तो परत आलाय. खरं तर तो याआधीही अनेकदा येऊन गेलाय. वेगळा देश, वेगळा वेष, वागणूकही बदलली आहे. मात्र डिडक्शनला एक शास्त्र मानणारा, तर्काला सर्वोच्च स्थान देणारा डीएनए – जो २२१ बी, बेकर स्ट्रीटच्या ‘पेइंग गेस्ट’मध्ये होता – तो याच्यातही आहे. पण कथा पुढे सरकते तसा आणखी एक, तितकाच तल्लख मेंदू समोर येतो. हा ही तितकाच हुशार, त्याच मार्गावर चालणारा. हळू हळू आकृत्या किंचित स्पष्ट होतात. पहिली आकृती मॉरियार्टीच्या जवळ जाणारी आणि दुसरी शेरलॉकच्या. अर्थात इथे दोघे शत्रू नाहीत तर उलट मित्र आहेत. आणि वॉटसनची उगीच लुडबुडही नाही, पण लस्ट्रेड मात्र आहे.

जपानी लेखक आणि दिग्दर्शकांच्या शोधात असताना सापडलेली आणखी एक नोंदवून ठेवावी अशी भर – लेखक कायगो हिगाशिनो. त्याचं ‘डिव्होशन ऑफ सस्पेक्ट एक्स’ हे पुस्तक बरंच गाजलं आणि वाचल्यावर का ते लगेच लक्षात येतं. इशिगामी गणिताचा शिक्षक, रोज सकाळी तो घराजवळच्या शाळेत शिकवायला जातो. जाताना रस्त्यावर दिसणाऱ्या प्रत्येकाचं अचूक निरीक्षण आणि त्यावरून काढलेले निष्कर्ष – अगदी बेकर स्ट्रीटवरून आल्यासारखे. शाळेजवळ असलेल्या रेस्तरॉंमध्ये यासुको काम करते. यासुको इशिगामीच्या समोरच्या फ्लॅटमध्ये आपली मुलगी – मिसातोबरोबर राहते. इशिगामीचं तिच्यावर एकतर्फी प्रेम आहे. यासुकोचा घटस्फोट झाला आहे पण तरीही तिचा नवरा सारखा तिला त्रास देतो आणि पैशांची मागणी करतो. त्या दिवशी तो घरी येतो, त्यांच्यात वादावादी होते आणि दोघींबरोबरच्या झटापटीत तो मरतो. मर्डर मिस्ट्रीच्या २० व्या पानातच खून झाला. कुणी केला, कसा झाला ते ही दिसलं, मग पुढे काय राहिलं? इशिगामी आवाज ऐकून सगळं ठीक आहे ना हे बघायला येतो. यासुको त्याला खोटंच ‘सगळं ठीक आहे’ असं सांगते पण त्याच्या तीक्ष्ण नजरेला फसवणं अशक्य असतं. इशिगामी तिला मदत करायचं ठरवतो. कोणत्याही सामान्य लेखकाने यासुकोचा नवरा मेलेला दाखवला असता पण कुणी मारला हे सांगितलं नसतं. ते शेवटच्या पानात उघड केलं असतं. हिगाशिनो हा क्रम उलटा करतो. (अर्थात खुनी पहिल्यांदाच उघड करणं ही चाकोरीबाहेरची गोष्ट असली तरी तितकी दुर्मिळही नाही. याचं एक उत्तम उदाहरण – हिचकॉकचा ‘फ्रेंझी‘.)

इशिगामी गणितज्ञ आहे. गणिताचे प्रश्न सोडवताना त्याची तहानभूक विसरते. गणितातला रिमान हायपोथेसिस (P = NP) प्रसिद्ध आहे. साध्या शब्दात सांगायचं तर – काय अधिक सोपं आहे? एखादा प्रश्न तुम्ही मुळापासून सोडवणं की दुसऱ्या कुणीतरी सोडवलेलं प्रश्नाचं उत्तर बरोबर आहे की नाही हे तपासणं? इशिगामी हा खून लपवण्यासाठी जे काही करतो ते पोलिसांना घातलेलं एक कोडं असतं. तो हा खून कसा लपवतो हे शेवटपर्यंत उघड केलं जात नाही. दोन दिवसात नदीकाठी एक प्रेत सापडतं. इन्स्पेक्टर कुसानागी तपासाचं काम हाती घेतो. मृतदेह यासुकोच्या नवऱ्याचा असल्याचे पुरावे मिळतात. विद्यापीठातील पदार्थविज्ञानाचा प्राध्यापक युकावा हा कुसानागीचा मित्र आहे. कुसानागीला याआधीही अनेक गुन्हे सोडवण्यात युकावाने मदत केली आहे. कुसानागीने त्याला ‘डिटेक्टिव्ह गॅलिलिओ’ असं टोपणनाव दिलं आहे. याही वेळी कुसानागी त्याची मदत घेतो. योगायोगाने युकावा विद्यापीठात शिकत असताना त्याची गणित शिकत असलेल्या इशिगामीशी मैत्री झालेली असते. आता उंदीर-मांजराचा खेळ सुरू होतो. युकावा गुन्ह्याची उकल करण्याचा प्रयत्न करतो आणि इशिगामी पोलीस आणि युकावा यांचं पुढचं पाऊल काय असेल याचा अंदाज घेत त्यांची दिशाभूल करण्याचा प्रयत्न करतो. याहून अधिक कथा उघड करणं हा वाचकांवर अन्याय ठरेल. होम्सच्या एका प्रसिद्ध कथेची बीजं या कथेत सापडतात. इशिगामीला विद्यार्थ्यांना भुलभुलैयात टाकणारे प्रश्न द्यायला आवडतं. प्रश्न वरून भूमितीचा वाटतो पण खरं तर तो बीजगणिताचा असतो. ज्यानं समजून न घेता नुसती घोकंपट्टी केली आहे तो हमखास फसणार. गुन्हा लपवतानाही इशिगामी हीच पद्धत वापरतो. पोलीस त्यांच्या सहज प्रवृत्तीनुसार जसे वागतील ते गृहीत धरून त्याने सर्व डाव रचला आहे. यातून मार्ग काढू शकतो तर तो फक्त युकावा. इशिगामी रोज संध्याकाळी यासुकोला फोन करून पुढे काय करायचं, पोलिसांना काय उत्तरं द्यायची याच्या सूचना देतो.

