मी शक्यतो आत्मचरित्रे वाचायचं टाळतो. त्यात बहुतेक वेळा ‘मै ही मै हूं, मै ही मै हूं, दूसरा कोई नही’ अशीच परिस्थिती असते. पण काही नावं अशी असतात की जी पाहिल्यावर वाचण्याचा मोह आवरत नाही. यातलं एक नाव – गार्सिया मारक्वेझने ज्याचं वर्णन “The greatest poet of twentieth centuary – in any language” या शब्दांत केलं तो पाब्लो नेरुदा.
कधीकधी पाश्चात्त्य लेखकांच्या तुलनेत दक्षिण अमेरिकेतील लेखक आणि कवी अधिक जवळचे वाटतात. याला काही प्रमाणात आपलं भौगोलिक आणि ऐतिहासिक साम्य कारणीभूत असावं. नेरुदा दोनदा भारतात येऊन गेला. पहिल्यांदा आला तेव्हा भारतावर ब्रिटिशांचं राज्य होतं. इथे आल्यावर त्याने काँग्रेसच्या अधिवेशनात भाग घेतला. मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचंद्र बोस, गांधीजी या सर्वांशी भेट झाली. भारताचं पहिलं दर्शन घडताच त्याला इथल्या पारतंत्र्यात असलेल्या लोकांवर कोणती बंधने आहेत ते सर्वात आधी दिसलं. हा दृष्टीतला फरक आहे. किपलिंगसारख्या लेखकांना हे कधीही जमणार नाही१. दुसरी भेट भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर होती पण तो अनुभव फारच वाईट होता. आल्याबरोबर कस्टमवाल्यांनी नको इतका त्रास दिला. गुप्त पोलिस सारखे मागे. दिल्लीला नेहरूंची भेट घ्यायला गेल्यानंतर चिलीच्या राजदूताकरवी भारत सरकारने निरोप पाठवला की काम झाल्यानंतर इथून लगेच निघून जा. नेहरू भेटले पण त्यांचं वागणं इतकं तुटक, कोरडं होतं की नेरुदाला इथून कधी जातो असं झालं. भेट झाल्यानंतर त्याने तडक विमान पकडलं आणि भारत सोडला. नेरुदाशी आणखी एक जवळचा धागा म्हणजे पाऊस. चिलीमधला पाऊस आपल्या पावसासारखाच बदाबदा कोसळणारा असतो. (“The southern rain is patient and keeps falling endlessly from the gray sky.”) लहानपणापासूनच नेरुदाचं निसर्गाशी आणि या पावसाशी घट्ट नातं तयार झालं. त्याच्या कवितेमध्ये निसर्ग, प्राणी, पक्षी यांना महत्त्वाचं स्थान आहे. मरण समोर उभं आहे, हा क्षण शेवटचा की पुढचा हे माहीत नाही असे प्रसंग नेरुदाच्या आयुष्यात अनेकदा आले. एकदा उरुग्वेमध्ये नेरुदाचं कवितावाचन चालू होतं आणि पहिल्याच रांगेत एक उच्चपदस्थ पोलिस अधिकारी बसला होता. सर्वात मागच्या रांगेत चार लोकांनी नेरुदावर मशीनगन रोखून धरलेल्या. कार्यक्रम संपल्यावर त्याला सांगितलं की जर तो अधिकारी मध्येच उठून गेला असता तर गोळ्या सुटल्या असत्या. रोजच्या रोज मृत्यूच्या डोळ्यात डोळे घालून बघितल्यानंतर निर्माण होणारी कविता लखलखत्या विजेसारखी असली तर त्यात नवल ते काय?
दक्षिण अमेरिकेतील परिस्थिती कशी होती आणि कशी आहे याची कल्पना करणं अशक्य आहे. एक अर्जेंटिनाचा मित्र होता, योगायोगानं त्याचं नावही पाब्लो होतं. एकदा इंग्लंडमध्ये फुटबॉल मॅचनंतर चेंगराचेंगरी झाली आणि काही लोक मेले. पाब्लो ते वाचून हसायला लागला. मी कारण विचारलं तर म्हटला, “ही लुटूपुटीची लढाई आहे. अर्जेंटिनात मॅचला जाताना दोन्ही बाजूचे लोक पिस्तूल आणि रायफली घेऊन जातात. भांडण झालं तर दोन्हीकडून गोळ्या सुरू.” कमालीचं दारिद्र्य, लोकशाही, सरकार फक्त नावाला आणि त्यातही सरकारच्या विघातक कारवायांना अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचा पाठिंबा२. अशा परिस्थितीत तिथले लोक कम्युनिस्ट झाले यात फारसं आश्चर्य वाटण्याचं कारण नाही. नेरुदा उघड उघड कम्युनिस्ट आणि सोशालिस्ट होता. आयुष्यभर कम्युनिस्ट विचारसरणीच्या तत्त्वांचं त्याने कसोशीने पालन केलं. (आणि यासाठी आयुष्यभर सीआयए आणि एफबीआय त्याच्या पाळतीवर राहिले.) त्याचा हा प्रवास बघताना कम्युनिस्ट विचारसरणीला त्या काळात, त्या खंडात का पर्याय नव्हता हे कळतंच, पण त्याचबरोबर डाव्या विचारसरणीचे मूलभूत दोषही समोर येतात. पोलिटब्युरोला सर्व सत्ता देताना सर्वोच्च अधिकारी सचोटीने वागतील हे गृहीत धरलेलं असतं, पण तसं झालं नाही तर काय करायचं याचं उत्तर त्यांच्याकडे नाही. नेरुदा रशियातील नेत्यांची भरपूर स्तुती करतो मात्र स्टालिनने जे असंख्य निरपराध लोक मारले त्यांच्याबद्दल अवाक्षरही काढत नाही. चीनमध्ये ‘कल्चरल रिव्होल्युशन’ झाल्यानंतर जी मुस्कटदाबी झाली त्याबद्दल मौन पाळतो. फक्त शेवटी स्टालिनबद्दल बोलताना ‘आमच्या काही चुका झाल्या आणि कठोर आत्मपरीक्षणानंतर आम्हाला त्या सुधारता येतील’ अशी मोघम कबुली देतो. हे वाचून नवल वाटतं. इतर सर्व बाबतीत इतका सच्चा असणारा माणूस या बाबतीत अचानक ‘नरो वा कुंजरोवा’ का होतो?
