणतो. यातील पहिला चित्रपट आहे ‘द गॉडफादर’ आणि याचं विश्लेषण केलं आहे चित्रपटाचे दिग्दर्शक दस्तूरखुद्द फ्रान्सिस फोर्ड कोपोला यांनी.

    या मालिकेतील इतर चित्रपट आहेत : ‘डायरेक्टर्स कट : ऑल द प्रेसिडेंट्स मेन‘ आणि ‘डायरेक्टर्स कट : द फ्युजिटिव्ह‘

    १. कोपोला यांच्या चित्रपटात लेखकाचं नाव सगळ्यात आधी येतं, उदा. Mario Puzo’s The Godfather किंवा John Grisham’s The Rainmaker. हा पायंडा पाडल्याचा त्यांना सार्थ अभिमान आहे.

    २. सुरुवातीला ब्रँडोच्या मांडीवर जे मांजर खेळताना दिसतं तो केवळ योगायोग होता. ते मांजर दिवसभर सेटवर फिरायचं ते कोपोलानं पाहिलं आणि काही न बोलता त्याला ब्रँडोच्या हातात दिलं. ब्रँडोला प्राण्यांची आवड होती, दोघांची गट्टी जमली आणि कपोलानं मांजरासकट दृश्य चित्रित केलं.

    ३. चित्रपट सुरू करण्याआधी कोपोला यांनी नवोदित अभिनेत्यांना संधी देण्यासाठी ‘ओपन कॉल’ दिला होता. यात त्यांना दोन गुणी अभिनेते सापडले – तेस्सियोची भूमिका करणारा आबे व्हिगोदा आणि अमेरिगो बोनासेराचीभूमिका करणारा साल्वातोरे कोर्सीत्तो. कोपोला यांच्या मते प्रत्येक दिग्दर्शकाने चित्रपटाआधी नवीन अभिनेत्यांना संधी देण्यासाठी ‘ओपन कॉल’ द्यायला हवा.

    ४. चित्रपटाच्या सुरुवातीला जो लग्नसमारंभाचा प्रसंग आहे तो चित्रित करण्यासाठी त्यांच्याकडे केवळ अडीच दिवस होते आणि सगळं युनिट प्रचंड तणावाखाली काम करत होतं. कोपोलानी प्रत्येक प्रसंग थोडक्यात सांगणारे कार्ड बनवले होते उदा. “क्लेमेंझा नाचतोय आणि वाइन मागतोय.”

    ५. लूका ब्रासीची भूमिका करणारा लेन्नि मोंताना हा एक कुस्तीपटू होता. ब्रँडोसोबत अभिनय करताना त्याला जाम टेन्शन यायचं आणि तो त्याचे संवाद विसरायचा. मग कोपोलानं एक शक्कल लढवली. लूका ब्रासी त्याचे संवाद पाठ करतोय असा प्रसंग चित्रित केला त्यामुळे नंतरचा त्याचा वाईट अभिनय कथानकाचा भाग बनून गेला.

    ६. ‘द गॉडफादर’ चित्रित करायला ६२ दिवस लागले आणि याला ६५ लाख डॉलर इतका खर्च आला. कोपोला यांच्या मते चित्रपट फार घाईघाईत आणि बेशिस्तपणे चित्रित झाला आहे.

    ७. टॉम हेगन (रॉबर्ट डुव्हाल​) आणि जॅक वोल्ट्झ (जॉन मार्ली) यांचा बागेत फिरतानाचा एक प्रसंग आहे. हा दुसऱ्या युनिटने लॉस अँजेलिसमध्ये चित्रित केला. यासाठी दोन्ही अभिनेते उपलब्ध नव्हते मग कोपोलाने त्याच्या दोन मित्रांना त्यांचे कपडे घालून बागेत फिरायला सांगितलं आणि प्रसंग चित्रित केला.

    ८. जॅक वोल्ट्झच्या बिछान्यात जे घोड्याचं मुंडकं आहे तो खरा घोडा होता. युनिटने मेलेल्या घोड्यामधून तसा दिसणारा घोडा निवडला आणि त्याचं मुंडकं घेऊन आले.

