बाजरी लोकप्रिय करण्यात भारताने आघाडी घेतली आहे ही सन्मानाची बाब आहे. बाजरीच्या सेवनामुळे पोषण, अन्न सुरक्षा आणि शेतकऱ्यांचे कल्याण होते.
पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी
तुम्ही ‘डॉ. हाऊस’ सारखे कोणतेही लोकप्रिय वैद्यकीय शो पाहिल्यास, तुम्हाला अनेक वैद्यकीय संज्ञा ऐकायला मिळतील परंतु डॉक्टरांच्या तोंडी हे दोन शब्द कधीच ऐकायला मिळणार नाहीत – ‘गट मायक्रोबायोम.’ आणि तरीही हजारो डॉक्टर, एपिडेमियोलॉजिस्ट आणि जगभरातील संशोधकांचा विश्वास आहे की, पुढील शतक आपल्या आरोग्यावर आतड्यांवरील मायक्रोबायोमच्या परिणामांवर आधारित वैद्यकशास्त्रातील क्रांतीचे साक्षीदार असेल.
आपल्या आतड्यात अंदाजे एक लाख कोटी जीवाणू, विषाणू आणि बुरशींचे अस्तित्व असते. या सर्वांसाठी एकत्रिक अशी गट मायक्रोबायोम ही संज्ञा आहे. (एक लाख कोटी अंदाजपंचे, बरं का. वास्तविक संख्येचा अंदाज लावणे कठीण आहे, आणि ही संख्या बदलत असते). गेल्या वीस वर्षांमध्ये, शास्त्रज्ञांनी अशा अनेक क्षेत्रांचा शोध लावला आहे जिथे आपले आतड्याचे मायक्रोबायोम आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य, प्रतिकारशक्ती आणि संपूर्ण आरोग्य यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. आपल्या आतड्यात अंदाजे १६८ दशलक्ष चेतापेशी असतात म्हणूनच त्याला कधीकधी “दुसरा मेंदू” म्हटले जाते. आतड्यातील सूक्ष्मजंतू न्यूरोट्रांसमीटर, हार्मोन्स आणि चयापचय यांसारखी रसायने तयार करतात जे न्यूरोलॉजिकल कार्यांवर परिणाम करतात आणि वर्तनावर प्रभाव टाकू शकतात. हे सूक्ष्मजंतू रोगप्रतिकारक पेशींशी संवाद साधून तुमची रोगप्रतिकारक यंत्रणा कशी कार्य करते हे देखील नियंत्रित करतात.
प्रत्येकाला आतड्याच्या मायक्रोबायोममध्ये रस आहे. कार्डिओलॉजीपासून ऑन्कोलॉजीपर्यंत, मानसोपचारापासून एंडोक्राइनोलॉजीपर्यंत, सर्व शाखांमधील आरोग्य-सेवा व्यावसायिकांना आपल्या आतड्यात राहणाऱ्या कोट्यवधी जीवाणूंची अफाट क्षमता जाणवू लागली आहे.
मेरी ई. बटलर आणि सहकारी, ॲन्युअल रिव्ह्यू ऑफ क्लिनिकल सायकॉलॉजी, खंड १५, २०१९
आनंदाची बातमी ही की आपल्या मायक्रोबायोमला खुश कसं ठेवायचं हे आता आपल्याला माहीत झालय. आणि जर मायक्रोबायोम आनंदी असेल तर सारं काही आलबेल असतं. मायक्रोबायोमला खुश ठेवण्याची युक्ती म्हणजे आठवड्यात ३० वेगवेगळ्या वनस्पती खाणे. हा तीस आकडा कुठून आला?
झोई ही ब्रिटीश कंपनी आहे आणि तिच्या सह-संस्थापकांपैकी एक प्रा. टिम स्पेक्टर आहेत. प्रा. स्पेक्टर लंडनच्या किंग्ज कॉलेजमध्ये जेनेटिक एपिडेमियोलॉजीचे प्राध्यापक आहेत आणि जगातील आघाडीच्या संशोधकांपैकी एक आहेत. त्यांच्या संशोधनातून हा आकडा घेण्यात आला आहे. यूट्युबवर त्यांचं पॉडकास्टपण आहे. (ही जाहीरात नाही).
हे वाचल्यावर तुम्ही म्हणाल “अरे बापरे, आठवड्यात तीस पालेभाज्या कश्या खायच्या?” घाबरायचं कारण नाही. इथे ‘वनस्पती’ ची व्याख्या अधिक विस्तृत आहे आणि त्यात डाळी, कडधान्ये, फळं, भाज्या आणि मसाले इत्यादींचा समावेश आहे. तसेच, वापराचे प्रमाण विविधतेपेक्षा कमी महत्त्वाचे आहे म्हणून चिमूटभर काळी मिरी ही सुद्धा एक वनस्पती धरायला हरकत नाही.
भारतीय खाद्यसंस्कृतीचे पहिले वैशिष्ट्य म्हणजे जर तुम्ही पारंपारिक भारतीय पाककृतीला चिकटून राहिलात तर आठवड्यातून ३० झाडे खाण्याची गरज सहज पूर्ण होते. (साध्या गरम मसाल्यातच १५ एक वनस्पती सापडतील.)
मी झोई पॉडकास्टचा एक एपिसोड ऐकत होतो जिथे ते ३० वनस्पतींचा आहारात समावेश करण्याच्या विविध पद्धतींवर विचारमंथन करत होते. यावरून मला कल्पना सुचली. भारतीय पाककृतीमध्ये अनेक साइड डिश आहेत जे या संदर्भात खूप चांगले योगदान देऊ शकतात परंतु अनेकदा दुर्लक्ष केले जाते. तर ही एक छोटी यादी आहे. मी पैज लावायला तयार आहे की नेहेमी जे आहारात हे असावं, ते असावं असे लेख येतात त्यात हे पदार्थ कधीही सापडणार नाहीत.
नेटवर धुंडाळलं तर अडीचशेहून अधिक चटण्याच्या पाककृती सापडतील. म्हणजे बघा, पाश्चिमात्य देशांच्या तुलनेत चवीत किती विविधता आहे. तिकडे केचप, सॉस आणि गेलाबाजार मायोनेझ यापलिकडे काही नाही.
फुटाणे फुटाणे गरीबांचं अन्न मानलं जातं, पण प्रथिनांसाठी इतका उत्तम आणि स्वस्त स्रोत दुसरा नसावा. दोन जेवणांमध्ये थोडं चरावसं वाटलं तर वेफर्स किंवा फरसाणापेक्षा फुटाणे लाख पटीने चांगले.