दुसरं महायुद्ध सुरू होण्याआधी स्पेनमधील यादवी युद्धानंतर जवळजवळ पाच लाख लोक जीव वाचवून फ्रान्समध्ये पोचले. फ्रेंच सरकारने या लोकांना तुरुंगात आणि कॉन्सन्ट्रेशन कॅंपमध्ये टाकलं. यात स्त्रिया आणि मुलंही होती. तुरुंगातील लोकांना चिलीमध्ये घेऊन येण्यासाठी चिली सरकारने नेरुदाला फ्रान्सला पाठवलं. फ्रेंच अधिकाऱ्यांनी नेरुदाच्या मार्गात शक्य तितके अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केला. अथक प्रयत्नांनंतर अखेर नेरुदा ‘विनिपेग’ या जहाजाद्वारे निर्वासितांना चिलीला पाठविण्यात यशस्वी ठरला. याच काळात भेटलेल्या असंख्य लोकांच्या अशक्य वाटणाऱ्या घटनांपैकी काही त्याने नोंदवल्या आहेत. स्पेनमध्ये जनरल फ्रॅंकोने सरकारविरुद्ध युद्ध पुकारल्यानंतर एका पायलटला रोज रात्री काळोखात विमान घेऊन बॉम्ब टाकण्याचे काम दिलं होते. काही दिवस गेल्यानंतर तो कंटाळला. मग त्याने ब्रेल भाषा शिकून घेतली. त्यात नैपुण्य आल्यानंतर बॉम्ब टाकायला जात असताना तो एका हाताने ब्रेलमध्ये लिहिलेली पुस्तके वाचत असे. अशा रीतीने एकीकडे बॉम्ब टाकत असताना त्याने ‘काउंट ऑफ मॉन्ते ख्रिस्तो’ वाचून संपवलं आणि ‘थ्री मस्केटियर्स’ वाचत असताना सरकारचा पराभव झाला. दुसरा किस्सा याहून भारी आहे. स्पेनच्या अन्दालुशियाचा एक कवी जीव वाचवून स्कॉटलंडमध्ये पोचला. त्याला इंग्रजीचं अक्षरही येत नव्हतं. रोज तो एका बारमध्ये जाऊन शांतपणे एका कोपऱ्यात बिअर पीत बसायचा. एक दिवस सगळे गेल्यावर बारच्या मालकाने त्याला बोलावलं आणि दोघं एकत्र प्यायला बसले. हे प्रत्येक रात्री व्हायला लागलं. हळूहळू ते बोलायला लागले, हा स्पॅनिशमध्ये, तो इंग्रजीत. दोघांना एकमेकांचं अक्षरही कळत नव्हतं. शेवटी एक दिवस याला परत स्पेनला जावं लागलं तेव्हा ते एकमेकांना मिठ्या मारून रडले. नंतर तो कवी नेरुदाला म्हटला, “जरी मला त्याचा एक शब्दही समजत नव्हता तरीही मला नेहमी असं वाटायचं की तो काय म्हणतो आहे हे मला कळत होतं आणि मी काय म्हणतो आहे हे त्याला.”
नेरुदाच्या प्रवासात असंख्य प्रसिद्ध व्यक्ती येऊन जातात. फिडेल कॅस्ट्रो, गार्सिया मारक्वेझ, वॉल्ट व्हिटमन, आर्थर मिलर. चे गिव्हाडाशी त्याची फार गाढ मैत्री नव्हती पण मरताना गिव्हाडाच्या टेबलावर नेरुदांच्या कवितेचं पुस्तक उघडलेलं होतं. एकदा चिलीमध्ये पोलिस पाठलागावर असताना बनावट पासपोर्ट वापरून नेरुदा फ्रान्सला आला. तिथे पोचल्यावर काय करावे हा प्रश्न होता. तेवढ्यात त्याला पिकासो भेटला. तो नुकताच नेरुदावरच व्याख्यान देऊन आला होता. पिकासोने त्याची मदत करण्यासाठी अनेक लोकांना फोन केले आणि त्याला कागदपत्रे मिळवून दिली. आणि हे सगळं होत असताना केवळ आपल्यामुळे पिकासोचा वेळ वाया जातो आहे, त्या वेळात त्याने किती सुंदर चित्रे काढली असती या विचाराने नेरुदाला वाईट वाटत होतं.
नेरुदाला हस्तिदंती मनोऱ्यात राहून काव्य करणारा कवी नव्हता. नेहमी समाजाच्या सर्वात दुर्लक्षित वर्गाबरोबर राहून, त्यांचं सुखदु:ख जाणून घेणं त्याला आवडे. आणि हे करताना त्याला त्याच्या कवितेचा फार मोठा फायदा झाला. एकदा एका ठिकाणी त्याला कवितावाचनासाठी बोलावलं, पन्नासएक लोक बसले होते. सर्वांचे चेहरे दगडासारखे, कोणतेही भाव नाहीत. त्या लोकांकडे बघून यांच्यासमोर काय बोलायचं असा त्याला प्रश्न पडला. पण आता बोलावलंच आहे तर एक-दोन कविता वाचू आणि सटकू असा त्याने विचार केला. कविता वाचायला सुरुवात केल्यावर लोकांचे चेहरे बघून त्यांच्यापर्यंत हे पोचतं आहे ही त्याला जाणीव झाली. तासाभरापेक्षा जास्त वेळ कवितावाचन केल्यावर तो थांबला. प्रेक्षकातला एकजण उठून उभा राहिला – फाटके कपडे, कमरेला एक पोतं गुंडाळलेलं – आणि म्हणाला,”आजपर्यंत हृदय हेलावून टाकणारं असं काही आम्ही ऐकलं नव्हतं. आमच्या सर्वांकडून अनेक धन्यवाद.” त्याला हुंदका आवरेना, इतर लोकही रडत होते. नेरुदा जिथे गेला तिथे त्याच्या शब्दांनी लोकांना जिंकून घेतलं. नेरुदाच्या कवितेमध्ये ही अभूतपूर्व ताकद आहे याचं एक कारण त्याच्या भाषेबद्दलच्या दृष्टिकोनात सापडतं. “Using language like clothes or the skin on your body, with its sleeves, it’s patches, it’s transpiration, and it’s blood and sweat stains, that’s what shows a writer’s mettle.”
आत्मचरित्र काहीसं विस्कळीत आहे आणि याचं कारण म्हणजे याचं संपादन करायला नेरुदाला वेळ मिळाला नाही. शेवटच्या पानावर तो लिहितो, “I am writing these quick lines for my memoirs only three days after the unspeakable events took my comrade, President Allende, to his death. His assassination was hushed up, he was buried secretly, and only his widow was allowed to accompany that immortal body.” यानंतर दहा-बारा दिवसातच नेरुदाचाही मृत्यू झाला. त्या वेळी मृत्यूचं कारण कॅन्सर असल्याचं जाहीर करण्यात आलं होतं. मात्र नेरुदाचा मृत्यू विषबाधेमुळे झाला असल्याचा आणि यात एका सीआयएच्या डबल एजंटचा हात असल्याचा संशय नुकताच व्यक्त करण्यात आला. यासाठी त्याची शवपेटी पुन्हा उघडण्यात येऊन डीएनए परीक्षण करण्यात येणार असल्याचं वृत्त आहे.