    ९. डॉन कोर्लिओने (मार्लन ब्रँडो) आणि सोलोझ्झो (ऍल​ लेत्तिएरी) यांच्या भेटीचा प्रसंग चित्रित होत असताना कोपोलाला कळलं की त्या आठवड्याच्या शेवटी त्याची हकालपट्टी होणार आहे. त्या काळात स्टुडिओ नेहमीआठवड्याच्या शेवटी नोटीस देत असत म्हणजे सोमवारपासून नवीन दिग्दर्शक घ्यायला सोयीचं जाई. तो बुधवार होता. कपोलानं उलटी खेळी केली – स्टुडिओचे चार लोक जे कोपोलावर नजर ठेवत असत त्यांना काढून टाकलं. यात सहाय्यक दिग्दर्शक आणि इतर कर्मचारी होते. यामुळे स्टुडिओतील बडी मंडळी संभ्रमात पडली. दरम्यान कपोलाला ‘पॅटन‘ चित्रपटासाठी सर्वोत्कृष्ट पटकथा लेखनासाठी ऑस्कर पारितोषिक मिळालं आणि त्याची नोकरी वाचली.

    १०. चित्रपटात मायकेल कोर्लिओने (ऍल पचिनो) आणि के एडम्स (डायान कीटन) नाताळाची खरेदी करण्यासाठी थेटरामधून बाहेर पडतात असा प्रसंग आहे. हा पहिल्या दिवशी चित्रित झालेला पहिला प्रसंग. यात मायकेलला त्याच्या वडिलांवर झालेल्या हल्ल्याबद्दल कळतं आणि तो वर्तमानपत्र उघडून बातमी शोधायला लागतो. यातील वर्तमानपत्राचे शॉट ‘स्टार वॉर्स’चा दिग्दर्शक जॉर्ज लूकास याने चित्रित केले होते. तो कोपोलालानिर्मितीमध्ये मदत करत होता.

    ११. टॉम हेगन आणि एमिलीयो बार्झिनी (रिचर्ड कोन्ते) यांच्या भेटीचा प्रसंग चित्रित होत असताना बातमी आली की बर्फाचं वादळ येणार आहे. कोपोला पाऊस किंवा वादळ यासाठी शूटिंग कधीही थांबवीत नाही. याला तो “special effects for free” म्हणतो. इथेही तेच झालं आणि वादळामुळे उलट प्रसंगाला अधिक उठाव आला.

    १२. मायकेल हॉस्पिटलमध्ये जातो त्या प्रसंगात जॉर्ज लूकासने सुचवलं की प्रसंगाची नाट्यमयता वाढवण्यासाठी रिकाम्या खोल्या आणि कॉरिडॉरचे काही शॉट्स घ्यायला हवेत. मग लूकासने चित्रित केलेल्या प्रसंगांमधून काही शॉट्स निवडले. दिग्दर्शकाने ‘कट’ म्हटल्यानंतर रिकाम्या फ्रेमचे काही प्रसंग होते जे इथे कामी आले. इथे कोपोला म्हणतो, “एरवी निरुपयोगी वाटणाऱ्या गोष्टीही प्रसंगी उपयोगी पडू शकतात.”

    १३. ऍल पचिनोने दंतवैद्याकडे जाऊन त्याचा जबडा खरोखरीच शिवून घेतला होता. नेहमी आपण चित्रपटात बघतो की अभिनेता मार खाल्ल्यानंतरही नंतरच्या प्रसंगात ताजातवाना दिसतो. कोपोलाला हे टाळायचं होतं.

    १४. सोलोझ्झोला मारल्यानंतर पोलीस अंडरवर्ल्डच्या गुन्हेगारांचा सफाया करतात या प्रसंगात एक माणूस पियानो वाजविताना दिसतो. हे कोपोलाचे वडील आणि ते त्यांनीच बनविलेली एका धून वाजवीत होते.

    १५. शूटिंग सुरू व्हायला दोन आठवडे असताना कोपोलाने सगळ्या कलाकारांना एका रेस्टॉरंटमध्ये जेवायला बोलावलं. ब्रँडो टेबलाच्या अग्रभागी, त्याच्या एका बाजूला ऍल पचिनो, जिमी कान. दुसऱ्या बाजूला रॉबर्ट डुव्हाल. कोपोलाची बहीण तालिया शायर जिने कोनीची भूमिका केली ती किचनमधून पदार्थ आणून वाढत होती. कोपोलाने सगळ्यांना त्यांच्या भूमिकांप्रमाणे वागायला सांगितलं. त्याच्या मते यामुळे कलाकारांना एकमेकांबरोबर संवाद साधण्यात बरीच मदत झाली.

    १६. चित्रपटाच्या शेवटी मायकेलच्या मुलाचा बाप्तिस्मा होताना दाखवला आहे. हे बाळ म्हणजे कोपोलाची मुलगी सोफिया कोपोला. चित्रपटात तिचा बाप्तिस्मा मुलगा म्हणून होतो.

    १७. लॉस अँजेलिसमध्ये चित्रपटाचे संकलन चालू असताना स्टुडिओकडून कोपोलाला इतकी तुटपुंजी रक्कम मिळायची की तो जिमी कानच्या नोकराणीच्या खोलीत राहायचा जेणेकरून जे काही थोडेबहुत पैसे वाचतील त्यातून घर चालवायला मदत व्हावी.