चटणी + ऑलिव्हचं तेल (कॉपीराईट : अस्मादिक) प्रा. स्पेक्टर म्हणतात की ऑलिव्हचं तेल म्हणजे आपल्या मायक्रोबायोमसाठी जणू रॉकेट इंधन. युरोपात सलादवर चमचा दोन चमचे ऑलिव्हचं तेल आणि व्हिनेगर टाकण्याची पद्धत आहे. इथल्या जेवण्यात सलाद खाण्याइतका मी आंग्लाळलेला नसल्यामुळे मी चटणीवर एक चमचा एक्स्ट्रा व्हर्जिन ऑलिव्हचं तेल टाकतो. आणि हो, कधी कधी ऑलिव्हचं तेलात पॉलिफेनॉल असतात त्यामुळे थोडं घशात थोडं खवखवेल. पॉलिफेनॉल आरोग्यासाठी उत्तम असतात.
इतर संस्कृतींमध्ये चवींची विविधता मिळवण्यावर भर दिला जातो आणि इंग्लंड आणि अमेरिकेत आम्ही हे खरोखर गमावले आहे.
प्रा. टिम स्पेक्टर
भारतीय उद्योजक आणि उपाहारगृह चालकांसाठी सुवर्ण संधी
पाश्चिमात्य जगाला वनस्पतीवर आधारित अन्नाचे महत्त्व हळूहळू लक्षात येत आहे. याचा एक परिणाम म्हणजे शाकाहारी उत्पादनांची मागणी वाढणार आहे. वर सूचीबद्ध केलेल्या उत्पादनांची निर्यात करणाऱ्या भारतीय कंपन्यांना या उत्पादनांच्या विशेष गुणांची जाहीरात करणे आवश्यक आहे – कोणतीही अल्ट्रा प्रोसेसिंग नाही, पूर्णपणे नैसर्गिक घटकांपासून बनलेली आणि तुमच्या आतड्याच्या आरोग्यासाठी उत्तम. त्याचप्रमाणे, परदेशातील भारतीय रेस्टॉरंट्स देखील वनस्पतींवर आधारित भारतीय खाद्यपदार्थ तुमच्या आरोग्यासाठी का चांगले आहेत हे ठळकपणे सांगू शकतात.
भारतातही अशा व्यवसायाला प्रचंड वाव आहे. उदाहरणार्थ, मला दिब्रुगड किंवा म्हैसूरची चटणी चाखायला आवडेल. इतकेच नाही तर प्रत्येक राज्यात तिथले स्पेशल असे पदार्थ असतात पण ते त्या राज्याबाहेर फारसे प्रचलित नसतात. उदा. मेतकूट महाराष्ट्राबाहेर फारसं लोकप्रिय नसावं. खाद्यकंपन्यांनी असे पदार्थ हुडकून ते त्या-त्या राज्याबाहेर निर्यात करायला हवेत.
भारतीत खाद्यसंस्कृतीचे दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे चवीला लय भारी!
अल्ट्रा प्रोसेस्ड फूडचा आहारातील वापर कमी करा
अल्ट्रा प्रोसेस्ड फूडच्या अनेक व्याख्या आहेत. जर तुम्ही तुमच्या पणजीना बर्गर किंवा चिप्स खायला दिले तर ती खायला का-कू करेल का? सामान्य स्वयंपाकघरात न आढळणारा कोणताही घटक तुम्हाला पाकिटावरच्या यादीत दिसतो का? उत्पादन कधीच खराब होत नाही का? जेव्हा तुम्ही ते खाता तेव्हा तुम्हाला तृप्त वाटत नाही आणि नेहमी जास्त हवे असते? कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तर होय असल्यास, उत्पादन अल्ट्रा-प्रोसेस्ड आहे. बऱ्याच क्लिनिकल चाचण्यांनी वारंवार दर्शविले आहे की अल्ट्रा-प्रोसेस्ड पदार्थ तुमच्या आरोग्यासाठी वाईट आहेत आणि ते आतड्यांतील वाईट प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंना प्रोत्साहन देतात आणि चांगल्या प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंना प्रतिरोध करतात. दुर्दैवाने, यामध्ये जवळजवळ प्रत्येक प्रकारचा ब्रेड, कॉर्नफ्लेक, प्रोटीन बार, सॉस, केचअप, जाम इत्यादींचा समावेश आहे. (सुपरमार्केटमध्ये जितक्या रांगा ओलांडून पलिकडे जाल तितके चांगले.)
दुपारी इथल्या रस्त्यांवर एक दृश्य हमखास दिसतं. शाळा सुटल्यावर मुलं-मुली दहा-दहा रुपयांची चिप्सची पाकीटं खात-खात घरी जात असतात. या चिप्समध्ये असे अनेक पदार्थ असतात ज्यांची तुम्ही कधी नावंही ऐकलेली नसतील. हे पदार्थ मिसळण्याचा एकमेव उद्देश म्हणजे पैका मिळवणे कारण या पदार्थांमुळे उत्पादन स्वस्त होते आणि त्यांची चटक लागते. शिवाय यात भरपूर मीठ आणि साखर असते. विचार करा, दहा ते पंधरा वर्षे रोज हे चिप्स खाल्ले तर त्यांचे दूरगामी परिणाम काय असतील?
याऐवजी मुलांना दुपारी पापड खायला दिले तर?
मायक्रोबायोम आणि एकूण आरोग्य सुधारण्यासाठी काही टिपा
यापैकी बहुतेक झोई पॉडकास्टमधून घेतल्या आहेत. (चू.भू.द्या.घ्या.)
ज्याप्रमाणे आपल्या शरीराला विश्रांतीची आवश्यकता असते, त्याचप्रमाणे आपल्या आतड्याच्या मायक्रोबायोमला देखील विश्रांतीची आवश्यकता असते. रात्रीच्या वेळी मायक्रोबायोम पुनरुज्जीवित होतो. रात्रीच्या वेळी चरणे नियमित मायक्रोबायोम चक्र खराब करते. त्याला ८ किंवा अधिक तास विश्रांती देणे चांगली कल्पना आहे.
न्याहारी (मराठीत ब्रेकफास्ट) हे दिवसाचे सर्वात महत्वाचे जेवण वगैरे कै नै. न्याहारी न करता किंवा हलकी न्याहारी करुन तुम्हाला तरतरीत वाटत असेल तर खुशाल करा.
संत्र्याचा रस हे आरोग्यदायी पेय नाही.
चांगल्या प्रतीची कॉफी हे आरोग्यदायी पेय आहे कारण त्यात पॉलिफेनॉल आणि भरपूर फायबर असतात.