नेरुदा मनस्वी कवी होता. त्याची कविता व्याकरणाच्या नियमांमध्ये कधीच बंदिस्त झाली नाही. समीक्षक त्याची कविता वास्तववादी आहे की गूढवादी आहे याची चर्चा करत बसतात. तो उत्तर द्यायच्या भानगडीत कधीच पडला नाही. आणि कविता करताना सामाजिक बांधिलकी तो कधीही विसरला नाही. ‘पार्टी’ मध्ये महेश एलकुंचवारांनी कलाकाराची सामाजिक जबाबदारी काय असावी हा मूलभूत प्रश्न विचारला आहे. याचं एक उत्तर आपल्याला नेरुदाच्या आयुष्यातून मिळतं. नेरुदासाठी कविता ही केवळ अभिव्यक्ती न राहता सामाजिक परिवर्तनाचं एक प्रभावी साधन होतं. आणि याच कारणासाठी त्याला आयुष्यभर वेगवेगळ्या शत्रूंशी लढा द्यावा लागला. त्याची कविता दाबून टाकण्याचे, तिला मुळापासून नष्ट करण्याचे अनेक प्रयत्न झाले पण त्यांना न जुमानता आजही त्याची कविता जिवंत आहे.
“But poetry has not died, it has cat’s nine lives. They harass it, they drag it through the streets, the spit on it and make it the butt of their jokes, they try to strangle it, drive it into exile, throw it into prison, pump lead into it, and it survives every attempt with a clear face and a smile as bright as grains of rice.”
—-
१. दोन वर्षं झाली पॉल थरूचं ‘द एलेफंटा स्युट’ आणल्याला. मुखपृष्ठावरचा संडे टाइम्सचा ब्लर्ब आहे, “A terrific teller of tales and conjurer of exotic locales.” आणि कथा घडते कुठे तर मुंबईत. शिरां पडलां त्यांच्या तोंडार तो! दीडशे वर्षं इथे राहून खजिने लुटून इंग्लंडला नेले आणि अजूनही मुंबई ‘एक्झॉटीक लोकॅल’ वाटते? मुंबईतले लोक काय दिवसभर डुकरांची शिकार केल्यानंतर रोज रात्री दादरला शेकोटी पेटवून त्याभोवती भाले फिरवत नाचतात का? अर्थात यात थरूची चूक नाही, पण ब्लर्ब वाचून पुस्तक अजून तरी उघडावंसच वाटलं नाही.
२. आपण अमेरिका हा शब्द किती निष्काळजीपणे वापरतो हे पुस्तक वाचल्यानंतर लक्षात आलं. पुस्तकात नेरुदा नेहमी अमेरिका असा उल्लेख करतो पण एकदाही याचा अर्थ यूएसए असा नसतो. हाच अनुभव दक्षिण अमेरिकेतील लोकांशी बोलताना येतो. आपण निष्काळजीपणे अमेरिका म्हणतो आणि ते दुरुस्ती करतात, “यु मीन द यूएस?” अमेरिका या खंडात यात दक्षिण आणि उत्तर अमेरिका दोन्ही येतात. अमेरिकेने इराकवर हल्ला केला असं म्हणताना आपण दक्षिण अमेरिकेच्या चिली, अर्जेंटीना, मेक्सिको, ब्राझील यासारख्या सगळ्या देशांचं अस्तित्व नाकारतो, त्यांना खिजगणतीतही धरत नाही. पूर्वीच्या काळात युरोपमधल्या जेत्यांनी जे प्रत्यक्ष केलं तेच आज आपण शब्दांमधून करत आहोत.
विनोदी लेखकांना नेहमीच कमी दर्जाचं स्थान मिळालेलं आहे. दरबारात विदूषकाचं जे स्थान तेच साहित्यात विनोदी लेखकाचं. विनोद निर्माण करायला फारसे कष्ट पडत नाहीत असा एक सार्वत्रिक गैरसमज आहे. ज्या निष्काळजीपणे लोक विनोदनिर्मिती करतात त्यात हे दिसून येतं. इथे गैरसमज नको. रोज आपण बोलताना ज्या चकाट्या पिटतो त्या काळजीपूर्वक पिटाव्यात असं म्हणणं नाही. पण विनोदी चित्रपट, मालिका किंवा विनोदी लेख यात कोणत्याही प्रकारचा विनोद थोड्या तरी प्रमाणात असावा ही अपेक्षा गैर नाही. बरेचदा लेख वाचल्यानंतर ह्यात विनोद कुठे होता असा प्रश्न पडतो. पुलंच्या ‘गाळीव इतिहासातील’ कोणतंही पान उघडून वाचावं. उच्च पातळीचा विनोद कसा असावा, ज्ञानेश्वरांपासून तुकारामांपर्यंत प्रतिभावंत कवींवर किंचितही ओरखडा न येऊ देता त्यांचं विडंबन कसं करावं अशा अनेक गोष्टी यात ज्या सफाईने साधलेल्या आहेत त्याला तोड नाही. (“ज्ञानेश्वर, रामदास, तुकाराम वगैरे संतमंडळींचे महाराष्ट्रावर फार मोठे उपकार आहेत. त्यांनी लिहिले नसते आणि संत व्हायचे सोडून भलत्या नादाला लागले असते तर ‘ओल्ड मराठी’च्या पेपरचे वांधे झाले असते.” “नामदेव पंजाबात लोकप्रिय झाल्यामुळे महाराष्ट्रात खळबळ उडाली. अजूनही मराठी लेखकाला अन्य भाषेत लोकप्रियता मिळाली तरी तेच होते.”) पण हे सगळं करण्यासाठी प्रतिभा लागते हेच मान्य नसतं. विनोद काय, कुणीही, कधीही करू शकतं.