शेवटी काही क्षण कादंबरी एका वेगळ्याच – अस्तित्ववादाच्या पातळीवर जाते. तुरुंगवासाचा हेतू कैद्याला शिक्षा देण्याचा असतो. पण जर तुरुंगातच कैद्याला अंतिम उत्तर, सत्याची दिशा सापडली तर? इथे कम्यूच्या ‘द स्ट्रेंजर’मधला मेर्सो आठवतो. पण हे एक-दोन पानंच – नंतर परत कथा आपल्या नेहमीच्या पातळीवर येते. एक ढोबळ चूक सापडली. आधी म्हणतात इशिगामीकडे सेलफोन नाही, नंतर इशिगामी सेलफोनवर बोलतो पण ही कदाचित अनुवादाचीही गफलत असू शकते.

सहसा स्त्रियांमध्ये पुरुषांच्या तुलनेत निरीक्षणशक्ती अधिक असते मात्र रहस्यकथांमध्ये एखादी ‘मिस मार्पल’ सोडली तर याचा फारसा वापर झालेला दिसत नाही. आर्थर कॉनन डॉयलने एक-दोनदा याचा वापर केला आहे. ‘द सेकंड स्टेन’मध्ये लेडी हिल्डा होम्सला भेटायला येते तेव्हा याची एक चुणूक दिसते. मात्र ‘स्कॅंडल इन बोहेमिया’मधली आयरिन ऍडलर या संदर्भात एक उत्तम उदाहरण ठरावे. होम्सला जश्यांस तसे उत्तर देणाऱ्या मोजक्या प्रतिस्पर्ध्यांमध्ये आयरिनचा समावेश होतो. हिगाशिनोची दुसरी कादंबरी – ‘सॅल्व्हेशन ऑफ अ सेंट’ मध्ये त्याने या कथाबीजाचा वापर केला आहे. याची पावती म्हणून या कादंबरीच्या नायिकेचे नावही आयाने असे आहे.

आयाने आणि तिचा नवरा योशिताका – लग्न होऊन एक वर्ष झालं आहे. त्यांच्या एका वादावादीने कादंबरीची सुरुवात होते. भांडण संपल्यावर आयाने माहेरी जाते. दुसऱ्या दिवशी योशिताका मृतावस्थेत आढळतो. त्याला कॉफीमधून आर्सेनिक दिलेलं असतं. कॉफी त्याने स्वत:च केलेली असते. परत इन्स्पेक्टर कुसानागी आणि त्याचा भौतिकशास्त्रज्ञ मित्र युकावा रहस्यभेद करण्याच्या मागे लागतात. यावेळी कुसानागीच्या बरोबर एक नवीन उमेदवार स्त्री-पोलिस अधिकारी – उत्सुमी – आहे. तपास चालू असताना उत्सुमी अनेकदा कुसानागीच्या लक्षातही येणार नाहीत अशा गोष्टी उघडकीला आणते. आयाने आणि उत्सुमी या दोन पात्रांमागे आयरिन ऍडलरची प्रेरणा स्पष्ट दिसते. काहीही पुरावा नसतानाही उत्सुमीची अंत:प्रेरणा आयाने दोषी असल्याचं सांगत असते. सर्वात मोठा प्रश्न – कुणीही घरी नसताना योशिताकावर विषप्रयोग कसा झाला? यामागे कोणतं वैज्ञानिक तत्त्व वापरलं गेलं आणि हे नेमकं कसं झालं याची उकल शेवटी प्राध्यापक युकावा करतो. अर्थातच शेवटी जी कलाटणी मिळते ती आपल्या सर्व अंदाजांच्या पलीकडे जाणारी असते. याहून अधिक तपशील सांगण्यात अर्थ नाही. हा रोमांचकारी प्रवास करायचा असल्यास ज्याचा त्याने केलेला बरा. शेवटच्या पानापर्यंत हिगाशिनो उत्कंठा ताणून धरण्यात यशस्वी ठरतो.

१९६९ मध्ये उच्च शिक्षणासाठी विक्रम सेठ इंग्लंडला गेला. तेव्हा त्याचं वय १७ वर्षे होतं. त्याला पाठवायला त्याची आई अजिबात तयार नव्हती. आपला मुलगा तिकडे जाऊन बिघडेल की काय अशी तिला भीती वाटत होती. अखेर उपाय निघाला तो विक्रमच्या शांतीकाकांच्या रूपात. शांतीकाका लंडनमध्ये दंतवैद्य होते. त्यांनी ‘लोकल गार्डीयन’म्हणून विक्रमवर लक्ष ठेवावं अशी तडजोड निघाली. विक्रम सुरुवातीला त्यांच्यासोबत राहत होता. नंतर त्याला ऑक्सफर्ड विद्यापीठात प्रवेश मिळाल्यावर तो त्यांच्या वसतिगृहात राहायला गेला. पण तोपर्यंत शांतीकाकांच्या घराशी त्याचा चांगला परिचय झाला होता. सुट्टी मिळाल्यावर तो लगोलग घरी यायचा.