प्राणी प्रथिनांच्या तुलनेत वनस्पती-आधारित प्रथिनांमध्ये अत्यावश्यक अमीनो ऍसिड नसतात ही एक कंपनीकल्पना आहे. (कंपन्यांनी पापुलर केलेली कल्पना नाहीतर त्यांचे प्रोटीन शेक कोण विकत घेणार?) वनस्पती-आधारित प्रथिनांमध्ये तुम्हाला फक्त जास्त प्रमाणात खाण्याची आणि अधिक चांगली विविधता असणे आवश्यक आहे. वनस्पती आधारित प्रथिनांचा फायदा असा आहे की तुम्हाला भरपूर फायबर आणि असंख्य सूक्ष्म पोषक घटक आणि पॉलिफेनॉल देखील मिळतात. प्राण्यांवर आधारित प्रथिनांमध्ये फायबर नसते.
फ्रिजमध्ये ठेवलेल्या कच्च्या भाज्या वापरासाठी उत्तम आहेत. त्या त्यांची पोषक तत्त्वे गमावत नाहीत. खरं तर, काही वेळा गोठलेले असताना अधिक पोषक तत्त्वे जमा करतात.
नैसर्गिक पदार्थांमध्ये हजारो रसायने असतात. फक्त एक घटक असलेले अन्न ओळखणे दिशाभूल करणारे आहे – संत्रा म्हणजे फक्त व्हिटॅमिन सी नाही किंवा केळी फक्त पोटॅशियम नाही.
अन्नाची रचना खूप महत्त्वाची असते कारण त्यावरुन अन्न शोषले जाण्याचा कालावधी ठरतो. बारीक पीसलेले अन्न लवकर शोषले जाते आणि त्याचे दीर्घकालीन नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात. थोडक्यात स्मूदिज किंवा फळांचे रस खरोखर किती आरोग्यदायी आहेत यावर पुनर्विचार होण्याची गरज आहे.
चीट डे पाळत असाल तर बर्गरपेक्षा व्हेज सामोसा कधीही चांगला. व्हेज सामोश्यामध्ये अनेक वनस्पती असतील आणि कोणतेही अतिरिक्त रसायने नसतील. तसेच, उघड्यावर सोडल्यास सामोसा दुस-या दिवशी खराब होईल तर बर्गर बरेच दिवस टिकेल.
पॉलिफेनॉल म्हणजे पर्यावरण किंवा कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी वनस्पतींनी तयार केलेली रसायने आहेत आणि मानवांसाठी उपयुक्त आहेत. त्यामुळे भाजीचा जो भाग जास्त उघडा राहीला आहे त्यात आतील भागाच्या तुलनेत जास्त पॉलिफेनॉल आहे. उच्च पॉलिफेनॉल सामग्रीच्या इतर लक्षणांमध्ये तीव्र चव (कडू, आंबट चांगले) आणि मजबूत रंग यांचा समावेश होतो. वनस्पतींच्या टिपा आणि मुळांमध्येही या रसायनांचे प्रमाण जास्त असते.
मशरूममध्ये पोषक आणि तंतू असतात जे तुम्हाला इतर वनस्पतींमधून मिळत नाहीत. शक्य तितक्या वेळा मशरूम खा.
जर तुम्हाला मासे खायला आवडत असतील तर ते लसणासोबत खा (कदाचित लसूण चटणी किंवा लसूण पापड). यामुळे माश्यातील धातू घामावाटे बाहेर जातात.
मोड आलेली कडधान्ये आरोग्यासाठी उत्तम आहेत. मोड येताना बियाणामध्ये झाड तयार करण्यासाठी लागणारे सर्व घटक मोठ्या प्रमाणात तयार केले जातात. मोड आलेलं बियाण म्हणजे जणु सुपरम्यान!
भारतीय खाद्यपदार्थांचे तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे मोड आलेली डाळी, कडधान्ये इ.चा मुबलक वापर.
२००३ मध्ये जेव्हा मानवी जीनोम प्रकल्प पूर्ण झाला, तेव्हा अपेक्षा जास्त होत्या. आनुवंशिकतेने खूप प्रगती केली आहे, परंतु अपेक्षेप्रमाणे तो रामबाण उपाय किंवा जादुई उपचार ठरला नाही. तसेच, त्याबाबत एक प्रकारचा नियतीवाद आहे. माझ्याकडे दोषपूर्ण जनुक असल्यास, मी त्याबद्दल काहीही करू शकत नाही.
मायक्रोबायोमबद्दल चांगली बातमी हीआहे की तुम्ही ते कधीही बदलू शकता. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की एक संतुलित भोजन देखील निरोगी मायक्रोबायोमच्या दिशेने प्रक्रिया सुरू करू शकते.
भारतातील राष्ट्रीय बाजरी मोहीम बाजरी या प्राचीन धान्याचा राष्ट्रीय वापर वाढविण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे. बाजरी आरोग्यासाठी पोषक आहे आणि हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर बाजरीचे पीक अत्यंत लवचिक आहे.
डब्ल्युडब्ल्युएफ, लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट २०२४
डब्ल्युडब्ल्युएफने या आठवड्यात लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट २०२४ प्रसिद्ध केला. अहवालाच्या ६८ व्या पानावर, एक मनोरंजक आकृती आहे. हे सर्व देशांनी जागतिक स्तरावर सूचीबद्ध केलेल्या वैयक्तिक देशांच्या सध्याच्या उपभोग पद्धतींचा अवलंब केल्यास अन्न उत्पादनास समर्थन देण्यासाठी २०५० पर्यंत आवश्यक असलेल्या पृथ्वींची संख्या दर्शविते. भारत ०.८४ गुणांसह पहिल्या क्रमांकावर असल्याचे पाहून मला खूप आनंद झाला. दुसऱ्या शब्दांत, जगाने भारतीय खाद्यपदार्थ स्वीकारले तर अन्न उत्पादनासाठी २०५० पर्यंत केवळ ०.८४ पृथ्वी लागतील.
पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी यांच्या दूरदर्शी नेतृत्वाखाली सुरू झालेल्या भारतातील राष्ट्रीय बाजरी मोहिमेचेही या अहवालात कौतुक करण्यात आले आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाने, भारत सरकारच्या सुचवणीनुसार २०२३ हे बाजरीचे आंतरराष्ट्रीय वर्ष घोषित केले.
भारतीय खाद्यसंस्कृतीचे चौथे वैशिष्ट्य म्हणजे ही तापमानवाढीवर एक उत्तम उपाय आहे.