पुलंवर भरपूर टीका झाली आणि होते आहे. पण त्यांचे टीकाकार एक गोष्ट लक्षात घेत नाहीत. त्यांना इतकी लोकप्रियता मिळण्यामागे मूलभूत कारण त्यांचा विनोद जातिवंत होता हे आहे. इथे लगेच आक्षेप येतो की आजच्या काळात त्यांचा विनोद शिळा झाला आहे. असा आक्षेप घेण्यामागे विनोदाच्या कार्यकारणभावाबद्दल अज्ञान दिसतं. कोणताही विनोद पहिल्यांदा ऐकताना जो परिणाम होतो तो परत ऐकताना होत नाही. विनोदाचं बलस्थान हे त्याच्यामध्ये जी अनपेक्षित कलाटणी असते तिच्यात असतं. ती कलाटणी एकदा कळली की विनोदाचं अर्धं आयुष्य संपतं. परत ऐकताना हसू येऊ शकतं पण कमी प्रमाणात येतं आणि तरीही लोक त्या विनोदाला ऐकत-वाचत राहिले तर त्यामागे दाद देण्याचा हेतू असतो. दुसरा मुद्दा – काही वेळा विनोद हा ‘ऑब्झरव्हेशनल कॉमेडी’ – आजूबाजूला जे दिसतं आहे त्यातील विसंगती शोधून त्यावर विनोद करणे – या प्रकारात येतो. जिम कॅरीपासून साइनफेल्डपर्यंत सर्व ‘स्टॅंड-अप’ कमेडियन्स या प्रकाराचा अवलंब करतात. पुलंच्या विनोदाचा काही भाग या प्रकारात मोडतो. साहजिकच या प्रकारच्या विनोदाला स्थल-कालाची बंधने असतात. त्या काळच्या पोस्ट खात्यावर केलेला विनोद आज जर ते पोस्ट खातं अस्तित्वातच नसेल तर कळायला कठीण जाणार. पण याचा अर्थ त्या विनोदाचा दर्जा कमी आहे असा होत नाही. आणि तरीही त्यात शाब्दिक कसरती, कोट्या वगैरेंची इतकी रेलचेल असते की त्या काळचं पोस्ट खातं बघितलं नसेल तरी आनंद लुटता यावा. पुलंचा इतर विनोद माणसांच्या स्वभावातील विसंगती (विसंगत्या?), भाषेच्या गमतीजमती यामुळे आनंद देऊन जातो.
विनोदाची एक गंमत असते. विनोदाचं सोंग घेता येत नाही. एखादी गोष्ट विनोदी असते किंवा नसते. असली तर लोकांना हसा म्हणून सांगावं लागत नाही, ते आपणहून मनमुराद हसतात. पण विनोदी नसेल तर त्या गोष्टीचं अस्तित्वच धोक्यात येतं. गंभीर लेख जमला नाही तर त्याचं खापर लोकांच्या माथी मारून सुटका करून घेता येते. विनोदी लेखाला लोक हसले नाहीत तर तो विनोदी नाही हे सिद्ध होतं, आणि मग त्याचं स्वरूप केविलवाणं होतं. अशा लेखातल्या तथाकथित ‘पंचेस’वर (असले तर – काही लेखांना पंच, बोलर, बॅट्समन काहीच नसतं.) हसू येत नाही, लेख विनोदी आहे हे सिद्ध करण्याची पराकाष्ठा केल्यामुळे आता तो गंभीरही होऊ शकत नाही. शांती न मिळालेल्या अतृप्त आत्म्याप्रमाणे बिचारा मध्येच कुठेतरी लटकत राहतो. जेरी साइनफेल्डनं यावर अनेकदा टिप्पणी केली आहे. (“It’s hard being a standup comic- sometimes they don’t laugh.” – Elaine Benes) एकदा जेरी अर्धवट झोपेत असताना त्याला एक विनोद सुचतो आणि तो लिहून ठेवतो. उठल्यावर त्याला काय लिहिलं आहे ते वाचता येत नाही. पूर्ण एपिसोड तो डॉक्टरांपासून नर्सपर्यंत सर्वांना काय लिहिलं आहे ते वाचायला सांगतो. शेवटी जेव्हा उलगडा होतो तेव्हा त्यात काहीच विनोदी नसतं. त्या वेळेला त्याला जे विनोदी वाटलं तो नंतर फुसका बार निघतो.
गंभीर लेखकांवर ‘एक्सपायरी डेट’ नसते. शंभर वर्षांनंतरही त्यांच्या लिखाणातील सखोलता वगैरेंवर लोक चर्चा करतात. बिचाऱ्या विनोदी लेखकाला मात्र लगेच कालबाह्य व्हावं लागतं. एकदा हसून झालं की लोक नवीन काय म्हणून विचारतात. पण गंभीर लेखकाइतकेच कष्ट विनोदी लेखकालाही घ्यावे लागतात याचा सोईस्करपणे विसर पडतो कारण विनोदी लेखकांना उच्चभ्रू वर्तुळात प्रवेश नाही. एखादा वुडी ऍलन अपवाद. हेच थोड्याफार फरकाने मनोरंजन करणाऱ्या लेखकांबद्दलही दिसतं. अगाथा ख्रिस्तीच्या कथा एकाच साच्यामधून आलेल्या आहेत अशी तिच्यावर टीका होते. पण इतक्या कथा लिहूनही लोकांना त्यात अजूनही रस आहे त्याअर्थी त्यात काहीतरी रंगतदार आहे आणि ते निर्माण करण्यासाठी कौशल्य लागत असेल हे मान्य होत नाही१.
विनोदी लेखनाच्या शोधात असताना एक जुनं पुस्तक सापडलं. कव्हर अर्धं फाटलेलं, पिवळी पानं, आत “GODFREY ATUDO 23RD MAY 1981” असं नाव आणि सही होती. अशा पुस्तकांचा प्रवास इतका झालेला असतो की आपल्या हातात ते नेमकं कसं आलं हे कळणं अशक्य असतं. पुस्तक होतं, वुडहाऊसचं “Leave it to Smith.” वाचायला सुरुवात केली आणि बरेच दिवसांनी मनमुराद हसण्याचा आनंद मिळाला. कथानक कोणत्याही मसाला चित्रपटाची कथा म्हणून शोभून दिसेल. ब्लॅंडींग्ज कॅसलच्या मालकिणीचा मौल्यवान हार आणि तो चोरण्यासाठी आलेले हौशे, नवशे आणि गवशे. वुडहाऊसच्या शाब्दिक कसरती अफलातून आहेतच, शिवाय प्रसंगनिष्ठ विनोदही लाजबाब आहे. वुडहाऊस, पुलं यासारख्या लेखकांचं एक वैशिष्ट्य हे की विनोदनिर्मितीसाठी त्यांनी वापरलेले शब्द अगदी अचूक असतात. उदा. कथेतील मुख्य पात्र स्मिथ – याला मासे अजिबात आवडत नसतात. त्यासाठीच तो मासेमारीच्या कंपनीतील नोकरी सोडतो. नंतर वर्तमानपत्रात नोकरीसाठी तो एक जाहिरात देतो. याबद्दल बोलताना तो सांगतो, “I am confidently expecting shoals of replies.” शोल चा अर्थ आहे माशांचा थवा. इथे वुडहाऊस इतर कोणताही शब्द वापरू शकला असता पण मग ते वाक्य सामान्य झालं असतं. शोल हा शब्द वापरल्यामुळे आधीचा माशांचा संदर्भ इथे अचूकपणे येतो.