शांतीकाका एकटे नव्हते, बरोबर हेन्नीकाकूही होत्या. हेन्नीकाकू जर्मनीच्या. शांतीकाकांचं दंतवैद्यकाचं शिक्षण जर्मनीत झालं. त्यादरम्यान ते हेन्नीकाकूंच्या घरी पेइंग गेस्ट म्हणून राहिले. जर्मन लोकांना साजेसा असा शिस्तशीर आणि काहीसा रुक्ष स्वभाव असलेल्या हेन्नीकाकूशी नंतर विक्रमची चांगलीच गट्टी जमली. मूलबाळ नव्हतं त्यामुळे विक्रमला शांतीकाका आणि हेन्नीकाकूंनी आपल्या मुलाप्रमाणेच वागवलं. विक्रमला जर्मन भाषा शिकावी लागेल अन्यथा पदवी मिळणार नाही असं कळताच हेन्नीकाकूंनी आता घरात फक्त जर्मन बोलायचं असा फतवा काढला. जेवणाच्या टेबलावर विक्रमला जे हवं ते जर्मनमधून मागितलं तरच मिळत असे. शांतीकाका बरेचदा त्यांच्या भावांबद्दल आणि इतर नातेवाइकांबद्दल बोलायचे. विक्रमचे आई-बाबा लंडनला आल्यावर बऱ्याच भेटीगाठीही व्हायच्या. पण हेन्नीकाकू कधीही त्यांच्या आई गॅब्रिएल कारो किंवा बहीण लोला यांच्याबद्दल किंवा त्यांच्या गतआयुष्याबद्दल बोलत नसत.

ऑक्सफर्डचं शिक्षण संपवून विक्रम स्टॅनफर्डला अर्थशास्त्रात पीएचडी करण्यासाठी गेला. पण मध्येच चिनी भाषाच शीक किंवा कविताच लिही असे प्रकार केल्यामुळे पीएचडी बरीच रेंगाळली. दरम्यान ‘गोल्डन गेट’ ही त्याची पद्य कादंबरी प्रसिद्ध झाली. १९८९ मध्ये दीर्घ आजारानंतर हेन्नीकाकू गेल्या. शांतीकाका एकटेच होते आणि त्यांचीही प्रकृती ढासळायला लागली होती. १९९४ मध्ये सगळे लंडनमध्ये भेटले असताना विक्रमच्या आईनं त्याला शांतीकाकांच्या आयुष्यावर का लिहीत नाहीस असं विचारलं. आधी विक्रमने ती कल्पना धुडकावून लावली पण नंतर त्याला ती आवडली. शांतीकाकांची संमती घेऊन त्याने त्यांच्या बऱ्याच मुलाखती घेतल्या. त्याचं चरित्र लिहिण्याइतकं मटेरियल जमा झालं होतं.

नंतर एक दिवस शांतीकाकांचं घर आवरावं म्हणून विक्रमचे बाबा साफसफाई करत होते. त्यांना माळ्यावर एक ट्रंक सापडली. शांतीकाका आणि विक्रम बाहेर बागेत बसले होते. ट्रंक बाहेर आणून उघडल्यावर दोघेही आश्चर्यचकित झाले. ट्रंकेत हेन्नीकाकूंची पत्रं, डायऱ्या असं सामान होतं आणि ते शांतीकाकांनीही कधीच पाहिलं नव्हतं. शांतीकाकांनी ते सगळं सामान विक्रमला पुस्तकात वापरण्यासाठी दिलं. ती सगळी पत्रं, डायऱ्या वाचल्यानंतर हेन्नीकाकूंच्या आयुष्यातले आतापर्यंत उघड न झालेले पैलू समोर आले. ते वाचल्यानंतर विक्रमला जाणवलं की हे पुस्तक फक्त शांतीकाकांवर लिहिणं बरोबर नाही. यात हेन्नीकाकूही यायला हव्यात. एकाऐवजी या दोन आयुष्यांचं पुस्तक अखेर तयार झालं – टू लाईव्ह्ज.