३ ऑक्टोबर २०२४ रोजी केंद्रीय मंत्री मा. श्री अश्विनी वैष्णव जी यांनी पाच भाषांना अभिजात दर्जा जाहीर केला. यात मराठीचा समावेश होता. पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी यांच्या दूरदर्शी नेतृत्वाखाली घेतला गेलेला हा निर्णय सर्व मराठी भाषकांसाठी अत्यंत आनंदाची गोष्ट आहे. या संदर्भात मुख्यमंत्री मा. श्री. एकनाथ शिंदे जी, उपमुख्यमंत्री मा. श्री. देवेंद्र फडणवीस जी, उपमुख्यमंत्री मा. श्री. अजितदादा पवार जी यांच्या नेतृत्वाखाली महाराष्ट्र राज्य सरकारने केलेल्या प्रयत्नांचा मोठा वाटा आहे. तसेच गेली दहा वर्षे या संदर्भात अनेक साहित्यिक, अभ्यासक आणि इतर मान्यवर व्यक्तींनी यासाठी योगदान दिले आहे. या सर्वांच्या प्रयत्नांना आज यश आले आहे.
भाषेच्या संदर्भात मोदीजींच्या सरकारने अनेक महत्त्वाचे निर्णय घेतले आहेत. मातृभाषेतून विज्ञान विषयांचे शिक्षण देणे, कोर्टाच्या निकालांमध्ये महत्त्वाचे भाग मातृभाषेत अनुवादित करणे इ. मराठीला अभिजात दर्जा मिळणे ही या संदर्भात एक महत्त्वाची पायरी आहे. आता सर्व विद्यालयांमध्ये मराठीचा अभ्यास सुरू होईल. मराठीच्या विकासासाठी मिळणाऱ्या निधीचा उपयोग मराठीच्या विकासासाठी केला जाईल. मराठी भाषेतील उत्तम साहित्यकृती इतर भाषांमध्ये अनुवादित करता येतील.
या संदर्भात एका मुद्द्याकडे लक्ष वेधावेसे वाटते. हा मुद्दा या संदर्भात जितके लेख वाचले त्यामध्ये कुठेही आलेला नाही.
साधारण २००७-८ साली देवनागरी टायपिंग लोकप्रिय व्हायला लागलं. त्यानंतर अनेक हौशी लेखकांनी ब्लॉग लिहायला सुरूवात केली. दुर्दैवाने हा उत्साह काही वर्षेच टिकला. त्याचबरोबर मराठीतील व्यावसायिक लेखक, शास्त्रज्ञ, विचारवंत, अभिनेते, दिग्दर्शक या माध्यमाकडे वळलेच नाहीत. (आज दुर्गाबाई किंवा शांताबाई असत्या तर त्यांनी नक्की हे माध्यम स्वीकारलं असतं अशी चुटपूट मनाला लागून जाते. दुर्गाबाईंचं ‘दुपानी’ हे पुस्तक म्हणजे त्या काळातला ब्लॉगच आहे.) ब्लॉग एक असं माध्यम आहे जिथे संपादक आणि प्रकाशक यांच्या मान्यतेची गरज न लागता थेट वाचकांपर्यंत पोचता येतं. आजही पुस्तक प्रसिद्ध करणे हीच मराठी लेखकांची सर्वोच्च महत्त्वाकांक्षा आहे त्यामुळे हे माध्यम पूर्णपणे दुर्लक्षिलं गेलं. बरं, जे हौशी लेखक उत्साहाने लिहीत होते, ते फेसबुक किंवा इतर माध्यमांवर लेख टाकू लागले. फेसबुकवर तत्काळ लाइक्स मिळायच्या पण दोन दिवसात तो लेख गर्दीत हरवून जायचा. याउलट स्वत:चा ब्लॉग असला तर तिथे पाच-पाच वर्षे जुने लेखही वाचले जातात. या मार्गात तत्काळ परतावा मिळत नाही पण जर एखाद्या लेखकाला आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करायची असेल तर ब्लॉगहून उत्तम मार्ग नाही.
आता तुम्ही म्हणाल हा प्रत्येकाच्या आवडीनिवडीचा विषय आहे. ज्याला जिथे लिहावसं वाटतं त्याने तिथे लिहावं. याचा आणि मराठीच्या विकासाचा काय संबंध? संबंध आहे आणि तो महत्त्वाचा आहे. वर दिलेल्या सर्व गोष्टींचा एकत्रित परिणाम असा झाला की आज इंटरनेटवर मराठीमध्ये फार कमी माहिती उपलब्ध आहे. (फेसबुकवर टाकलेल्या पोष्टी शोध घेताना सापडतीलच असं नाही. त्यात पोस्ट कशी शेअर केली आहे, तिच्या प्रायव्हसी सेटींग्ज काय आहेत इ. बऱ्याच भानगडी आहेत.)
गूगल, बिंग किंवा च्याटजीपीटीवर एकच गोष्ट इंग्रजी आणि मराठीत शोधून बघा, फरक चटकन लक्षात येईल. म्हणून मराठीतून शोध घेणाऱ्या विद्यार्थ्याला इंग्रजीतून शोध घेणाऱ्या विद्यार्थ्याच्या तुलनेत फार कमी माहिती उपलब्ध आहे.
यावर काय उपाय करता येईल हा एक गहन प्रश्न आहे. शासन निधी देईल, सुविधा देईल, पण नेटवर मराठीतून सकस लिखाण करण्याची जबाबदारी मराठी माणसांचीच आहे. मराठीला अभिजात दर्जा मिळाल्यावर अधिकाधिक लेखक इंटरनेटवर सक्रिय होतील अशी आशा आहे.
माय मराठीचा सन्मान केल्याबद्दल पुनश्च पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी आणि केंद्रिय मंत्रीमंडळाचे अनेकानेक आभार.
जीएम विशी आनंद, पाच वेळा जागतिक बुद्धिबळ विश्वविजेते
भारत ही बुद्धिबळातील नवी महासत्ता आहे.
जीएम हिकारु नाकामुरा, पाच वेळा यूएस बुद्धिबळ विजेते
बुद्धिबळ ऑलिम्पियाड ही स्पर्धा दर दोन वर्षांनी आयोजित केली जाते आणि खालच्या दर्जाच्या खेळाडूंना अव्वल खेळाडूंशी त्यांचे कौशल्य जुळविण्याची ही एक चांगली संधी आहे. यंदाची बुद्धिबळ ऑलिम्पियाड हंगेरीतील बुडापेस्ट येथे पार पडली. खुल्या गटात १८८ संघ तर महिला गटात १६९ संघ सहभागी झाले होते. वरील चित्र एसवायएमए स्पोर्ट्स अँड कॉन्फरन्स सेंटर दर्शविते जिथे हा कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला होता. २०२३ मध्ये युरोपियन ब्लिट्झ चॅम्पियनशिपमधील सर्वोत्कृष्ट महिला खेळाडू ठरलेल्या युनायटेड किंग्डमच्या बोधना शिवानंदन सारख्या ९ वर्षांच्या खेळाडूंनी स्पर्धेत भाग घेतला होता.