    १८. चित्रपटात पीटर क्लेमेंझाच्या तोंडी एक अजरामर संवाद आहे, “Leave the gun. Take the cannoli.” हा संवाद क्लेमेंझाचे काम करणाऱ्या रिचर्ड कास्तेलानोला ऐनवेळी सुचला.

    १९. “इटालियन-अमेरिकन संस्कृती इतक्या बारकाईने चित्रित करणे आणि ते ही एका माफियावर आधारित चित्रपटात ही त्या काळात एका नवलाईची गोष्ट होती.”

    २०. “द गॉडफादर चित्रित करताना मी फारच असंतुष्ट होतो. मला सगळ्यांनी सांगितलं होतं की माझ्या कल्पना अवास्तव आणि निरुपयोगी आहेत. तेव्हा माझ्यात अजिबात आत्मविश्वास नव्हता. मी तिशीच्या आसपास होतो आणि परिस्थितीशी कसाबसा लढा देत होतो. त्यावेळी मला हा चित्रपट एका भयानक स्वप्नासारखा वाटत होता. मला कल्पनाही नव्हती की पुढे जाऊन हा केवळ यशस्वीच नव्हे तर चित्रपटाच्या इतिहासात एका मैलाचा दगड म्हणून ओळखला जाईल. म्हणून मला काम करणाऱ्या तरुण मुला-मुलींबद्दल नेहमी आत्मीयता वाटते. लक्षात ठेवा, जे लोक तुमच्या कल्पनांना तुच्छ मानतात आणि ज्यामुळे कदाचित तुमची नोकरीही जाऊ शकते, ३० वर्षांनंतर त्याच कल्पनांसाठी तुमचा गौरव केला जाईल. तुम्हाला आवश्यकता आहे ती धैर्याची.”

  • राणाजी म्हारे

    नवा देश, नवा पुरावा (खरा की खोटा माहीत नाही, आधी सगळ्यांना मारू, नंतर विचार करू), लगेच मानवतेचे पाठीराखे तयार. आक्रमण! ओबामा किंवा त्याआधीच्या अध्यक्षांना संस्कृत येत नसावं पण ‘यदा यदा ही धर्मस्य’चा सोईस्कर अर्थ लावून प्रत्येक अध्यक्ष युद्ध करायच्या कारणाची वाट बघत असतो. १९६२ पासून सरासरी दर तीन वर्षांत एक आक्रमण असा रेट आहे, आहात कुठे? सो मेनी ब्याड गाइज, सो लिटल टाइम. जणू हे सोडून इतर कुणाला मानवतेची चाडच नाही. आता काय कारण तर म्हणे सिरीयाच्या सरकारने रासायनिक शस्त्रे वापरली. सिरीयामध्ये गेली दोन वर्षे यादवी युद्ध चालू आहे, लाखो लोक मेले. तोपर्यंत यांना जाग आली नव्हती. बंदुकांनी हवे तेवढे लोक मारा, नो प्रॉब्लेम. रासायनिक शस्त्रे म्हटल्याबरोबर सगळे खडबडून जागे झाले. इराकमध्ये यांच्या सैनिकांनी डिप्लिटेड युरेनियम, नापाम, फॉस्फरस वापरलं त्याचे परिणाम तिथल्या कैक पिढ्या भोगतील. पण तिथली मुलं अपंग जन्माला येत आहेत, कर्करोगाचं प्रमाण प्रचंड वाढलं आहे तरी त्याच्याशी युद्धाचा काही संबंध नाही असं म्हणून हात झटकायला हे मोकळे. अहो, अजून व्हिएटनामची जबाबदारी घ्यायला तयार नाहीत तर इराक लांबची गोष्ट. मरतील तर मरू देत तिच्यायला, डास, चिलटं मारताना आपण विचार करतो का? भाषणं देताना ‘प्रोटेक्टींग अमेरिकन पीपल’ची टेप सारखी वाजवली की झालं. काळजी करू नका, नो बूट्स ऑन ग्राउंड. सगळे अमेरिकन सुरक्षित राहतील. ड्रोनहल्ले करू, सैनिकांनाही मजा येते एसी रूममध्ये बसून माणसं मारायला. द न्यू ३-डी डिसप्ले इज लाइक, ऑस्सम, ड्यूड​.