१९३० च्या दशकात शांतीकाका जर्मनीत असताना हेन्नी, लोला आणि त्यांच्या इतर मित्रमैत्रिणींशी त्यांची चांगली मैत्री झाली होती. शांतीचा पीएचडी थेसिस टाइप करायला लोलानं त्याला बरीच मदत केली. सुरुवात पेइंग गेस्ट म्हणून झाली असली तरी लवकरच शांती त्यांच्या कुटुंबातील एक सदस्य होऊन गेला. १९३६ च्या बर्लिन ऑलिंपिक स्पर्धेनंतर शांतीला दंतवैद्यकाची पदवी मिळाली आणि सहा महिन्यांनी पीएचडीही. शांती नोकरी शोधायला इंग्लंडला आला मात्र त्याचा कारो कुटुंबाशी संपर्क तुटला नाही. मध्ये एकदा सुट्टी असताना तो जर्मनीलाही जाऊन आला. १९३९ मध्ये युद्ध पेटलं. त्याच्या एक महिना आधीचं हेन्नी इंग्लंडला आली. इंग्लंडमध्ये शांती सोडून तिचं दुसरं कुणीही ओळखीच नव्हतं. शांतीच्या मदतीनं तिला छोट्या नोकऱ्या मिळाल्या. पुढच्याच वर्षी, १९४० मध्ये, शांती इंग्लंडतर्फे लेफ्टनंटच्या हुद्द्यावर सैन्यात रुजू झाला आणि त्याची रवानगी आफ्रिकेला झाली. युद्धाची तीव्रता वाढत गेली तसतशी गॅब्रिएल आणि लोला यांची जर्मनी बाहेर पडण्याची शक्यता मावळत गेली. हेन्नीनं जर्मनी सोडायचं कारण त्यांचा धर्म होता. १९३९ पासून ज्यू लोकांवरचे निर्बंध अधिकाधिक कडक होत गेले. ज्यू लोकांच्या व्यवसायांवर गदा आल्या, त्यांना सिनेमा, थिएटरमध्ये जाण्यास बंदी घातली गेली. त्यांच्याजवळचं सगळं सोनं-नाणं हिरावून घेण्यात आलं. अखेर १९४३ ‘फायनल सोल्युशन’च्या अंतर्गत ज्यूंच्या याद्या तयार करण्यात आल्या. गॅब्रिएलचं वय बघता तिला सॅनिटोरियमध्ये पाठवण्यात आलं. लोला स्टेनोग्राफर होती त्यामुळे तिचं जाणं शेवटापर्यंत लांबलं पण टळू शकलं नाही.

लोलाची रवानगी ऑश्वित्झमध्ये झाली.

ऑश्वित्झमधून लोलानं पाठवलेलं शेवटचं पोस्टकार्ड तिच्या बॉसच्या नावे होतं. ते नंतर त्यानं हेन्नीला पाठवलं. त्यातलं अक्षर एखाद्या लहान मुलानं लिहिला असावं असं आहे. एखाद्याला पेन्सिल धरण्याइतकीही शक्ती नसेल आणि तरीही निकरानं लिहायचा प्रयत्न करत असेल तसं. लोलाचा शेवट कसा झाला याचा अंदाज ऑश्वित्झमध्ये कैद असलेल्या ओटा क्राउस आणि एरिक कुल्का यांनी युद्धानंतर लिहिलेल्या ‘द डेथ फॅक्टरी’ या पुस्तकावरून येतो.

शेवटच्या यादीत निवड झाल्यावर लोलाला ब्लॉक २५ मध्ये नेण्यात आलं. तिच्याबरोबर असलेल्या इतर स्त्रिया, पुरूष आणि लहान मुलं यांना प्रत्येकी पाचच्या रांगांमध्ये क्रिमेटोरियम क्रमांक १ किंवा २ मध्ये नेण्यात आलं. इथे त्यांना कपडे आणि चपला काढून ठेवा असं सांगण्यात आलं. निर्जंतुक करण्याची प्रक्रिया संपली की परत आपलं सामान सापडावं म्हणून देण्यात आलेला क्रमांक नीट लक्षात ठेवा असंही बजावण्यात आलं. ‘डिसन्फेक्शन रूम’मध्ये जमिनीपासून छताला टेकणारे खांब उभारले होते पण हे खांब पोकळ होते आणि त्यांना छिद्रं होती. लोलाला इतर दोन हजार लोकांबरोबर या खोलीत डांबण्यात आलं. दिवे घालवण्यात आले असतील किंवा कमी केले असतील. बाहेर एक SS अधिकारी आणि एक सामान्य अधिकारी दोन मोठे हिरवे सिलिंडर घेऊन छतावर गेले. पोकळ खांबांचं झाकण काढून त्यात या सिलिंडरमधून झायक्लॉन-बी या विषाचे खडे टाकण्यात आले. झायक्लॉन-बीचा हवेशी संपर्क आला की तात्काळ विषारी वायू तयार होतो. हे खडे टाकल्यावर लगेच लोला आणि इतर कैद्यांची श्वास घेण्यासाठी धडपड सुरू झाली. पाच ते वीस मिनिटे असह्य वेदना सहन केल्यानंतर लोला मरण पावली असेल. अर्ध्या तासाने विषारी वायू पंपांद्वारे खेचून घेण्यात आला आणि दरवाजे उघडण्यात आले. आतमध्ये शेवटचा श्वास घेण्यासाठी केलेल्या धडपडीत चेंगराचेंगरी होऊन प्रेतांचा खच पडलेला असेल. लोलाचा निळा पडलेला आणि रक्तानं माखलेला देह लिफ्टने उचलण्यात आला आणि पाण्याचा फवारा केल्यानंतर तळमजल्यावर नेण्यात आला. तिच्या तोंडात सोन्याचे दात असले तर ते पक्कड वापरून काढून घेण्यात आले. शेवटी फर्नेस रूममध्ये मोठ्या लोखंडी ओव्हनमध्ये तिच्या देहाची विल्हेवाट लावण्यात आली. यातून मिळणारी चरबी इंधन म्हणून वापरण्यात आली. तिचे केस विविध वापरांसाठी आधीच काढून घेण्यात आले होते. हाडे शिल्लक राहिल्यास त्यांची भुकटी करून सोला नदीत टाकून देण्यात आली.