यावर्षी टीम इंडियाकडे खुल्या आणि महिला अशा दोन्ही विभागात अतिशय मजबूत संघ होता. श्रीनाथ नारायणन यांच्या नेतृत्वाखालील इंडिया ओपन संघात जीएम गुकेश डोम्माराजू, जीएम प्रज्ञानंद रमेशबाबू, जीएम अर्जुन एरिगायसी, जीएम विदित गुजराथी आणि जीएम हरिकृष्ण पेंटाला यांचा समावेश होता. संघाचे सरासरी रेटिंग २७५५ होते, जे अमेरिकेच्या अव्वल मानांकित खेळाडूपेक्षा केवळ तीन गुणांनी कमी होते.
भारतीय महिला संघाचे नेतृत्व जीएम अभिजीत कुंटे यांनी केले आणि त्यात जीएम हरिका द्रोणावल्ली, जीएम वैशाली रमेशबाबू, आयएम दिव्या देशमुख, आयएम वंतिका अग्रवाल आणि आयएम तानिया सचदेव यांचा समावेश होता. २४६७ च्या सरासरी रेटिंगसह भारतीय महिला संघ स्पर्धेत अव्वल मानांकित होता.
भारताने दोन्ही विभागात सुवर्णपदक पटकावले, ही एक उत्कृष्ट कामगिरी आहे. खुल्या संघाने २२ पैकी २१ गुण मिळवले. बुद्धिबळ ऑलिम्पियाडच्या इतिहासातील कोणत्याही संघाची ही सर्वोत्तम कामगिरी आहे. पोलंडविरुद्ध महिला संघाला एक धक्का बसला असला तरी पूर्वीपेक्षा दमदार पुनरागमन करत विजेतेपद पटकावले. याशिवाय खुल्या आणि महिला स्पर्धेत सर्वोत्तम संयुक्त कामगिरीसाठी देण्यात येणारी नोना गप्रिंदाश्विली करंडकही भारताने जिंकली. माजी महिला जागतिक बुद्धिबळ चॅम्पियन नोना गप्रिंदाश्विली यांच्या नावावर ही ट्रॉफी ठेवण्यात आली आहे, ज्या ग्रँडमास्टरची फिडे पदवी मिळवणाऱ्या पहिल्या महिला होत्या.
आपल्या देशासाठी सर्व काही देण्याची तयारी हवी.
आयएम दिव्या देशमुख
महिला गटात अव्वल मानांकित जीएम कोनेरु हम्पी यांच्या अनुपस्थितीमुळे हरिकाला पहिल्या बोर्डवर जबाबदारी पार पाडावी लागली. संघात सर्वाधिक ऑलिम्पियाड खेळल्यामुळे तिच्या अनुभवाचा खूप फायदा झाला. दुसऱ्या क्रमांकावर वैशालीने अनेक महत्त्वाच्या सामन्यांमध्ये काळ्या रंगांचे मोहरे घेऊन खेळ केला आणि प्रतिस्पर्धी संघाला रोखण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
हम्पीच्या अनुपस्थितीचा अर्थ तानियाला शेवटच्या क्षणी बोलावावे लागले. समालोचक आणि ब्रोडकास्टर असलेली तानिया ऑलिम्पिकदरम्यान कॉमेंट्री करत होती आणि तयारीसाठी तिला वेळ नव्हता. जेव्हा संघाला त्याची सर्वात जास्त गरज होती तेव्हा तिने पाच सामन्यांत ३.५ गुण मिळवले.
आयएम दिव्या देशमुखने ११ सामन्यांत ९.५ गुण मिळवत बोर्ड तीनसाठी वैयक्तिक सुवर्णपदक पटकावले. दिव्याने २५०० रेटिंगचा टप्पाही ओलांडला, जो तिच्या कारकिर्दीतील मैलाचा दगड आहे. दिव्या आता मुलींच्या गटात जागतिक क्रमवारीत अव्वल स्थानी आहे. चौथ्या क्रमांकावर आयएम वंतिका अग्रवालने ९ सामन्यांत ७.५ गुण मिळवत चौथ्या क्रमांकासाठी वैयक्तिक सुवर्णपदक पटकावले. टीम यूएसएविरुद्धच्या सामन्यात सामना ड्रॉ करण्यासाठी आणि टीम इंडियाच्या आशा जिवंत ठेवण्यासाठी वंतिकाला विजय मिळवावा लागला होता. तिने दिवस वाचवण्यासाठी जीएम इरिना क्रशला पराभूत केले.
आठव्या फेरीत यूएसए संघाशी २-२ अशी बरोबरी साधल्यानंतर संघाने दमदार पुनरागमन करत चीनला २.५-१.५ आणि अझरबैजानला ३.५-०.५ असे पराभूत केले.
ही मुले यंत्रासारखी आहेत. त्यांच्याविरोधात काहीही चालत नाही.
आयएम मिओड्राग पेरुनोविच, कर्णधार, टीम सर्बिया, इंडिया ओपन संघाबद्दल.
महाभारतात भीम आणि अर्जुन हे दोन भाऊ महान योद्धे होते. त्यांची एकत्रित ताकद इतकी होती की त्यांना अनेकदा भीमार्जुन म्हणून संबोधले जायचे. इंडिया ओपन संघात टॉप बोर्डवर गुकेश आणि बोर्ड तीन वर अर्जुन हे दोन खेळाडू एखाद्या वादळासारखे विरुद्ध संघातून धावत होते. इंडिया ओपन संघाला केवळ एक सामना गमवावा लागला.
बर्‍याच संघांमध्ये तगडे खेळाडू असतात परंतु एका संघातील दोन बलाढ्य खेळाडूंनी एकाच वेळी अशी अभूतपूर्व कामगिरी करणे अत्यंत असामान्य आहे. गुकेशने १० सामन्यांत ३०५६ रेटिंग मिळवत ९ गुणांची कमाई केली. तिसऱ्या क्रमांकावर अर्जुनने ११ सामन्यांत १० गुण मिळवले आणि २९६८ ची रेटिंग कामगिरी केली. दोघांनीही वैयक्तिक सुवर्णपदक पटकावले. अर्जुन २७९७.२ रेटिंगसह जागतिक क्रमवारीत तिसऱ्या स्थानावर आहे, तर गुकेश २७९४.१ रेटिंगसह पाचव्या स्थानावर आहे. 🙏
गुकेश आणि जीएम वेई यी यांच्यातील सामना दीर्घकाळ स्मरणात राहील. सामना निश्चित बरोबरीच्या दिशेने जात होता परंतु गुकेशने जोर कायम ठेवला आणि अखेर त्याचे विजयात रूपांतर करण्यात यश मिळवले. गुकेशने घड्याळात एक मिनिट असताना ज्या प्रकारे ७६.एचजी ♘४ ही अचूक खेळी केली, त्यावरून त्याच्या खेळावरील प्रभुत्वाची साक्ष मिळते. या विजयासह भारताने चीनला पराभूत केले.