    सिरीयामध्ये यादवी युद्ध चालू आहे. अतिरेकी, जनता, सरकारी फौजा सर्वांची सरमिसळ झालेली आहे. सामान्य जनतेचे होणारे हाल सांगून सोय नाही. आता आक्रमण केलं तर कुणावर बॉम्ब टाकणार? त्यामुळे निरपराध लोक मरतील त्याचं काय? आणि हे सर्व केल्यानंतर प्रश्न सुटण्याची अजिबात शक्यता नाही. जरी असादला मारलं तरी सध्या इराकमध्ये जो गदारोळ चालू आहे तोच इथेही होणार. हं, एक गोष्ट मात्र आहे. सिरीयाचा भूगोल तेलाच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचा आहे. सिरीयाविरुद्ध सैनिकी कारवाई करण्याचा अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानाचा प्रस्ताव संयुक्त राष्ट्र संघाने फेटाळून लावला. कॅमेरुन यांचा प्रस्ताव इंग्लंडच्या संसदेने फेटाळला. ओबामा यांनी लिबियाविरुद्ध कारवाई करताना कॉंग्रेसची परवानगी नव्हती तरी त्याची पर्वा केली नाही. अमेरिका आणि फ्रान्स हे दोनच देश कारवाई करण्याच्या पक्षात आहेत पण फिकर नॉट. ओबामांच्या आले मना, तेथे कोणाचे चाले ना. एकदा ठरवलं की नियम वगैरे किस झाड की पत्ती. आणि फ्रान्स, इंग्लंड निमूटपणे त्यांच्या मागे जाणार. जर्मनीसारखा स्वतंत्र विचार करण्याची कुवत किंवा इच्छा त्यांच्यामध्ये नाही. सगळे विचारवंत या विषयांवर कसे गप्प बसतात, तसंच.
    —-
    सकाळ झाली. दैदिप्यमान दिनकराने आपल्या सहस्रावधी किरणांच्या साहाय्याने पृथ्वीला नवजीवन द्यायला सुरुवात केली. यातील काही किरणे पांढऱ्या घराच्या दिशेने कूच करती जाहली. घराला स्पर्श करण्याआधी किरणे एक सेकंद थबकली. पांढऱ्या घराला स्पर्श करण्याआधी किरणे नेहमीच थबकत असत. घराच्या एका खिडकीतून किरणे आत गेली. त्या खोलीत निर्बलांचे तारणहार, दुर्जनांचे कर्दनकाळ, पृथ्वीची शेवटची आशा असणारे नोबेल शांतता पारितोषिक विजेते भो ओबामा गाढ निद्रेत होते. ओबामांच्या गालावर पडण्याआधी किरणे एक सेकंद थबकली. भो ओबामांना स्पर्श करण्याआधी किरणे नेहमीच थबकत असत. गालावर पडल्यावर किरणांची ऊर्जा ओबामांच्या त्वचेमध्ये पसरली. ही ऊर्जा त्यांच्या त्वचेच्या खाली असलेल्या ७-हायड्रोकोलेस्टेरॉल या रेणूंच्या दिशेने गेली. ऊर्जेला पाहिल्यावर रेणू काही काळ थबकले. ओबामांच्या त्वचेतील ७-हायड्रोकोलेस्टेरॉल रेणू ऊर्जेला पाहिल्यावर नेहमीच थबकत असत. ऊर्जेला भेटल्यानंतर ७-हायड्रोकोलेस्टेरॉल रेणूंचे प्री-व्हिटामिन डी रेणूत रूपांतर झाले. त्वचा गरम असल्याने या रेणूंचे लगेच व्हिटामिन-डी रेणूंमध्ये रूपांतर झाले – अर्थातच एक सेकंद थबकल्यानंतर. परत एक सेकंद थबकल्यानंतर हे रेणू ओबामांच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये प्रवेश करते झाले. ही सगळी थबकाथबकी – आदरापोटी होती. अदर दॅन आदर, दुसरं कोणतंही कारण नव्हतं.