पुस्तक लिहीत असताना विक्रम एका परिषदेसाठी जेरूसलेमला गेला. तिथे होलोकॉस्टवरच्या एका संग्रहालयात त्याला तेव्हाची कागदपत्रं बघायला मिळाली. एकेक धागा जुळता जुळता अखेर गॅब्रिएल आणि लोला यांच्या नावांची यादी त्याला सापडली. या यादीबरोबर दिलेलं पत्रही होतं. पत्र गुप्तचर पोलिस विभागाने अर्थमंत्रालयाला लिहिलेला होतं. सोबत जोडलेली ज्यूंची ‘ट्रान्स्पोर्ट लिस्ट’ जमा करावी आणि त्यांची सर्व मिळकत जर्मन राइखमध्ये सामील करावी असा आदेश यात दिला होता. खाली सही न करता फक्त नागमोडी रेघा मारलेल्या होत्या. या पत्राची फिल्म बघत असताना अचानक विक्रमचा उजवा गुडघा थरथरायला लागला आणि थांबायचं नाव घेईना. मागून जर्मन ऍक्सेंटच्या इंग्रजीत आवाज आला, “हवं असेल तर मी तुम्हाला जर्मनबद्दल मदत करू शकतो.” त्यानं मागे वळून बघितलं तर सतरा-एक वर्षांचा शाळेच्या सहलीबरोबर आलेला जर्मन मुलगा. त्याचा प्रश्न निरागस आहे हे कळत असूनही विक्रम त्याच्या रागावर नियंत्रण ठेवू शकला नाही. त्यानं त्याला करड्या शब्दात नकार दिला. थोड्या वेळानं त्याचा गुडघा पूर्ववत झाला. हेन्नीकाकूंबरोबर विक्रमला जर्मनची गोडी लागली होती. नंतर हाईने, लीडर यांच्या कविता त्याला आवडू लागल्या. पण हे पत्र वाचल्यानंतर अचानक त्याला जर्मन भाषा नकोशी झाली. यात काहीही तर्कसंगती नाही हे माहीत असूनही जर्मन कविता वाचताना त्याला ‘…Das Vermögen ist nicht verfallen, sondern durch Einziehung auf das Deutsche Reich übergegangen…[The property has not fallen into dispair, but through confiscation has passed into the ownership of the German Reich…]’ असे शब्द ऐकू यायला लागले. सुदैवाने हा परिणाम अल्पकाळ टिकला. नंतर हेन्नीकाकूंची युद्धानंतरची पत्रं वाचताना विक्रमला हळूहळू जर्मन भाषा परत आवडू लागली.

हेन्नीकाकूंची पत्रं वाचताना त्या काळाचं एक चित्र समोर येतं. युद्धानंतर जर्मनीची आर्थिक परिस्थिती हलाखीची होती. हेन्नीकाकू आणि शांतीकाका त्यांच्या जर्मनीतील स्नेह्यांना तेल-पिठापासून चॉकोलेट, स्वेटरपर्यंत शक्य तितक्या वस्तू पाठवीत होते. हेन्नीकाकूंच्या ज्यू मित्रमैत्रिणींपैकी फारच थोडे शिल्लक राहिले होते. जे जर्मन शिल्लक होते त्यातल्या बहुतेकांना प्रचंड अपराधी वाटत होतं तर इतकं झाल्यावरही एक मैत्रीण म्हणत होती की होलोकास्ट झालंच नाही. हा सगळा ‘प्रोपोगंडा’ आहे, हेन्नीची आई-बहीण ‘एक्सेप्शन्स’ आहेत. तिच्याशी हेन्नीकाकूंनी सर्व संबंध तोडले. युद्धानंतर जर्मन सरकारशी झालेला हेन्नीकाकूंचा पत्रव्यवहारही आहे. त्यांच्या जप्त झालेल्या मिळकतीबद्दल नुकसानभरपाई मिळावी म्हणून हेन्नीकाकूंची बर्लिनमधील एक मैत्रीण त्यांना मदत करत होती. अनेक वर्षे सरकारी लाल फितीमधून गेल्यावर नुकसानभरपाई म्हणून जी रक्कम मिळाली ती अत्यंत तुटपुंजी होती.

युद्धकाळात शांतीकाकांना अनेक ठिकाणी फिरावं लागलं. आधी आफ्रिका, मग इजिप्त आणि नंतर युद्धाच्या अंतिम काळात इटलीच्या मॉन्ते कसीनोमध्ये. शांतीकाकांचं धोरण नेहमी दात कसा वाचवता येईल हे बघणे असे. दात काढणे हा शेवटचा पर्याय. मात्र युद्धकाळात त्यांना हे धोरण बदलावं लागलं. सैनिकांना लवकरात लवकर सीमेवर पाठवण्यासाठी वाचवता येणारे दातही काढून टाकणे श्रेयस्कर होते कारण वेळ अत्यंत महत्त्वाचा होता. मॉन्ते कसीनोमध्ये शांतीकाकांना एका बॉम्बहल्ल्यात उजवा हात गमवावा लागला. नंतरची दोन-तीन वर्षे या नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यात गेली. कृत्रिम हात बसवला असला तरी व्यावसायिक दृष्टीने त्याचा काही उपयोग नव्हता. त्यांच्या एका दंतवैद्य मित्राने त्यांना डाव्या हाताने काम करायला सुचवलं पण शांतीकाकांचा धीर होत नव्हता. एकदा विकांत असताना त्यांच्या या मित्राचा दात दुखायला लागला. त्याने शांतीकाकांना उपचार करायला भाग पाडले. ही केस जमल्यावर थोडा धीर आला. मग त्यांनी त्यांच्या त्या मित्राच्या दवाखान्यात त्याला मदत करायला सुरुवात केली. मित्रही त्यांना अधिकाधिक अवघड केसेस देऊ लागला. अखेर एकदा डाव्या हाताने दात काढल्यानंतर त्यांचा आत्मविश्वास परत आला. पुढे त्यांनी स्वतंत्र दवाखाना टाकला. त्यांच्याकडे पहिल्यांदा येणाऱ्या रूग्णाला बहुतेक वेळा त्यांचा उजवा हात नाही हे माहीत नसे. रूग्ण आल्यानंतर नर्स त्याला खुर्चीत बसवेपर्यंत शांतीकाका समोर येत नसत. रूग्णाला परिस्थिती कळेपर्यंत शांतीकाकांचे काम चालू झालेले असे. अर्थात एकदा त्यांच्याकडे आल्यानंतर रूग्ण कधीही दुसरीकडे जात नसे.