विदित गुजराथीने चौथ्या बोर्डवर उल्लेखनीय कामगिरी करत १० सामन्यांत ७.५ गुण मिळवले. विदितने ग्रँडमास्टर बेंजामिन ग्लेनडोराविरुद्ध मिळवलेला विजय अभूतपूर्व होता आणि या विजयामुळे भारताने हंगेरीवर ३-१ असा निर्णायक विजय मिळवला. आणि बोर्ड दोनवर वेस्ले सोविरुद्धचा एक सामना वगळता कोणीही प्रागच्या बचावफळीला मागे टाकू शकले नाही. (प्रागचा जीएम पीटर लेकोविरुद्धचा सामना इतका गुंतागुंतीचा होता की फक्त बोर्डाकडे पाहून तुमचे भंजाळून जाईल.) केवळ तीन सामने खेळण्याची संधी मिळाली असली तरी हरीने २.५ गुणांची कमाई केली. यामुळेच इंडिया ओपन चा संघ इतका बलाढ्य झाला. या संघात कुठेही कमकुवतपणा नव्हता. “या संघाला रोखण्यासाठी आपल्याला काय करावं लागेल?” असा प्रश्न विरोधी संघाचे खेळाडू आणि कर्णधार अनेकदा विचारत असणार.
पहिल्या बोर्डवर गुकेश आणि दुसऱ्यावर प्राग आणि तिसऱ्या आणि चौथ्या बोर्डवर अर्जुन आणि विदित यांना खेळवण्याची कॅप्टन श्रीनाथची रणनीती अचूक ठरली.
महाराष्ट्रासाठी विशेष अभिमानाची बाब म्हणजे या दोन संघात दोन खेळाडू आणि एक कर्णधार महाराष्ट्राचे आहेत. दिव्या नागपुरची आहे, विदित नाशिकचा. आणि महिला संघाचे कर्णधार अभिजित कुंटे पुण्याचे आहेत.
इंडिया ओपन संघाची सर्वात उल्लेखनीय बाब म्हणजे खेळाडूंचा स्वभाव. समालोचकांनी अनेकदा नमूद केल्याप्रमाणे, भारतीय खेळाडूंनी नेहमीच आपल्या भावनांवर नियंत्रण ठेवले आणि ते शेवटपर्यंत लक्ष केंद्रित करण्यास सक्षम होते, ज्यामुळे खेळाच्या महत्त्वपूर्ण क्षणांमध्ये मोठा फरक पडला. गुकेश, अर्जुन आणि विदित यांनी विविध मुलाखतींमध्ये सांगितले आहे की, योग आणि ध्यान केल्यामुळे त्यांना समतोल साधण्यास मदत झाली.
शिवाय संघाचे खेळाडू एकमेकांना चांगले ओळखत होते. त्यातील काही जण एकत्र मोठे झाले आणि नंतर त्यांनी एकत्र स्पर्धांमध्ये भाग घेतला. विदित आणि श्रीनाथ एकत्र खेळले आहेत, तसेच गुकेश, प्राग, हरी आणि अर्जुन देखील खेळले आहेत. त्यामुळे इंडिया ओपन संघ जेव्हा भारतासाठी खेळण्यासाठी एकत्र आला तेव्हा त्यांच्यात मैत्रीची भावना आधीपासूनच होती.
विशी आनंद यांनी ग्रँडमास्टर हा किताब पटकावला आणि तेव्हापासून भारतात बुद्धिबळ लोकप्रिय व्हायला सुरवात झाली. भारतीय बुद्धिबळाच्या इतिहासातील हा एक महत्त्वाचा क्षण होता. जसजशी आनंद यांनी स्पर्धा जिंकण्यास सुरुवात केली, तसतसे भारतीयांना या खेळात रस वाटू लागला. जेव्हा आनंद विश्वविजेते झाले आणि नंतर चार वेळा त्यांनी हे विजेतेपद यशस्वीपणे राखले, तेव्हा अनुकरण करण्यासाठी एक उत्तम मॉडेल असलेल्या सर्व तरुण आणि महत्त्वाकांक्षी बुद्धिबळपटूंसाठी ही मोठी प्रेरणा होती.
वेस्टब्रिज आनंद बुद्धिबळ अकादमीने (वाका) निहाल सरीन, प्राग, गुकेश, अर्जुन, वंतिका आणि वैशाली सारख्या युवा आणि उदयोन्मुख खेळाडूंना मदत केली. या खेळाडूंना शिष्यवृत्ती देण्यात आली आणि त्यांना विशी यांनी वैयक्तिक मार्गदर्शन केले. एवढ्या लवकर एवढ्या अभूतपूर्व निकालाची अपेक्षा खुद्द विशीसह कुणालाही नव्हती. गेली अनेक दशके विशी आनंद यांच्या अमूल्य योगदानाची परिणती आज भारतीय बुद्धिबळ स्पर्धेत झाली आहे.
मी भारतीय बुद्धिबळाच्या खूप चांगल्या आणि उज्ज्वल भविष्यासाठी उत्सुक आहे.
जीएम अभिजीत कुंटे, कर्णधार, भारतीय महिला संघ
अखेर भारताची वेळ आली.
जीएम हरिका द्रोणावल्ली
स्ट्रीमिंगच्या दिवसांपूर्वी बुद्धिबळ प्रेमी ऑनलाइन बोर्ड पाहत असत आणि तज्ञ सोशल मीडियावर या खेळाबद्दल भाष्य करत असत. वेगवान कनेक्शन आणि स्ट्रीमिंगमुळे बुद्धिबळ खेळाचे प्रसारण अधिक सोपे झाले आहे. बुद्धिबळ प्रेमींसाठी बुद्धिबळ स्पर्धा पाहण्यासाठी युट्युब हे एक प्रमुख केंद्र म्हणून उदयास आले आहे. सिंगापूरमध्ये डिंग लिरेन आणि डी. गुकेश यांच्यात होणाऱ्या आगामी जागतिक बुद्धिबळ अजिंक्यपद सामन्याचे टायटल स्पॉन्सरही गुगल आहे. विविध आंतरराष्ट्रीय बुद्धिबळ स्पर्धांचे प्रायोजकत्व आणि बुद्धिबळ हा खेळ लोकप्रिय होण्यास मदत करणाऱ्या टाटा स्टील आणि टेक महिंद्रा यांचाही सन्माननीय उल्लेख करावा लागेल.