    भो ओबामांना जाग आली. त्यांची नजर डावीकडच्या फडताळावर गेली. तिथे नोबेल शांतता पारितोषिक एक सेकंद थबकून पडलेल्या सूर्यकिरणांच्या प्रकाशात चमकत होतं. ते पाहिल्यावर भो ओबामांचं मन अपार करुणेनं भरून गेलं. ही करुणा जगातल्या सर्व लोकांसाठी होती. त्यांचं भाग्य थोर म्हणून त्यांना माझ्यासारखा दूरदर्शी, हुरहुन्नरी, धोरणी, गुणी, वाणी नेता मिळाला. नोबेल मिळालं यावरूनच माझी श्रेष्ठता सिद्ध होते. आइनस्टाइन, हेमिंग्वे, आंग सान सू क्यी, किसिंजर… नाही, नाही किसिंजर नाही. डॅम इट, (इथे त्यांनी कोठारे ष्टाइलमध्ये मांडीवर चापट मारली की नाही हे कळायला मार्ग नाही. ती माहिती क्लासिफाइड आहे.) नेमक्या नको त्या वेळेला नको ती नावं आठवतात. परत पहिल्यापासून..आइनस्टाइन, हेमिंग्वे, आंग सान सू क्यी, ओबामा. हं, आता कसं बरोबर वाटतंय. मुद्दा काय की माझ्यात काहीतरी गुण पाहूनच त्यांनी नोबेल दिलं असेल ना? काहीतरी केल्यानंतर नोबेल मिळालं तर त्याचा अर्थ ते काम नोबेलपात्र होतं. पण मला तर आधीच नोबेल मिळालंय. म्हणजे आता मी जे करणार आहे ते सगळं नोबेल पात्रच आहे. QED. मनाचं काठोकाठ समाधान झाल्यानंतर भो ओबामा उठले. आज खूप मोठं काम करायचं होतं. बऱ्याच दिवसांनी एका देशावर आक्रमण करायची संधी आली होती.

    कॅमेरा झूम होत पांढऱ्या घरावर स्थिरावतो. मागच्या ब्याकग्राउंडमध्ये गाणं वाजायला लागतं

    राणाजी म्हारे, गुस्से में आए, ऐसो बलखाए, अगियां बरसाए, घबराए म्हारो चैन
    जैसे दूर देस के टावर घुस जाए रे एरोप्लेन

    राणाजी म्हारे, ऐसो गुर्राए, ऐसो थर्राए, भर आए म्हारे नैन
    जैसे सरे आम इराक में जाके जम गए अंकल सॅम
    जैसे हर एक बात पे डिमोक्रसी में लगने लग गयो बॅन
    जैसे बिना बात अफगाणिस्तां का बज गयो भय्या बॅंड

  • देख के दुनिया की दिवाली..

    (हा लेख जवळपास दहा वर्षांपूर्वी लिहिला होता. सध्या परिस्थिती खूपच सुधारली आहे.)

    नाही, म्हणजे यांचा लाइफमध्ये प्रॉब्लेम काय आहे? पैसे नाहीत, वेळ नाही का काम करायचं नाहीये? ही दोन वाक्ये लिहीपर्यंत दोनदा वीज गेली होती हे सांगितल्यावर ‘ते’ म्हणजे कोण याचा प्रकाश तुमच्या डोक्यात पडला असेलच. तर आज आपण वीज जाण्याचे आणि घालवण्याचे विविध प्रकार कोणते आहेत त्याची ओळख करून घेणार आहोत.

    प्रकार एक : (विकट हास्य) लोड शेडींग 

    आपल्या दुर्दैवी देशाचं लोड इतकं आहे की कितीही शेड केलं तरी ते शेडच होत नाही, यू नो? दर वेळी याची कारणे वेगळी असतात. टाटाला द्यायला पैसे नाहीत, आंध्रामध्ये कोळसा भिजला इ. इ. सध्या म्हणे एमएसइबीला पुणे विभागाचे लोड शेडींग कसं करायचं याचं वेळापत्रक करायलाच वेळ नाहीये, आता बोला! बहुधा डूटीवर असणारे अधिकारी ‘अकडम तिकडम तडतड बाजा’ करून कोणत्या विभागाचं बटण दाबायचं हे ठरवत असावेत. कारण सध्या दिवसातून कोणत्याही वेळेला वीज जाते, कधी एक तास, कधी दीड तास. एक तास किंवा दीड तास वीज गेली तर ते लोड शेडींग नाहीतर इतर काहीतरी (पुढे बघावे). अर्थात ‘इतर काहीतरी’मुळे गेलेली वीज नेमकी एक तास किंवा दीड तास जाऊ शकते पण तसेही तुम्हाला काय फरक पडतो? तुम्ही (शब्दश: आणि वाक्प्रचार, दोन्ही अर्थाने) अंधारात आहात आणि अंधारातच रहाणार.

    प्रकार दोन : गरजत बरसत सावन आयो रे..

    चांदोबातल्या गोष्टींमध्ये राक्षसाचा एक अवयव नाजुक असतो तिथे बाण मारला तर तो मरतो. तसं आपल्या देशाचा सगळ्यात नाजुक अवयव म्हणजे वीज. सावन कशाला, नुसता गार वारा जरी सुटला तरी वीज जायला ते पुरेसं असतं. कधीकधी हे एमएसइबीवाले ‘प्रिएम्प्टीव्ह’ वीज घालवतात असं वाटतं. म्हणजे वारा सुटलाय, वादळ येतय, वीज जाणार ही काळ्या दगडावरची रेघ. मग आधीच घालवून टाकूयात. कधीकधी पाऊस आला-वीज गेली, पाऊस थांबला-वीज आली, पाऊस आला-वीज गेली असं दुष्टचक्र सुरु असतं.