पुस्तक वाचल्यानंतर याविषयी लिहावं की नाही असा प्रश्न होता. मध्ये एका प्रकरणात हेन्नीकाकूंचा पत्रव्यवहार समोर येत असताना विक्रम अचानक नाझी राजवट, ज्यू, इस्राइल-पॅलेस्टाइन प्रश्न याबद्दल बोलायला लागतो. इतक्या वेळ फक्त निष्पक्षपणे निवेदन करणारा निवेदक आता अचानक समोर का यावा याचा उलगडा होत नाही. शेवटी शांतीकाका गेल्यानंतर कुटुंबात बरेच वादविवाद झाले. शेवटच्या प्रकरणात त्यांचं वर्णन आहे. हा भाग वगळला असता तरी चाललं असतं एकदा असं वाटून जातं. पण त्याचबरोबर यामुळे शांतीकाकांचे आधी समोर न आलेले पैलू उघड होतात हे ही खरं. एकुणात पुस्तकाकडे कोणत्या दृष्टिकोनातून बघावं याचा निर्णय होत नव्हता.

अखेर उत्तर सापडलं. ही विक्रमच्या जवळच्या नातलगांची गोष्ट आहेच पण ही ज्या काळात घडली त्या काळामुळे तिचं महत्त्व वाढतं. माथेफिरू लोकांच्या हातात शस्त्रं आली की त्याचे परिणाम निरपराधांना भोगावे लागतात. पण माथेफिरू लोकांच्या हातात सत्ता येणं त्याहून वाईट. असं झालं की अगणित आयुष्यांची होळीच सुरू होते. या होळीत जे जळतात त्यांच्या यातना महाभयंकर असतात पण त्यांना सुटका तुलनेनं लवकर मिळते. जे वाचतात त्यांना मात्र यातना आयुष्यभर पुरतात.

टू लाईव्ह्ज अशा दोन आयुष्यांची गोष्ट आहे.

कॉमिक स्ट्रिप म्हणजे तीन किंवा चार चौकोन असलेली (रविवारी जास्त), ठराविक पात्रे असलेली आणि त्यांची गोष्ट सांगणारी मालिका. मात्र कॉमिक स्ट्रिपच्या कलाकारांचा उल्लेख कार्टूनिस्ट असाही केला जातो त्यामुळे या दोन प्रकारातील फरक तितका स्पष्ट नाही. कॉमिक स्ट्रिपचा उदय ‘वर्तमानपत्रातील मोकळी जागा भरणे’ या कारणासाठी झाला आणि आजही त्यामागचे मुख्य कारण तेच आहे. अर्थात आता आंतरजालामुळे ‘वेब कॉमिक’ हा नवा प्रकार आला आहे. स्वदेशी कॉमिक स्ट्रिप नसल्या तरी गारफील्ड, कॅल्विन ऍंड हॉब्ज किंवा इचि फीट कॉमिक्स यासारख्या परदेशातील कॉमिक स्ट्रिप इथे बऱ्याच लोकप्रिय आहेत.

या सर्वांमध्ये माझी आवडती कॉमिक स्ट्रिप चार्ल्स शुल्ट्झ याची पिनट्स. २ ऑक्टोबर १९५० रोजी या मालिकेचा पहिला भाग प्रकाशित झाला आणि १३ फेब्रुवारी, २००० ला शेवटचा. एकूण १७८९७ भाग प्रकाशित करून शुल्ट्झने एक विक्रमच केला. निवृत्त झाल्यानंतर शुल्ट्झने मालिका बंद करण्याचा निर्णय घेतला. यातील मुख्य पात्र आहे चार्ली ब्राऊन हा मुलगा. सुरुवातीला याचं वय चार वर्षे होतं, नंतर सहा झालं आणि शेवटी आठ. इतर पात्रांमध्ये सॅली, मित्र लिनस, श्रोडर, लिनसची मोठी बहीण लूसी आणि पेपरमिंट पॅटी, फ्रॅकलिन ही मुख्य पात्रे आहेत. चार्ली ब्राऊन नेहमी उदास असतो, त्याला बरंच काही करायची इच्छा असते – बेसबॉलची मॅच जिंकणे, पतंग उडवणे इ. – पण त्याच्या पदरात नेहमी अपयशच येतं. सुरुवातीला त्याचा स्वभाव ऍरोगंट होता, नंतर तो सौम्य झाला. इतर पात्रांची आपापली वैशिष्ट्ये आहेत. लूसी भांडकुदळ आहे, पण पाच सेंट फी घेऊन ती मानसोपचाराचे सल्लेही देते. तिच्याकडे बहुतेक वेळा चार्लीच सल्ला मागायला येतो. बरेचदा हे सल्ले ‘ऑब्व्हियस ट्रूथ्स’ असतात पण कधीकधी विचार करायला लावणारेही असतात. श्रोडर पियानो वाजवतो आणि बेथोवनचा भक्त आहे. (श्रोडर पियानो वाजवत असताना मागे उमटणारी स्वरलिपी नेहमी मूळ बेथोवनची असते. बरेच कानसेन वाचक लिपीवरून कोणत्या सिंफनीतील कोणती मूव्हमेंट आहे याचा शोध घेत असतात.) लिनस नेहमी एक ब्लॅकेट घेऊन वावरत असतो – ते जवळ नसेल तर त्याला चैन पडत नाही. हे वर्णन वाचल्यावर कदाचित असं वाटू शकेल की या लहान मुलांच्या गोष्टींमध्ये मोठ्यांना काय रस असणार? अशा गोष्टी – उदा. हॅरी पॉटर – फक्त लहान मुलांसाठीच असतात असाही एक समज असतो. पीनट्समध्ये चार्ली ब्राऊनला त्याच्या वयानुसार ज्या अडचणी येतात आणि त्यावर त्याची जी प्रतिक्रिया होते ती बरेचदा व्यापक स्वरूपाची असते. त्यामुळे त्याच्या अडचणी बालसुलभ आहेत हे लक्षात येऊनही मोठी माणसेही त्यात गुंतत जातात.

