६ जून १९४४ – आज या दिवसाला ६७ वर्षे पूर्ण होत आहेत. दुसर्‍या महायुद्धातील जर्मनीविरूद्ध निर्णायक ठरलेली नॉर्मंडी या दक्षिण फ्रान्सच्या तटावरील दोस्त राष्ट्रांची चढाई या दिवशी झाली. ७००० जहाजे, १३,००० वेगवेगळ्या प्रकारची विमाने आणि १५०,००० ते १७५,००० भूदल सैनिक असा अगडबंब ताफा असलेली ही चढाई मानवी इतिहासातील सर्वात मोठी सुनियोजित चढाई म्हणून ओळखली जाते. प्रत्येक पिढीच्या भाग्यात काही निर्णायक घटना असतात ज्यांचा विसर पडणे कधीच शक्य नसते. या घटनेनंतरच्या आमच्या पिढ्यांना याचे वर्णन वाचून किंवा यावरील चित्रफिती पाहून याबद्दल केवळ कल्पना करणेच शक्य आहे.
नॉर्मंडीच्या चढाईला ‘ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड’ असे सांकेतिक नाव दिले गेले होते. या चढाईची आखणी १९४३च्या उन्हाळ्यातच सुरू झाली. चढाई फ्रान्सच्या कोणत्या किनार्‍यावर करायची हा महत्वाचा प्रश्न होता. इथे दोन पर्याय उपलब्ध होते, पा द कॅले (Pas de Calais) आणि नॉर्मंडी. पा द कॅलेपासून जर्मनी जवळ आहे त्यामुळे आक्रमण इथेच होणार अशी जर्मन अधिकार्‍यांची पक्की समजूत होती. (आणि आक्रमणाच्या दुसर्‍या दिवशीपर्यंत ती बर्‍याच अंशी तशीच होती.) नॉर्मंडी लांब असूनही तिथे शेर्बोर्ग (Cherbourg) आणि ले हाव्र (Le Havre) इथे बंदरे आहेत, साहजिकच आक्रमण केल्यानंतर रसद, शस्त्रे इ. नेण्यासाठी नॉर्मंडी अधिक सोईस्कर होते. तरीही तटावर इतर ठिकाणी बंदर नसण्याची अडचण होतीच. यावर चर्चा चालू असताना एक वरिष्ठ अधिकारी म्हणाला, “तिथे बंदर नसेल तर आपण आपल्याबरोबरच बंदर नेले पाहिजे.” या साध्याश्या वाटणार्‍या कल्पनेची परिणीती शेवटी मलबेरी या जहाजाबरोबर घेऊन जाता येणार्‍या बंदरामध्ये झाली.
चढाई कुठे होणार आहे याबद्दल जर्मनीला अंधारात ठेवण्यात दोस्त राष्ट्रांच्या गुप्तचर खात्यांचा मोठा सहभाग होता. खोट्या छावण्या आणि सैंन्यांचे तळ उभारणे, नकली संदेशांचे दळणवळण, डबल एजंटांनी खोटी माहिती पुरवणे अशी सर्व आयुधे यासाठी वापरण्यात आली. जर्मनीची दिशाभूल करण्यासाठी दोन अफवा पसरवण्यात आल्या. एक म्हणजे आक्रमण पा द कॅलेच्या जवळपास होईल आणि दुसरे म्हणजे अजून एक आक्रमण नॉर्वेमध्ये होईल. यामुळे जर्मन सैन्याचा बचाव मुख्यत: पा द कॅलेच्या आसपास केंद्रित झाला. शिवाय नॉर्वेच्या बचावासाठी १३ डिव्हिजन राखून ठेवण्यात आल्या. या सर्व तयारीमध्ये कमालीची गुप्तता पाळण्यात आली होती. चढाईची कल्पना अत्युच्च पातळीवरील अधिकारी सोडल्यास इतर सर्वांना ‘नीड टू नो’ धर्तीवरच देण्यात येत होती. आक्रमणाच्या काही तास आधीपर्यंत सैनिकांना आक्रमण कुठे होणार आहे हे माहित नव्हते. आक्रमणाची पूर्वतयारी म्हणून नॉर्मंडीच्या आसपासचे रेल्वेचे रूळ आणि इतर दळणवळणाचे रस्ते यावर बॉंम्बचा वर्षाव करून त्यांचे बरेच नुकसान केले गेले. मात्र हे फक्त नॉर्मंडीमध्ये न करता पा द कॅलेतही केले गेले.