वर्षानुवर्षे पुस्तकं वाचत असाल तर आपल्या आवडीनिवडींमध्ये कसा बदल होत जातो हे बघणं मनोरंजक असतं. आवडीनिवडींमागे असलेले छुपे पूर्वग्रह प्रभावी असतात. वुडहाऊस वाचणं सोडून दिलं होतं – कथानकात येणारा तोचतोपणा हे कारण असावं. फार मोठी चूक. वुडहाऊसची सूक्ष्म ते स्थूल अशी विनोदनिर्मिती किंवा अगाथा ख्रिस्तीचं ‘वॉटरटाइट प्लॉट’ अशा अनेक गोष्टी लक्ष दिल्या तर दाद देण्यासारख्या असतात. पण त्याऐवजी आपण आपल्याला काय हवं आहे ते शोधत बसलो तर हातात काहीच पडत नाही. —- १. बरेचदा इंग्रजी पुस्तकांच्या पहिल्या दोन-तीन पानावर अवघड शब्दांचे अर्थ मराठीत लिहिलेले आढळतात. इथे पुस्तक विद्रूप होणे ही बाब सोडली तर कुणीतरी प्रयत्नपूर्वक इंग्रजी वाचन करत आहे ही गोष्ट चांगली असते. दुर्दैवाने चार-पाच पानातच हा उत्साह संपलेला दिसतो. आजवर एकाही पुस्तकात सुरुवातीपासून शेवटापर्यंत शब्दांचे अर्थ लिहिलेले आढळलेले नाहीत. असं का झालं याचं उत्तर लगेच मिळतं. इंग्रजीत वाचायला सुरुवात करताना जर नायपॉल किंवा अमर्त्य सेन पासून सुरुवात केली जर अडचण दुहेरी होते. भाषेचा अडसर असतोच, शिवाय विषयही दुर्लभ असतो. त्याऐवजी वुडहाऊस, अगाथा खिस्ती किंवा हॅरी पॉटर यापासून सुरुवात केली तर सोपे जावे. किंवा कॉमिक्स याहूनही उत्तम. दुसरा मुद्दा – वाचताना प्रत्येक अडलेला शब्द बघण्याची गरज नाही. तसं केलं तर अर्ध्या तासातच शीण येईल. उलट अडलेले शब्द सोडून संदर्भावरून किती आकलन होते ते बघावे. एखादा शब्द परतपरत येत असेल तर बघायला हरकत नाही.
इतिहास बरीच गुंतागुंतीची गोष्ट आहे. जेव्हा एखादी क्रांतीकारक घटना घडते तेव्हा तिची इतिहासात कोरडी नोंद असते. इतिहास कोण लिहीतो यावर त्या नोंदीचे स्वरूप अवलंबून असते मात्र त्यात इतर आयामांना फारशी जागा नसते. त्या घटनेचे तिथल्या लोकांवर काय परिणाम झाले, त्यांचे रोजचे आयुष्य यामुळे कसे बदलले यावर इतिहास बहुतेक वेळा मौनच बाळगतो. कोरड्या नोंदींच्या ओळींमध्ये हजारो आयुष्ये, भावना, आशाआकांक्षा दडलेल्या असतात, त्यांना एखाद वेळेस वाट मिळते ती साहित्याकडून. समर्थ लेखक या ओळींमध्ये आपल्या मनाचे रंग भरतो आणि आपल्याला त्या काळचा काल्पनिक का होईना पण अनुभव घेता येतो.
‘गॉन विथ द विंड’ मध्ये मार्गारेट मिशेलचा फोकस स्कार्लेट ओ हारा आणि र्‍हेट बटलर यांच्यावर आहे. त्यांच्या आयुष्यातील नाट्यमय घटना बघताना इतर पात्रांकडे साहजिकच दुर्लक्ष होते. पण समजा लेन्स बदलली आणि कॅमेरा फिरवला तर त्यात डिल्सी किंवा प्रिसी दिसतील. त्यांना काय म्हणायचे आहे? त्यांच्या आयुष्यात काय होते आहे? याचे उत्तर देण्याचा एक प्रयत्न कॅथेरिन स्टॉकेटने ‘द हेल्प’ या पुस्तकात केला आहे.
गोष्ट सुरू होते अमेरिकेत, मिसिसिपी राज्यात, ऑगस्ट १९६० मध्ये. कापसाच्या शेतात काम करणार्‍या किंवा गोर्‍या अमेरिकनांच्या घरात मेड सर्व्हंट म्हणून काम करणार्‍या कृष्णवर्णीय बायका. प्रमुख पात्रे तीन. एबिलीन आणि मिनी या दोन नोकराण्या आणि मिस स्कीटर ही गोरी मुलगी. निवेदन या तिघींच्या दृष्टीकोनातून होते. कथा बघायला गेले तर साधी आहे. मिस स्कीटरला लेखिका व्हायचे आहे. नवोदित लेखक ज्या सर्व असुरक्षित आंदोलनांमधून जातात त्यातून ती ही जाते आहे. आई लग्नासाठी मागे लागली आहे. एक दिवस योगायोगाने तिचा एका प्रसिद्ध प्रकाशनाच्या संपादिकेशी संपर्क होतो. तिच्या सूचनेनुसार मिस स्कीटर तिला ज्याबद्दल मनापासून लिहावेसे वाटते आहे असा विषय शोधायला लागते. असुरक्षित वाहतूक, गुन्हेगारी असे नेहेमीचे विषय रद्द केल्यानंतर अखेर तिला एक विषय सापडतो – मेड सर्व्हंट म्हणून काम करणार्‍या बायकांना सद्य परिस्थितीबद्दल काय वाटते? परिस्थिती बदलावी किंवा बदलू शकेल अशी आशा त्यांच्या मनात आहे का?