सुरुवातीला या पात्रांची मालिका सुरू झाल्यावर नंतर त्यात एका भू-भूचा प्रवेश झाला – स्नूपी. बहुतेक वेळा दीर्घकालीन मालिकांमध्ये सुरुवातीची पात्रे आणि त्यांचं नंतरचं स्वरूप यात बराच फरक असतो. ‘साइनफेल्ड’ मालिकेतील कॉस्मो क्रेमरच्या पात्राची झालेली प्रगती हे याचं एक उत्तम उदाहरण आहे. स्नूपीच्या बाबतीतही हेच झालं. सुरुवातीला सामान्य कुत्रा असणारं हे पात्रं नंतर प्रचंड बदललं. स्नूपी हा कुत्रा असला तरी तो इतर कुत्र्यांप्रमाणे कधीच वागत नाही. चार्ली ब्राऊन त्याला खायला घालतो पण स्नूपी त्याचं स्वामित्व कधीच स्वीकारत नाही. इतर कुत्र्यांप्रमाणे सर्कशीत चालतात तश्या करामती करणं त्याला कमीपणाचं वाटतं. स्नूपीला बोलता येत नाही पण त्याच्या मनात काय विचार चालू आहेत हे वाचकांना ‘थॉट बलून’च्या द्वारे कळतं. सुरुवातीला हे विचार फक्त ‘फूड’सारख्या शब्दांपर्यंतच मर्यादित होते. नंतर स्नूपी प्रगल्भ झाला. दोन पायांवर चालण्यापासून सुरुवात करून व्हॅन गॉची चित्रे गोळा करण्यापर्यंत त्याची मजल गेली. तो टाईपरायटरवर कादंबरीही लिहू लागला. कादंबरीची सुरुवात नेहमी “It was a dark and stormy night…” अशी होत असे. नंतर एकदा त्याला प्रकाशकांकडून कादंबरी स्वीकारल्याचं पत्रही येतं, मात्र ते एकच प्रत छापणार असतात, ती खपली तर पुढची. स्नूपीच्या पात्रामध्ये झालेला एक मोठा बदल म्हणजे त्याचा ‘अल्टर-इगो’. हा अंगात शिरला की स्नूपी पहिल्या महायुद्धातील एक फायटर पायलट होतो आणि त्याचा नेहमीचा शत्रू – रेड बॅरनशी – युद्ध करतो. (स्वत: शुल्ट्झने दुसऱ्या महायुद्धात भाग घेतला होता.) याखेरीज स्नूपी कामचलाऊ फ्रेंच “बोलतो”, टेनिस खेळतो, ऍकॉर्डियन, गिटार वाजवतो, ‘वॉर ऍंड पीस’ एक शब्द रोज या वेगाने वाचतो. कदाचित पीनट्सची ओळख नसेल तर हे सगळं कैच्याकै वाटू शकेल. यावर शुल्ट्झचं म्हणणं असं की सहसा कुत्रे आपल्याला वाटतं त्यापेक्षा बरेच हुशार असतात. या विचाराची अतिशयोक्ती इथे दिसते. यावर विचार केल्यावर एक वेगळा मुद्दा सुचला. बरेचदा कुत्रे आपल्याच नादात असतात. रात्री-अपरात्री सूर लावून रडणे किंवा कुठेतरी घाईघाईत जाताना दिसणे हे सर्व पाहून हे प्राणी आपल्याच भावविश्वात मग्न असतात असं वाटतं. (कुत्रे क्वचितच टंगळमंगळ करत जाताना दिसतात. बहुतेक वेळा एखाद्या महत्त्वाच्या मीटिंगला जाताना जी घाई असते तीच त्यांच्या चालीत असते. याउलट मांजर.) स्नूपीखेरीज वुडस्टॉक नावाचा एक पक्षीही आहे पण याला आपले विचार शब्दांत मांडता येत नाहीत. त्याऐवजी तो “| | | | | | |” अशा खुणांमध्ये बोलतो.