    सावनवरून आठवलं, या वर्षी पावसाला झालंय काय? दिवाळी आली तरी बदाबदा कोसळतोच आहे? वर जो कोणी शिफ्टला होता तो ट्याप सुरू करून रजेवर गेला बहुतेक. या वर्षी म्हणे हवामान विभागाने वीस वर्षात पहिल्यांदाच अंदाज चुकला अशी कबुली दिली आहे. (‘वीस वर्षात पहिल्यांदा अंदाज चुकला’ ही कबुली नाही, कबुली ‘वीस वर्षात पहिल्यांदाच दिली आहे’. आई बात समझमें?)

    हॅहॅहॅ. हे म्हणजे दाउदने “नाही, म्हणजे माझ्याकडून काही वेळा कायद्याचं उल्लंघन झालं असण्याची शक्यता आहे, नाही असं नाही,” म्हणण्यासारखं आहे. आणि इतका पाउस कोसळूनही पुढच्या उन्हाळ्यात काय होणार आहे सगळ्यांनाच माहिती आहे. मार्च सुरू झाला नाही झाला की लगेच – धरणात १०% साठा शिल्लक! पुणेकरांवर ‘हे’ संकट ओढवणार​? – इति धृतराष्ट्र टाइम्स​. यांना ‘हे’, ‘ही’, ‘हा’ मथळ्यात टाकायला फार आवडतं. ‘ह्या’ अभिनेत्रीवर ओढवले ‘हे’ नाजुक संकट​!!

    प्रकार तीन : कहीं दीप जले कहीं दिल
    १. लाइट जातात.
    २. तुम्ही टॉर्च, मेणबत्ती, काड्यापेटी शोधून, एकदाची मेणबत्ती लावता. ती घेऊन ‘कहीं दीप जले कहीं दिल’ करत दुसर्‍या खोलीत जाता.
    ३. मेणबत्ती टेबलावर ठेवून वळलात की लाइट येतात. तुम्ही हुश्श म्हणून मेणबत्ती विझवता, जिथून आणली तिथे ठेवता आणि परत आपल्या जागेवर येऊन बसता.
    ४. लाइट जातात. (विकट हास्य). परत ‘कहीं दीप जले कहीं दिल’. (बहुतेकवेळा दिलच.)

    हे असं कितीही वेळा होऊ शकतं. असं झालं की मला ‘अंदाज अपना अपना’ मधला परेश रावल आठवतो.
    “ये है असली हिरे.”
    “शाबाश.”
    “अरे नही, असली तो लाल वाली में थे.”
    “रवीना की मां, मै आ रहा हूं.”

    प्रकार चार : एक फेज जाणे
    म्हणजे लाइट जातात, तुम्ही खिडकीतून बाहेर नजर टाकता तर समोरची बिल्डींग बेजिंग ऑलिंपिकच्या तोंडात मारेल अशी झगमगत असते. तुमच्या पोटात खड्डा पडतो. तुम्ही ‘हरिणीचे पाडस व्याघ्रे धरियेले’च्या चालीवर​ आकांत करत शेजार्‍या-पाजार्‍यांना विचारता. फक्त तुमची बिल्डींग किंवा तुमची, पलिकडची आणि शेजारची अशा काहीतरी विचित्र कॉम्बिनेशनमध्ये लाइट गेलेले असतात. यावर एकच उत्तर, “एक फेज गेली असेल.” ही एक फेज कुठे असते? ती नेमकी आपलीच कशी जाते? ‘त्यांची’ एक फेज कुठे असते? ती कधी जात का नाही? एक फेज वगैरे बोलायच्या गोष्टी आहेत, खरी गोम अशी आहे की तुम्हारा बॅड लकीच खराब हय​.

    आणखीही काही उपप्रकार आहेत, जसे की – एकच क्षण वीज गेल्यासारखे होणे. प्रकार दोनच्या आधी बरेचदा पूर्वसूचना म्हणूनही हिचा उपयोग केला जातो. किंवा कधी कधी एमएसइबीने उदार अंत:करणाने लोड शेडींगचे वेळापत्रक दिलेले असते. त्या दिवशी प्रकार दोनमुळे आधीच वीज जाते, पाऊस थांबतो, वीज येते आणि मग लोड शेडींगच्या वेळेला परत जाते. (विकट हास्य).