इथे लेखिकेची कादंबरीच्या कालाची निवड किती अचूक आहे हे दिसते. गॉन विथ द विंड प्रमाणे अठराशेमध्ये ही कादंबरी बेतली असती तर अजिबात टिकली नसती. १९६० ते १९६२ या काळात अमेरिकेत आणि विशेषत: मिसिसिपीमध्ये वंशभेदाच्या संदर्भात क्रांतीकारक घटना घडल्या. कृष्णवर्णीय हक्कांच्या संघटनेचा सचिव मेडगर एव्हर्स याची मिसिसिपीमध्ये हत्या, जेम्स मेरेडिथ या पहिल्या कृष्णवर्णीय विद्यार्थ्याला न्यायालय आणि नंतर खुद्द अध्यक्ष केनेडी यांच्या हस्तक्षेपानंतर मिसिसिपी विद्यापीठात प्रवेश, मार्टिन लूथर किंग ज्युनियर यांचे समान हक्कांसाठी आंदोलन, राष्ट्राध्यक्ष केनेडी यांची हत्या या सर्व घटनांमुळे परिस्थिती वेगाने बदलत होती. कॅथेरिनने या सर्व घटनांचा कथानकाला वेग देण्यासाठी किंवा वळण देण्यासाठी सुरेख उपयोग करून घेतला आहे. कॅथेरिनचे लहानपण मिसिसिपीमध्ये गेले. तिची काळजी घेण्यासाठी जी मेड होती तिच्याशी कॅथेरीन तासनतास गप्पा मारत असे. कथेतील एबिलीनचे पात्र या मेडवर आधारित आहे तर मिस स्कीटर बरीचशी कॅथेरीनवरच बेतलेली आहे. रोजच्या आयुष्यातील प्रत्येक गोष्टीमध्ये वर्णभेद किती खोलवर रूजलेला होता याचे सुरेख चित्रण कॅथेरिनने केले आहे. याचा परिणाम म्हणजे संपूर्ण कादंबरी वाचताना कोणत्याही क्षणाला याचा विसर पडत नाही. ही कादंबरी वर्णभेदाच्या पार्श्वभूमीवर आधारलेली आहे असे म्हणणे तितकेसे बरोबर होणार नाही कारण प्रत्येक पानावर वर्णभेद पार्श्वभूमीत न राहता तुमच्या अंगावर येतो. यामुळेच तीन बायकांची गोष्ट असूनही आणि कोणत्याही पुरूष पात्राला फारसा वाव नसतानाही कादंबरी चिक लिट किंवा फेमिनिस्ट लिटरेचर अशा कप्प्यांमध्ये अडकून पडत नाही. तिचा कॅनव्हास विस्तृत होतो.
त्या काळातील वर्णभेदाचे सर्वव्यापी स्वरूप बघताना अंगावर काटा येतो. कृष्णवर्णीयांना स्वतंत्र स्वच्छतागृहे दिली जात कारण त्यांच्यामुळे विविध प्रकारच्या रोगांचा संसर्ग होतो असा समज होता. याच काळात रोझा पार्क्सच्या आंदोलनामुळे किमान बसमध्ये बसण्याची जागा मिळू लागली. चित्रपटगृहे, हॉटेल, बागा, दुकाने अशा सर्व सार्वजनिक ठिकाणी श्वेतवर्णीय आणि कृष्णवर्णीय यांची विभागणी कशी करावी यासाठी जिम क्रो या इसमाने कायदे बनवले होते. यांना जिम क्रो लॉज म्हणून ओळखले जाते. हे कायदे वाचनीय आहेत. उदा.
Books shall not be interchangeable between the white and colored schools, but shall continue to be used by the race first using them.
It shall be unlawful for a white person to marry anyone except a white person. Any marriage in violation of this section shall be void.
अशा परिस्थितीमध्ये आंतरवंशीय विवाह अशक्य गोष्ट होती. यातही किती प्रकारच्या गुंतागुंती होऊ शकतात याची चूणूक कादंबरीमध्ये बघायला मिळते. एबिलीनला कापसाच्या शेतामध्ये काम करणार्‍या एका कृष्णवर्णीय तरूणापासून दिवस जातात. पण त्याच्या वंशामध्ये कुणीतरी श्वेतवर्णीय असते कारण मुलगी श्वेतवर्णीय निघते. वडीलांनी जबाबदारी नाकारलेली, अशा परिस्थितीमध्ये अबिलीनला मुलीचा त्याग करण्यावाचून दुसरा पर्याय उरत नाही. कृष्णवर्णीय जोडप्याबरोबर श्वेतवर्णीय मुलगी दिसली तर काहीतरी काळेबेरे आहे असे समजून पोलिस अटक करण्याची शक्यता जास्त. जरी रंग गोरा असला तरी आईवडील गोरे नाहीत त्यामुळे गोर्‍यांचे अनाथालय मिळणेही अशक्य. शेवटी अबिलिन तिला कृष्णवर्णीय अनाथालयात दत्तक दाखल करते.
कादंबरीमध्ये मिस स्कीटरला प्रकाशक मिळण्यासाठी फारसा संघर्ष करावा लागत नाही पण प्रत्यक्षात कॅथेरिनच्या बाबतीत याच्या उलट झाले. कॅथेरिनची ही पहिलीच कादंबरी. ९/११ च्या दुसर्‍या दिवशी सगळे ठप्प असताना तिने ही लिहायला घेतली. तब्बल ६० प्रकाशकांनी ही कादंबरी साभार परत पाठवली. अखेर ६१ व्या प्रकाशिकेला ती पसंत पडली. द हेल्प १०० हून अधिक आठवडे न्यू यॉर्क टाइम्सच्या बेस्ट सेलर लिस्टवर होती. यावर आधारित चित्रपट येत्या ऑगस्टमध्ये प्रदर्शित होईल असा अंदाज आहे.