बुद्धिबळ ऑलिम्पियाडसाठी फिडेच्या अधिकृत यूट्यूब चॅनेलवर जीएम पीटर स्विडलर, जीएम क्रिस्टियन किरिला आणि डब्ल्यूजीएम अनास्तासिया कार्लोविच यांनी उत्तम समालोचन केले. पीटरच्या कॉमेंट्रीचा मी खूप मोठा पंखा आहे. सर्वोच्च स्तरावर बुद्धिबळ अनेक वर्षे बुद्धिबळ खेळल्यानंतर, त्याच्याकडे अनुभव, किस्से आणि बुद्धिबळाचा इतिहास सामायिक करण्यासाठी भरपूर आहे ज्यामुळे बोर्डवर काहीही घडत नसताना समालोचन मनोरंजक बनते. पीटर प्रागला कोचिंग देखील देत आहे आणि क्रिकेटचा मोठा चाहता आहे. आतली बातमी अशी की प्राग पीटरला चेन्नई सुपर किंग्जचा (सीएसके) पंखा बनवण्याचा प्रयत्न करत आहे. 😀
भारतात बुद्धिबळ पूर्वीपेक्षा अधिक लोकप्रिय आहे. भारतातील बुद्धिबळाचा हा सुवर्णकाळ आहे. चेसबेस इंडिया हे भारतातील सर्वात लोकप्रिय यूट्यूब बुद्धिबळ चॅनेल आहे. आयएम सागर शहा आणि डब्ल्यूआयएम अमृता मोकल यांनी स्थापन केलेल्या या संस्थेने बुद्धिबळ ऑलिम्पियाडचे सखोल कव्हरेज, खेळाडूंच्या मुलाखती आणि विश्लेषण केले. या ठिकाणी त्यांचे स्वतंत्र मीडिया बूथ होते जेथे भारतीय खेळाडू बर् याचदा भेट द्यायचे आणि तणावपुर्ण सामने खेळून आल्यावर गप्पागोष्टी करायचे.
मी हे लिहीत असताना भारतीय क्रिकेट संघाने बांगलादेशविरुद्धचा पहिला कसोटी सामना एक दिवस शिल्लक असताना २८० धावांनी जिंकला आहे. बांगलादेशचा संघ पाकिस्तानला २-० ने पराभूत करून उत्तम फॉर्मात होता. अश्विन भाई जबरदस्त फॉर्ममध्ये होता आणि त्याने शतक झळकावले आणि घरच्या प्रेक्षकांसमोर पाच गडी बाद केले. चेपॉकमध्ये जिंकणे नेहमीच विशेष असते. अप्रतिम कामगिरी, टीम इंडिया!
भारतीय संघ जिंकत असलेला पाहणे याहून चांगली गोष्ट नाही. 😎
जीएम हिकारु यांचे उद्गार त्यांच्या पॉडकास्ट @gmhikaru मधील आहेत. जीएम क्रिस्टियन किरिला यांनी फिडे समालोचनादरम्यान आयएम मिओड्राग पेरुनोविच यांच्या उद्गाराचा उल्लेख केला. उर्वरित उद्गार खेळाडूंच्या फिडे मुलाखतीतील आहेत.
What is the secret to the art of photography? It’s experimenting, experimenting, and endless experimenting.
Fan Ho
कुठेतरी वाचल्याचं आठवतं, लहानपणी ज्या गोष्टींकडे तुमचा नैसर्गिक ओढा असतो, त्या गोष्टी मोठेपणी तुमच्या ‘ट्रू प्याशन’ असतात. (आता प्याशनला नेमका मराठी शब्द सापडत नाहिये पण थोडक्यात सांगायचं तर ज्या गोष्टी करताना तुम्हाला इतका आनंद होतो की यातून पैसे मिळावेत ही अपेक्षाही नसते.) हे किती लोकांच्या बाबतीत खरं आहे कल्पना नाही पण माझ्या बाबतीत तरी १०० % खरं आहे. लहानपणी पहिल्यांदा टाइपरायटर बघितला तेव्हा लगेच त्यात कागद टाकला आणि टंकायला सुरुवात केली. अर्धा पानभर एका सुमार कथेची सुरूवात होती, एक माणूस अंधाऱया रात्रीत चालत जातो आहे, पाऊस कोसळतो आहे वगैरे वगैरे. कथा सुमार होती यात काही नवल नाही. नवल ह्याचं वाटतं की आपलं नाव टाइप करायचं सोडून हे भलतं-सलतं टाइप करायची बुद्धी कुठून झाली?
हातात कॅमेरा आला तेव्हा फारसा प्रयास न करता हाताळताही येऊ लागला. पुढे जाण्याआधी या शतकात जन्मलेल्या तरुणाईसाठी दोन शब्द. ऐंशीच्या दशकात कॅमेरा म्हणजे एक अभूतपूर्व चीज होती. एकतर तो कमी लोकांकडे असायचा आणि ज्यांच्याकडे असायचा ते त्याला जिवापाड जपायचे. कॅमेरा वापरण्याचे प्रसंगही साधे नसायचे – वाढदिवस, काश्मिर किंवा कन्याकुमारीची ट्रिप वगैरे. लग्नासारखा मोठा प्रसंग असेल तर त्यावेळी व्यावसायिक फोटोग्राफरला बोलावलं जायचं. मग तो भला मोठ्ठा कॅमेरा घेऊन यायचा आणि ढीगभर फोटो काढायचा. ते अल्बममध्ये ठेवून वर्षानुवर्ष बघितले जायचे. काहीवेळा फोटोग्राफरचा नैसर्गिक ओढा, झरा किंवा धबधबा लग्नाला नटून-सजून आलेल्या म्हैलावर्गाकडे जास्त असायचा.
रोजच्या जेवणाचे फोटु काढायचे ही कल्पना “पास्ता-पिझ्झा” इतकीच अतर्क्य होती. (हे वाक्य वाचल्यावर नियती खदाखदा हसली कारण भारतीय डॉमिनोज पिझ्झामध्ये “मोरोक्कन स्पाइस पास्ता पिझ्झा” नावाचा अनाकलनीय प्रकार विकला जातोय आणि लोक प्रेमाने त्याचे फोटूही काढत असणार.) जर तुमच्याकडे जुन्या फोटोंचा अल्बम असेल तर त्यात फक्त खाद्यपदार्थांचे फोटो सापडतात का बघा. कॅमेऱ्यात जो रोल असायचा त्यातून छत्तीसएक फोटो निघायचे. त्यातले एक-दोन वाया जायचे कारण रोल भरताना थोडीशी फिल्म एक्सपोज व्हायची. फोटोग्राफीतील तज्ज्ञ मंडळी हा उद्योग ‘डार्करूम’मध्ये करायची म्हणजे ते दोन फोटोसुद्धा वाया जायचे नाहीत.
तर अशी सगळी मागची ब्याकग्राऊंड असताना फुल्ल लोडेड कॅमेरा हातात आल्यावर माझा आनंद तो काय वर्णावा! तासभर बागेत भटकूनही निर्णय होईना की फोटो कसला काढावा. शेवटी एक फुलपाखरू दिसलं आणि मी आयुष्यातला पहिला फोटो काढला.