दोस्त राष्ट्रांच्या सैन्याचे प्रमुख म्हणून ड्वाइट आयसेनहॉवर यांची नियुक्ती करण्यात आली. संपूर्ण आक्रमणामध्ये आयसेनहॉवर यांनी घेतलेला सर्वात महत्वाचा निर्णय म्हणजे हवामान योग्य नसतानाही ६ जूनला चढाईचा निर्णय न बदलणे हा होता. हवामान खात्याच्या अंदाजानुसार ५, ६ आणि ७ जून या तीनच दिवशी भरती-ओहोटी, चंद्रप्रकाश चढाईसाठी योग्य होते. ५ जूनला चढाई करण्याचे ठरल्यानंतर केवळ काही तास आधी हवामान बिघडल्यामुळे निर्णय बदलावा लागला. अशा परिस्थितीत ६ जूनला हवामान फारसे सुधारलेले नसतानाही आणखी विलंब लावला तर सैन्याचे मनोबल कमी होईल याची आयसेनहॉवर यांना कल्पना होती. याखेरीज आत्ताची संधी हुकली तर जुलैपर्यंत परत संधी नव्हती. या सर्व शक्यतांचा विचार करून अखेर ६ जूनला चढाई करण्यासाठी आयसेनहॉवर यांनी हिरवा झेंडा दाखवला. खराब हवामानात चढाई होईल अशी अजिबात कल्पना नसल्याने जर्मन अधिकारी निर्धास्त होते, बरेच उच्चपदस्थ सुट्टीवर गेले होते. त्यामुळे जर्मन सैन्याला आश्चर्याचा धक्का देण्याच्या दृष्टीने हा निर्णय दोस्त राष्ट्रांच्या पथ्यावरच पडला.
दोस्त राष्ट्रांच्या बाजूने एक जमेची गोष्ट म्हणजे त्यांचे वायुदल कैक पटींनी श्रेष्ठ होते. अमेरिका युद्धात उतरल्यानंतर मिशिगन येथील फोर्डच्या कारखान्यात बी-२४ लढाऊ विमानांचे घाऊक उत्पादन सुरू झाले. त्यात भर म्हणजे १९४३ च्या शेवटी दोस्त राष्ट्रांकडे पी-५१ “मस्टॅंग” विमाने आली. या विमानांचा पल्ला ६०० मैलांपेक्षा जास्त होता. बर्लिनपर्यंत पोचू शकणारी पी-५१ विमाने जर्मन सैन्याचे दु:स्वप्न ठरली. १९४४च्या फेब्रुवारी ते मे मध्ये दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने हॅम्बर्ग आणि बर्लिन येथील जर्मन विमानांच्या कारखान्यांची धूळदाण उडविली. लुफ्तवाफ (Luftwaffe) या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या जर्मन वायुदलाकडील २३९५ लढाऊ पायलटांपैकी २२६२ पायलट यात कामी आले, म्हणजे प्रशिक्षित मनुष्यबळ ९९% ने घटले. ६ जूनला, आक्रमणाच्या दिवशी समुद्रतटाचे रक्षण करणे लुफ्तवाफच्या दृष्टीने अशक्य गोष्ट होती.
दोस्त राष्ट्रांच्या विजयामध्ये भूमिगत फ्रेंच रेझिस्टन्सचा मोलाचा वाटा होता. गेस्टापोपासून बचाव करत त्यांनी मोलाची माहिती दोस्त राष्ट्रांपर्यंत पोचविली. त्यांना गुप्त संदेश पाठवण्यासाठी दोस्त राष्ट्रांनी बीबीसीद्वारे सांकेतिक वाक्ये व्यक्तिगत निरोप या सदराखाली पाठविली. या संदेशांचा अर्थ प्रत्येक गटासाठी वेगवेगळा होता.’फासे टेबलावर आहेत’ म्हणजे ‘रेलवेचे रूळ उध्वस्त करा’, ‘सुएझमध्ये उकाडा आहे’ म्हणजे ‘टेलीफोनच्या तारा तोडा’. यातील सर्वात महत्वाचा संदेश १ जून रोजी पाठवण्यात आला. हा संदेश म्हणजे फ्रेंच कवी पॉल व्हर्लेन याच्या ‘ऑटम सॉंग’ या कवितेची पहिली ओळ होती. ‘ले सोंग्ला लों दे व्हियोलों देलोतन’ – ‘शरदातील व्हायोलिनचे लांब हुंदके,’ याचा अर्थ ‘आक्रमण लवकरच होणार आहे’. ओळीचा उत्तरार्ध ५ जून रोजी रात्री सव्वाअकरा वाजता प्रसारित करण्यात आला. ‘ब्लेस मॉ कर द उन लॉंगर मोनोतोन’ – ‘आक्रमण आज रात्री होईल.’