‘ग्लोबल वॉर्मिंग’ हा शब्द ऐकला की बहुतेक लोकांची प्रतिक्रिया ‘बस्स, आता पुरे’ अशी असते. यात दोष त्यांचा आहे असंही म्हणता येणार नाही. मीडियामध्ये रोज ज्या उलट-सुलट आणि बहुतेक वेळा आक्रस्ताळी स्वरूपाच्या बातम्या येत असतात (याची परमावधी बहुधा तथाकथित ‘क्लायमेटगेट’च्या वेळी झाली असावी.) त्यामुळे नेमका प्रश्न काय आहे, त्यामागचे शास्त्रीय, सामाजिक आणि राजकीय घटक कोणते आहेत आणि उपाययोजना करण्यासाठी कोणत्या अडचणी आहेत यासारखे महत्त्वाचे प्रश्न बाजूला राहतात. या अनुषंगाने नुकतेच मायकेल मॅन यांचे ‘द हॉकी स्टीक ऍंड द क्लायमेट वॉर्स’ हे पुस्तक वाचनात आले. मॅन हे हवामानशास्त्रातील एक नावाजलेले शास्त्रज्ञ आहेत. नव्वदच्या दशकात त्यांनी केलेल्या संशोधनामुळे हवामानशास्त्रामध्ये क्रांतिकारी बदल झाले. पुस्तकात मॅन या संशोधनाबद्दल बोलतातच, शिवाय या अनुषंगाने गेल्या दशकातील हवामानशास्त्राची वाटचाल आणि आलेले अडथळे यांची विस्तृत माहिती देतात. पुस्तकातील शास्त्रीय भाग तांत्रिक तपशिलांसह दिलेला आहे त्यामुळे वैज्ञानिक संशोधन आणि त्यात वापरल्या जाणाऱ्या ‘प्रिंसिपल कॉम्पोनंट ऍनालिसिस’सारख्या संख्याशास्त्रातील पद्धती यांची ओळख नसणाऱ्या वाचकांना हा भाग जड जाऊ शकतो. मात्र उरलेल्या भागातील हवामानशात्रात गेल्या दशकात झालेल्या ‘युद्धांची’ कहाणी निश्चितच रोचक आणि माहितीपूर्ण आहे.
१९९५ साली आयपीसीसीचा दुसरा अहवाल तयार करण्याचे काम चालू असताना “The balance of evidence suggests that there is appreciable human influence on climate.” या वाक्यावर दोन दिवस वादविवाद आणि चर्चा चालू होत्या. सौदी अरेबियाच्या प्रतिनिधीला ‘appreciable’ या शब्दावर आक्षेप होता आणि शास्त्रज्ञ वाक्य बदलण्यास तयार नव्हते. अखेर त्या जागी ‘discernible’ हा शब्द घालून दोन्ही गटांमध्ये तडजोड करण्यात आली. या वेळी मॅन यांची हवामानशास्त्रामध्ये पीएचडी चालू होती. त्या काळात जागतिक तापमानाचे गेल्या शंभरएक वर्षांची मोजमापे उपलब्ध होती. तसेच हवामानशास्त्रामध्ये ‘मॉडेलिंग’ वापरण्याचे तंत्र नासाचे जेम्स हॅन्सेन यांनी नुकतेच विकसित केले होते. या मॉडेलच्या आधारे केलेली भाकिते आणि प्रत्यक्षातील तापमानवाढ यांची तुलना केल्यावर मॉडेल बरोबर असल्याचे सिद्ध झाले. यात महत्त्वाचा मुद्दा असा की ‘मॉडेलिंग’मध्ये फक्त नैसर्गिक पद्धतीने तापमान वाढवणारे घटक लक्षात घेतले तर उत्तर चुकत होते. मात्र मानवनिर्मित घटक – कार्बनडायऑक्साइडची वाढ आणि औद्योगिक उत्पादनांमधून निर्माण होणारे ‘एरोसोल्स’ – या घटकांचा विचार केला तर उत्तर बरोबर येत होते. या संशोधनाच्या आधारे आयपीसीसीने तापमानवाढ मानवनिर्मित आहे असा निष्कर्ष काढला होता.
औद्योगिक क्रांतीच्या आधी पृथ्वीच्या वातावरणातील कार्बनडायऑक्साइडचे प्रमाण २८० पीपीएम (पार्ट्स पर मिलियन) होते. २०११ साली हे प्रमाण ३९० पीपीएम झाले.
गेल्या शंभर वर्षांचे तापमान याहून ठोस निष्कर्ष काढण्यास पुरेसे नव्हते. पीएचडीनंतर पुढील संशोधनासाठी मॅन यांनी याआधीचे तापमान कसे होते याचा शोध घेण्याचा प्रयत्न केला. यासाठी त्यांनी झाडांच्या खोडामध्ये सापडणारी वर्तुळे (tree rings), बर्फाचा गाभा (ice core), तळी आणि समुद्र येथे सापडणारे गाळाचे खडक यासारख्या विविध घटकांचा उपयोग केला. या सर्व घटकांवरून प्राचीन काळातील पृथ्वीचे तापमान किती होते याचा अंदाज येतो. प्रत्येक घटकासाठी तापमान मोजण्याची पद्धत वेगळी असते. उदा. बर्फाच्या गाभ्यातील १६O आणि १८O या ऑक्सिजनच्या आयसोटोपचे प्रमाण मोजले तर तो बर्फ तयार होत असतानाचे तापमान कळू शकते. किंवा झाडाच्या खोडातील वर्तुळांच्या जाडीवरून आणि घनतेवरूनही ही माहिती मिळते. हा सर्व डेटा वापरून १९९८ साली मॅन यांनी इ.स. १४०० पासून इ.स. १९९७ पर्यंतचा तापमानाचा आलेख नेचर या मासिकात प्रसिद्ध केला. १९९९ मध्ये या आलेखाचा काळ आणखी चारशे वर्षे मागे नेऊन गेल्या हजार वर्षांच्या तापमानाचा आलेख त्यांनी प्रसिद्ध केला. हा आलेख नंतरच्या काळात ‘हॉकी स्टीक’ या नावाने ओळखला गेला. हॉकी स्टीक आडवी ठेवली तर तिचा टोकापर्यंतचा भाग एका रेषेत असतो आणि शेवटच्या अर्धवर्तुळाकार भागात अचानक चढ येतो. गेल्या काही दशकात तापमानात जी वाढ झाली आहे ती या चढाच्या रूपाने दिसते. या संशोधनाला मिडियामध्ये प्रचंड प्रसिद्धी मिळाली. २००१ साली आयपीसीसीने तिसरा अहवाल तयार करताना ‘हॉकी स्टीक’ची विशेष दखल घेतली. बिल क्लिंटन यांनी २००० च्या ‘स्टेट ऑफ युनियन’ ऍड्रेसमध्ये या संशोधनाचा उल्लेख केला.