चिंटू किंवा कॅल्विन ऍंड हॉब्ज यासारख्या मालिका आणि पीनट्समध्ये काही महत्त्वाचे फरक आहेत. पीनट्समध्ये एकही मोठ्या माणसाचे पात्र नाही. मोठ्या माणसांचे उल्लेख येतात पण ती कधीही दिसत नाहीत. पीनट्समध्ये वाचकांचा बघण्याचा दृष्टिकोन हा नेहमी मुलांच्या पातळीवरचा आहे. स्पिलबर्गने ‘ई. टी.’ चित्रित करताना हेच केलं होतं. चित्रपट सुरू झाल्यावर बराच वेळ कॅमेरा अडीच-तीन फुटापेक्षा वरचं काही बघतच नाही, सगळ्या मोठ्या माणसांचे पायच दिसतात. गंमत म्हणजे स्पिलबर्गने लहानपणी डिस्नेचे लूनी टून्स कार्टून बघितले होते त्यातही असंच होतं. यावरूनच त्याला ही कल्पना सुचली. यामुळे पीनट्स इतर लहान मुलांच्या मालिकेपेक्षा वेगळ्या पातळीवर जाते. मोठ्या माणसांशी वागताना येणाऱ्या अडचणी हा इथे महत्त्वाचा मुद्दा नाही, उलट सर्वस्वी लहान मुलांच्या जगात जाऊन तिथून जग कसं दिसतं हे बघायचा प्रयत्न आहे. होम्सला मारल्यानंतर कॉनन डॉयलला लोकांचा रोष पत्करावा लागल्याची कहाणी सर्वश्रुत आहे. साठच्या दशकात शुल्ट्झने लिनस आणि लूसी यांच्या बाबांची दुसऱ्या गावी बदली होते असं दाखवलं आणि ते दोघे सगळ्यांना सोडून गेले. लगेच फोन, पत्रे, तारा यांचा भडिमार सुरू झाला. खरं तर शुल्ट्झ यथावकाश हे परत येतात असं दाखविणारंच होता, पण लोकाग्रहास्तव त्याला हे काम तातडीने उरकावं लागलं.

सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे कॉमिक स्ट्रिप या कलाप्रकाराबद्दल वाचकच नव्हे तर समीक्षकांमध्येही अनास्थाच आहे. याचं एक मुख्य कारण म्हणजे प्रत्येक दिवशी कॉमिक स्ट्रिप ३० ते ४० सेकंदात वाचून होते. आवडती कॉमिक स्ट्रिप नसेल तर वाचक बेचैन होतात पण असली तरी मिनिटभरापेक्षा जास्त वेळ तिला दिला जात नाही. साहजिकच कॉमिक स्ट्रिप या प्रकाराकडे गंभीरपणे बघितलं जात नाही. साहजिकच याची समीक्षा वगैरे फारच लांबची गोष्ट होते. शुल्ट्झने ज्या अनेक बारकाव्यांमधून मालिका फुलवली आहे ते बरेच वेळा दुर्लक्षितच राहतात. (उदा. स्नूपी खुनशी मोडमध्ये आला की किंचित दात दाखवीत इंग्रजीत ज्याला ‘एव्हिल ग्रिन’ म्हणतात तसं हसतो किंवा रागावला की त्याच्या भुवया किंचित वक्र होतात.) अशा परिस्थितीत हे कलाकार आणि त्यांची कला यांच्याबद्दल अधिक माहिती मिळणं जवळजवळ दुरापास्तच असतं. सुदैवाने शुल्ट्झने वेळोवेळी लिहिलेले लेख आणि दिलेली भाषणे यांचं संकलन ‘माय लाईफ विथ चार्ली ब्राऊन’ या पुस्तकात केलं आहे. पीनट्सच्या चाहत्यांना हे पुस्तक रोचक वाटेलच, शिवाय जर कॉमिक स्ट्रिप या कलाप्रकारात रुची असेल तर अशा लोकांसाठीही उपयोगी आहे. या पुस्तकात शुल्ट्झ त्याच्या सुरुवातीच दिवसांपासूनचा प्रवास, आलेल्या अडचणी, नवीन कार्टुनिस्ट म्हणून सुरुवात करतानाचे धोके इ. बद्दल विस्ताराने बोलतो. रोजच्या कॉमिक स्ट्रिपला प्रेरणा कुठून मिळते याचीही सविस्तर चर्चा करतो. एकदा जेवणाच्या टेबलावर सगळे जमले असताना शुल्ट्झची मुलगी एमी दंगा करत होती. शुल्ट्झने तिला दटावल्यानंतर ती काही वेळ गप्प झाली. मग तिने एक ब्रेड घेतला आणि त्याला लोणी लावायला सुरुवात केली आणि शुल्ट्झला विचारलं, “Am I buttering too loud for you?” हीच पंचलाईन वापरून शुल्ट्झने त्याचं पुढचं कॉमिक बनवलं.

स्नूपी पहिल्या महायुद्धातील फायटर पायलट असतो या कल्पनेचा नंतर शुल्ट्झने ‘डी-डे’ च्या आठवणीसाठी अनोख्या पद्धतीने उपयोग करून घेतला. ६ जून, १९९३ रोजी प्रकाशित झालेल्या कॉमिक स्ट्रिपमध्ये नॉर्मंडीच्या बीचवर स्नूपी एकटाच हेल्मेट घालून पोहत जाताना दिसतो. खाली लिहिलेलं असतं, June 6, 1944,”TO REMEMBER”.