चढाई नॉर्मंडीच्या परिसरातील गोल्ड, जूनो, स्वॉर्ड, उटा आणि ओमाहा या तटांवर झाली. चढाईच्या वेळी ओहोटी असल्याने सैन्याला बरेच अंतर तटावरील जर्मन बंकरचा मारा सहन करत कापावे लागले. ओमाहा तटावर हे अंतर ३०० यार्ड होते. चढाईच्या आधी विमानांचा हल्ला करून तटावरील जर्मन संरक्षक फळी उध्वस्त करण्याची योजना होती.आणखी सैन्याच्या तुकड्या येतच होत्या. त्याचबरोबर तटावरून आतल्या भागात घुसून तेथील जर्मन ठाणी उध्वस्त करणेही गरजेचे होते. दुर्दैवाने ओमाहा तटावरील जर्मन फळी विमानांच्या कचाट्यातून वाचली. परिणामत: तिथे चढाई करणार्‍या सैनिकांची अक्षरश: कत्तल झाली. सूर्य मावळेपर्यंत तिथे २५०० सैनिक मरण पावले होते. तटांवर नौदलाच्या सहाय्याने सैनिक आणण्याखेरीज विमानातून पॅराशूटच्या सहाय्याने तीन डिव्हिजन उतरवल्या गेल्या. दिवसअखेर गोल्ड, जूनो आणि स्वॉर्ड तटांवर चढाई बर्‍यापैकी यशस्वी झाली होती. ओमाहा तटावर परिस्थिती बिकट होती. दुसर्‍या दिवशी वेगवेगळ्या तटांवरील चढाई करणार्‍या सैन्याला एकत्र आणण्याचे प्रयत्न सुरू झाले.
हे सर्व चालू असताना जर्मन संरक्षणाची काय तयारी चालू होती अशी प्रश्न पडणे साहजिक आहे आणि त्याचे उत्तर रोचक आहे. आक्रमण सुरू झाल्यानंतर ७११ इन्फन्ट्री डिव्हिजनचा कमांडर जोसेफ रेचर्ट याने तत्काळ परिस्थिती ओळखून वरिष्ठ अधिकार्‍यांना सुचना दिली पण जर्मन हाय कमांडचा यावर विश्वास बसला नाही. नॉर्मंडीच्या संरक्षणार्थ दोन पॅंन्झर डिव्हिजन सज्ज होत्या, मात्र त्यांना आज्ञा देण्याचा अधिकार हिटलरने स्वत:कडे राखून ठेवला होता. आक्रमण सुरु झाले तेव्हा हिटलर झोपी गेला होता आणि त्याला उठवण्याची हिम्मत कुणातही नव्हती. दुसर्‍या दिवशी सकाळी हिटलरला परिस्थिती कळूनही त्याने तत्काळ निर्णय घेतला नाही. पॅंझर डिव्हिजनना कूच करण्याचा आदेश मिळेपर्यंत दुपारचे चार वाजले होते. वेळ निघून गेली होती.
६ जूनला सुरू झालेली चढाई केवळ सुरूवात होती. नंतरचे तीन महिने जर्मन सैन्याशी वेगवेगळ्या तटांवर झुंज देण्यात गेले. १५ जुलैला जनरल रोमेल याने हिटलरची भेट घेऊन तह करण्याविषयी सुचवले. संतप्त हिटलरने ही सूचना धुडकावून लावली. ९ ऑगस्टला परत जर्मन अधिकार्‍यांनी हिटलरचे मन वळवण्याचा प्रयत्न केला. त्यातही अपयश आले. २५ ऑगस्ट रोजी पॅरिस मुक्त करण्यात आले. ऑगस्ट संपेपर्यंत जर्मन सैन्य उध्वस्त झाले होते. २००,००० सैनिक जखमी किंवा मरण पावले होते आणि आणखी २००,००० सैनिक कैद झाले होते.
इतिहासामध्ये जर-तरचा खेळ खेळणे रोचक असते. आक्रमण अयशस्वी झाले असते तर दोस्त राष्ट्रांना परत या तोडीची चढाई करणे केवळ अशक्य होते. युद्ध १९४६पर्यंत लांबले असते तर कदाचित रशियानेही आक्रमण केले असते आणि युरोपचा नकाशा निश्चितच बदलला असता. दुसरे महायुद्ध ही मानवी इतिहासातील सर्वात मोठी घटना आहे. सातपैकी सहा खंडांवर झालेल्या या युद्धात ५०० लाख लोक मरण पावले आणि कित्येक लाख जखमी झाले. या युद्धात सहभागी झालेल्या दोस्त राष्ट्रामधील सैनिकांना ‘द ग्रेटेस्ट जनरेशन’ असे संबोधले जाते.