    उपप्रकारांवर अजून तितकी माहिती उपलब्ध नाही पण येत्या काही वर्षात ती उपलब्ध होईल असा आम्हाला विश्वास वाटतो.

  • रहमानचा सोनाटा

    रहमानचा नवीन चित्रपट आला की सगळी गाणी ऐकावी लागतात. याचं कारण असं की रहमान कोणत्याही गाण्यात पाटी टाकत नाही त्यामुळे एखादा ‘जेम’ निसटून जायला नको. दुसरं म्हणजे पहिल्यांदा गाणं ऐकताना हमखास ‘हे काय आहे?’ अशी प्रतिक्रिया असते. गाणं काही दिवस ऐकल्याशिवाय पर्याय नसतो. नंतर गाणं आवडलं तर यात आधी विचित्र काय वाटत होतं ते कळत नाही. रहमानचं ‘ऐला ऐला’ हे गाणं ऐकताना रहमानच्या बर्‍याच गमती कळल्या, शिवाय सर्वांना रहमान आवडावा अशी अपेक्षा किती चूक आहे हे ही लक्षात आलं.

    पुढे जाण्याआधी काही इशारे. गाणं आहे तमिळ भाषेत आणि ते त्याच भाषेत ऐकायला हवं. याचं हिंदी डबिंग होणार आहे की नाही कल्पना नाही पण ‘रोजा’सारखे अपवाद वगळले तर रहमानच्या तमिळ गाण्यांचं हिंदी रूपांतरइतकं टुकार असतं की सांगायची सोय नाही. चाली तमिळ गाण्यावर केलेल्या, तिथे हिंदी शब्द (ते ही कैच्याकै) टाकले तर चाल आणि शब्द यांचा ताळमेळ जुळत नाही (‘टेलेफोन धून में हसने वाली’ आठवा). दुसरं असं की इथे गाण्याची आत्यंतिक चिकित्सा केली आहे. ‘इतका इचार कशापायी भौ? गाणं ऐकायचं आणि सोडून द्यायचं’ अशी विचारधारा असेल लेख न वाचलेलाच बरा. इतक्या खोलात जायची सवय जुनी आहे. लोक पिच्चर बघताना हिरो-हिरविणींच्या त्वांडाकडं बघत असतात, आम्ही क्यामेरा अ‍ॅंगल, लेन्सचा फोकस, कंटिन्यूइटी बघत असतो, चालायचंच.

    ‘ऐला ऐला’ हे गाणं पहिल्यांदा ऐकल्यावर काहीचं कळलं नाही. नेहमीप्रमाणे अंतरा, मुखडा कशाचाही पत्ता नव्हता. रहमानच्या गाण्यांचा अनुभव असा की काही वेळा ऐकल्यावर एखादी लकेर अचानक आठवते आणि रुतून बसते. मग ते गाणं आवडायला लागतं. ‘ऐला ऐला’ आवडलं तरीही हे काय चाललंय याचा पत्ता लागत नव्हता. अंतरा-मुखडा नाही पण मग मनात येईल तशा रॅंडम ओळी टाकल्यात का? याचं उत्तर सापडत नव्हतं. गाणं पुरतं मनात बसल्यावर अचानक कुलूप उघडावं तसा साक्षात्कार झाला आणि रहमानभाईंना मनातल्या मनात दंडवत घातला.

    रहमानच्या संगीताला इंग्रजीत एक चपखल शब्द आहे – eclectic१. याचा अर्थ सर्व प्रकारच्या कल्पना, स्रोत यामधून जे जे उत्तम ते निवडून घेणे. रहमानच्या संगीतात रेगे-हिपहॉपपासून ऑपेरापर्यंत सगळं काही सापडतं. बरेचदा लोक म्हणतात ‘रोजाचा रहमान आता राहिला नाही’. गोष्ट खरी आहे पण इथे अपेक्षा अशी आहे की रहमानने रोजासारखंच संगीत देत राहायला हवं होतं. हिंदी चित्रपटसृष्टीत एकदा स्वतःची स्टाइल सापडली की तिला शेवटापर्यंत न सोडणे ही लोकप्रिय परंपरा आहे आणि अनेक दिग्गजांनी ती पाळली आहे – शंकर-जयकिशन म्हणजे ऑर्केस्ट्रा, ओपी म्हणजे ठेका. रहमानकडून तीच अपेक्षा करणे हा त्याच्यातल्या कलाकारावर अन्याय आहे.