कॅमेऱ्याशी ओळख झाल्यावर माझा चित्रपट बघायचा दृष्टिकोनही बदलला. दिग्दर्शक नावाचा कुणीतरी असतो, त्याच्या जोडीला एक सिनेमॅटोग्राफरही असतो याचं ज्ञान झालं आणि मग हे दोघे काय करत आहेत ते लक्षपूर्वक बघायला लागलो. आजही चित्रपट बघताना माझं अर्धं लक्ष क्यामेरा कुठे चाललाय, शॉट कुठे कट होतो आहे याकडे असतं.
माझं कॅमेराप्रेम उत्तरोत्तर वाढतच गेलं आणि पहिल्या जपानफेरीमध्ये हा सुंदर क्यामेरा घ्यायचा योग आला. Canon EOS 7 28-105 mm आणि a 90-300 mm f/4.5-5.6 zoom lens.
मात्र बदलत्या काळाची चाहूल मला थोडी उशिरा लागली. काही वर्षातच डिजिटल कॅमेरे वापरात आले आणि एकदा स्मार्टफोन आल्यावर फिल्म कॅमेरा म्हणजे म्युझियममध्ये ठेवण्यासारखी वस्तू झाली. तरीही या अद्भुत यंत्राच्या माध्यमातून मला अनेक अविस्मरणीय क्षण अनुभवता आहे हे ही खरं.
Kids waiting for their Mom in Seoul, S Korea.
मी भिऊन अंधाराला, अडगळीत लपुनी जाई ये हलके हलके मागे, त्या दरीतली वनराई
Taken with Samsung M30 camera
माझ्या मते छायाचित्रे दोन प्रकारची असतात. पहिली म्हणजे जिथे छायाचित्राचा विषय इतका भन्नाट असतो की फोटोग्राफरला करण्यासारखं फारसं काही उरत नाही. आल्प्सची पर्वतराई, अरोरा बोरियालीस किंवा कलोस्सीयम यांचे फोटो सहसा चुकत नाहीत. तसंच सुंदर सूर्यास्तही.
आणि तरीही जर फोटोग्राफर निष्णात असेल तर आपली वेगळी छाप पाडल्यावाचुन राहत नाही. याविषयी विस्ताराने नंतर.
आता यातही एक उपविभाग आहे जिथे विषय रोचक असतो पण तिथे फोटोग्राफरही ताकदीचा लागतो. एक उदाहरण म्हणजे अभिनेते किंवा मॉडेल यांची छायाचित्रे. इथे विषय लाख रोचक असेल पण फोटोग्राफरला नेमका क्षण पकडता यायला हवा ज्यातून त्या अभिनेत्रीची ‘पर्सनॅलिटी’ समोर यायला हवी. दुसरं उदाहरण म्हणजे वन्यजीवांचे फोटो काढणारे फोटोग्राफर. इथे विषय तुमच्या नियंत्रणाखाली नसतो. वाघाला किंवा हत्तीला ‘पोझ’ घ्यायला कसं सांगणार? इथे फोटोग्राफरकडे कौशल्य, चिकाटी, आणि एकाग्रता या तिन्हींची गरज असते. पुरावा हवा असेल तर खेळणाऱ्या भूभू किंवा माऊचा फोटो काढण्याचा प्रयत्न करा.
दुसऱ्या प्रकारची छायाचित्रे म्हणजे जिथे विषय सामान्य असतो. फोटोग्राफर आपल्या कौशल्याने अशी ‘फ्रेम’ जमवतो की त्या सामान्य दृश्यातून असामान्य कलाकृती तयार होते. याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे ‘स्ट्रीट फोटोग्राफी.’ प्रसिद्ध चिनी छायाचित्रकार फॅन हो या विषयातील एक तज्ज्ञ आहे. साध्या रस्त्यावरच्या प्रसंगातून त्याने उभ्या केलेल्या कलाकृती असामान्य आहेत.
पूर्वीची फिल्म वापरून केलेली फोटोग्राफी बऱ्यापैकी गुंतागुंतीची होती. तुमचा कॅमेरा फक्त ‘क्लिक’ करण्याऱ्या कॅमेऱ्यापेक्षा आधुनिक असला तर ‘शटर स्पीड’, ‘एक्सपोझर’ वगैरे बऱ्याच भानगडी होत्या आणि यांचा समन्वय साधला तरच फोटो चांगला येण्याची शक्यता होती. आता स्मार्टफोन आणि फिल्टरच्या जमान्यात या सगळ्या गोष्टी आपोआप होत आहेत. मग फोटोग्राफरला करण्यासारखं काय उरलं?
याचं उत्तर आहे ‘कॉम्पोझिशन.’
कॅमेरा कितीही आधुनिक असला तरीही ‘फ्रेम’ कोणती ठेवायची, ‘फ्रेम’मध्ये काय ठेवायचं, काय गाळायचं, फोटोच्या मध्ये काय असेल किंवा १/३ अंतरावर काय असेल हे सगळे निर्णय फोटोग्राफरला करावे लागतात. आणि इथेच उस्ताद मंडळी त्यांचं कौशल्य दाखवतात. गिझा पिरॅमिडच्या माझ्यासारख्या पामरांनी काढलेल्या हजार फोटोंपेक्षा निष्णात फोटोग्राफरने काढलेला एक फोटो छाप पाडून जातो. याचं कारण गिझा पिरॅमिडसारख्या जगप्रसिद्ध विषयातही निष्णात फोटोग्राफर अशी ‘फ्रेम’ शोधून काढतो जी त्या विषयाकडे एका नवीन दृष्टिकोनातून बघायला आपल्याला प्रवृत्त करते.
मेरियम-वेबस्टर डिक्शनरीमध्ये फोटोग्राफर या शब्दाचा अर्थ “one who practices photography” असा दिलेला आहे.
या व्याख्येमध्ये बदल व्हायला हवा हे उघड आहे कारण आज स्मार्टफोन असणारे सर्वजण फोटोग्राफर आहेत. मात्र शब्दाचा कीस काढणं एकवेळ बाजूला ठेवलं तर आजच्या जगाची एक विशेषता समोर येते. तुमच्यामध्ये गायक, नर्तक, लेखक, संगीतकार, अभिनेता किंवा फोटोग्राफर होण्यासाठी आवश्यक गुणवत्ता आहे का याचा पडताळा आज कुणालाही घेता येण्याची संधी आहे. आज कुणीही आपली कलाकृती थेट लोकांपर्यत पोचवू शकतो – मध्ये कुणाचाही अडसर येत नाही.
थोर विचारवंत लॅरी डेव्हिड यांच्या शब्दात सांगायचं तर