    आता वह्या-पुस्तकं बाहेर काढा, थोडा इतिहासाचा धडा. चौदाव्या शतकात इटलीमध्ये रेनेसान्स आल्यानंतर युरोपमध्ये सर्व क्षेत्रांमध्ये प्रगती झाली. या प्रगतीचे ठराविक टप्पे होते. अठराव्या शतकाच्या मध्यात संगीतामध्ये ‘सोनाटा‘ या प्रकाराचा उदय झाला. सोनाटा प्रकाराची वैशिष्ट्ये अशी – सुरुवात एका सुरावटीने होते, हिला A म्हणूयात. ही संपली की वेगळी सुरावट येते, ही B. बहुतेक वेळा या संगीतामध्ये या दोन सुरावटींचा प्रवास असतो. कधी एक आनंदी स्वरांमध्ये असेल तर दुसरी दु:खी. बेथोवनच्या सुप्रसिद्ध पाचव्या सिंफनीत या दोन प्रकारच्या सुरावटी एकमेकांवर कुरघोडी करण्याचा प्रयत्न करतात. याचे अनेक प्रकारचे अर्थ लावता येतात. सुरुवातीला A आणि B येतात त्याला एक्स्पोझिशन म्हणतात – म्हणजे या सुरावटींची आपल्याला ओळख करून देणे. नंतरचा भाग डेव्हलपमेंट. इथे दोन सुरावटींचं स्वरूप बदलतं, त्या A′ आणि B′ होतात. शेवटच्या भागात A आणि B परत येतात, त्यांचं स्वरूप मात्र बदललेलं असू शकतं. याखेरीज ‘कोडा’ (C) नावाची एक महत्त्वाची सुरावट यात असते. डेव्हलपमेंट सुरू होण्याआधी एक्सपोझिशन जिथे संपतं तिथे हा कोडा येतो. कोडाचं वैशिष्ट्य असं की तिथे संगीत थांबतं. त्या ‘पॉझ’नंतर वेगळ्या सुरावटीचं संगीत सुरू होतं.

    हे सगळं पुराण लावण्याचं कारण रहमानने ‘ऐला ऐला’ गाणं सोनाटा फॉर्मवर बेतलं आहे. नेहमीप्रमाणे गायक-गायिका सुप्रसिद्ध नाहीत. गायिका आहे कॅनडाची नताली दी लूचिओ आणि गायक आदित्य राव. (इथे आमचा फेवरिट एसपी असायला हवा होता असं वाटून गेलं.) आता हे गाणं सोनाटा फॉर्ममध्ये कसं बसतं बघूयात. एक सोयीचा भाग असा की रहमानने A, B, C तिन्ही सुरावटींसाठी गायक आणि गायिका आलटून पालटून वापरले आहेत त्यामुळे A कुठे संपते आणि B कुठे सुरू होते ते कळायला सोपं आहे.

    sonata form in Rahman's song

    गाणं सुरू होतं – A नतालीच्या आवाजात, मग B आदित्यच्या आवाजात आणि शेवटी कोडा C नतालीच्या आवाजात. कोडानंतर क्षणभर गाणं थांबतं. नंतर परत A नतालीच्या आवाजात आणि मग रहमानने कोरसमध्ये एक-दोन हिंदी ओळी वापरल्या आहेत. मग आदित्य येतो, पण इथे परत आधीची सुरावट B न वापरता त्यात बदल केला आहे B’. B’ ओळखायची सोपी युक्ती म्हणजे यात ‘हेय्या-होय्या’ अशा लकेरी आहेत. दोन B’ मध्ये परत नताली येते आणि शेवटी रहमानने परत गंमत केली आहे. अगदी सुरुवातीला जी B सुरावट आदित्यने म्हटली होती ती आता नताली म्हणते आणि कोडा C, जो सुरुवातीला नतालीच्या आवाजात होता तो आता आदित्यच्या आवाजात आहे. पण इथेही अगदी शेवटी कोडा संपताना परत नताली येते, आदित्य थांबतो आणि कोडा गाण्यासकट नतालीच्या आवाजात पूर्ण होतो. कोडा खास ऑपेरेटीक शैलीत वापरला आहे, यावरूनच सोनाटा शैलीविषयी क्लू मिळाला. तर असा हा रहमानचा सोनाटा.

    रहमानच्या संगीताविषयी समीक्षक राजू भारतन म्हणतात, “..Rahman created his own scoring revolution…Saddening as such a development might have been to the old order, it is imperative for such a pre-set listenership to take a less snobbish peek at Rahman’s musical output and discern how his tunes have been as catchy, in their own way, as anything that C. Ramchandra or Shankar-Jaikishan fashioned in their salad days.”

    —-

    १. मराठी साहित्य जागतिक पातळीवर न पोचण्यात मराठी भाषेत हवं ते व्यक्त करता येणार्‍या शब्दांच्या कमतरतेचा वाटा किती? चर्चा करा.