तापमानवाढ होते आहे आणि त्याची प्रमुख कारणे मानवनिर्मित आहेत हे २००१ पर्यंत सिद्ध झाले होते. यानंतरच्या दशकात याला पुष्टी देणारे वेगवेगळे पुरावे मिळत राहिले. याचे संदर्भ पुस्तकात येत राहतात पण त्याचबरोबर आपण विज्ञानाचे क्षेत्र सोडून राजकीय आणि औद्योगिक हितसंबंधांच्या गढूळ वातावरणात प्रवेश करतो. इथे गेल्या दशकातील अमेरिकेच्या राजकारणात झालेल्या काही घडामोडी जाणून घेणे आवश्यक आहे. २००१ मध्ये बुश प्रशासनाने ‘डेटा क्वालिटी ऍक्ट’ पास केला. सरकारी संस्थांनी औद्योगिक क्षेत्राला माहिती कशी पुरवावी या संदर्भात त्यांच्यावर अनेक बंधने घालण्यात आली. या ऍक्टमुळे औद्योगिक क्षेत्राला शास्त्रीय संस्थांवर वर्चस्व गाजविण्यासाठी आयते हत्यार मिळाले. बुश यांनी ग्रीनहाउस वायूंचे उत्पादन आटोक्यात ठेवणाऱ्या क्योटो प्रोटोकॉलवर सही करण्यास नकार दिला. उपराष्ट्राध्यक्ष डिक चेनी यांनी नवीन ऊर्जा धोरण बनवण्यासाठी ‘एनर्जी टास्क फोर्स’ची स्थापना केली. या समितीचे सदस्य कोण आहेत हे गुप्त ठेवण्यात आले होते पण वॉशिंग्टन पोस्टमध्ये ही यादी छापून आल्यावर समितीचे खरे स्वरूप उघड झाले. सदस्यांमध्ये एक्झॉन मोबाइलचे व्हीपी जेम्स राउझ आणि एनरॉनचे प्रमुख केनेथ ले यांचा समावेश होता. (ले यांना नंतर फसवणुकीच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली.) इतर सदस्यांमध्ये देशातील खाणी, इलेक्ट्रिकल युटिलीटिज, पेट्रोल आणि इतर इंधने या क्षेत्रांमध्ये काम करणारे लोक होते. यापैकी बहुतेक कंपन्यांनी निवडणुका चालू असताना बुश यांना भरघोस निधी दिला होता. बुश यांनी ‘व्हाइट हाउस कंट्रोल फॉर एनव्हायर्नमेंटल क्वालिटी’ साठी फिलिप कूनी यांची चीफ ऑफ स्टाफ म्हणून निवड केली. क्लिंटन प्रशासनाने हवामानबदलाचे धोके आणि उपाययोजना यावर ‘नॅशनल असेसमेंट’ नावाचा अहवाल तयार केला होता. कूनी यांनी डेटा क्वालिटी ऍक्टान्वये हा अहवाल रद्द करण्याचा प्रयत्न केला. यासाठी त्यांनी प्रशासनालाच कोर्टात खेचण्याचा प्रयत्न केला पण त्यात यश आले नाही. नंतर कूनी यांनी या अहवालात बरेच अनधिकृत बदल केल्याचे उघडकीला आले, या बदलांमध्ये तापमानवाढीचे धोके तितके तीव्र नाहीत हे दाखविण्याचा प्रयत्न केला होता. शास्त्रज्ञांच्या संशोधन करून केलेल्या अहवालावर स्वत:चे शेरे मारणे, नको असलेले निष्कर्ष गाळणे असे कूनी यांनी केलेले अनेक बदल न्यूयॉर्क टाईम्सने उघडकीला आणल्यावर अखेर कूनी यांनी आपल्या पदाचा राजीनामा दिला. अर्थात त्यांना लगेच एक्झ्झॉनमध्ये लठ्ठ पगाराची नोकरी मिळाली.
धमक्या, दंडुकेशाही
दरम्यान ‘हॉकी स्टीक’ ग्राफ आणि आयपीसीसी यांच्या विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह ठेवण्याचे प्रयत्न सुरू झाले. आयपीसीसीच्या मागे संयुक्त राष्ट्रसंघाचा ‘न्यू वर्ल्ड ऑर्डर’ प्रस्थापित करण्याचा गुप्त हेतू आहे यासारख्या अफवा रोचक होत्या पण त्यात काही दम नव्हता. २००१ मध्ये खुद्द बुश यांनी अमेरिकेच्या ‘नॅशनल अकॅडमी ऑफ सायन्सेस’ (NAS) या प्रतिष्ठित संस्थेला आयपीसीसीचे निष्कर्ष तपासून बघण्याची सूचना केली. नॅसने सर्व निष्कर्ष तपासून बघितल्यानंतर त्यात काहीही चूक नाही असा निर्वाळा दिला. शिवाय इंग्लंडच्या रॉयल अकॅडमीबरोबर जगातील इतर मान्यवर संस्थांनीही याला पाठिंबा व्यक्त केला.
२००३ साली सून आणि बाल्युनास नावाच्या दोन शास्त्रज्ञांनी दोन निबंध प्रसिद्ध केले. एक ‘क्लायमेट रिसर्च’ मध्ये, आणि दुसरा ‘एनर्जी ऍंड एनव्हायर्नमेंट’ मध्ये. दोन्ही निबंध जवळजवळ सारखे होते आणि खरे तर असा प्रकार सहसा होऊ दिला जात नाही. पण हा मुद्दा गौण होता. ‘एनर्जी ऍंड एनव्हायर्नमेंट’ हे नाव जरी भारदस्त असलं तरी हे मासिक ‘इन्स्टीट्यूट फॉर साएंटीफिक इन्फॉर्मेशन’च्या यादीत नव्हते त्यामुळे या मासिकाला संशोधनाच्या वर्तुळात फारशी किंमत नाही कारण इथे निबंध प्रसिद्ध करण्यासाठी नेहमीची ‘रिव्ह्यू प्रोसेस’ वापरली जात नाही. तापमानवाढीचा निष्कर्ष खोटा आहे असा सून यांच्या निबंधाचा दावा होता. यथावकाश या निबंधात इतक्या चुका निघाल्या की हा परीक्षकांनी पास कसा केला असा प्रश्न पडावा.
Climate change is “the single greatest hoax ever perpetrated on the American public,” २००५ मध्ये रिपब्लिकन सिनेटर जेम्स इन्होफे१ यांनी सिनेटच्या व्यासपीठावर बोलताना या शब्दात तापमानवाढीचे वर्णन केले. कूनी यांनी राजीनामा दिल्यानंतर त्यांच्या जागी इन्होफे आले होते. सून आणि बाल्युनास यांचा निबंध प्रकाशित झाल्यानंतर इन्होफे यांनी हवामानबदलाच्या संपूर्ण शास्त्रावरच शंका घेऊन एका शोधसमितीची स्थापना केली. समितीमध्ये हिलरी क्लिंटन यांचाही समावेश होता. समितीच्या बैठकीमध्ये सून आणि बाल्युनासबरोबर मॅन यांची साक्षही घेण्यात आली. मात्र समितीचे कामकाज चालू असतानाच क्लायमेट रिसर्च मासिकाचे संपादक हॅन्स स्टॉर्च यांनी इतका भिकार निबंध छापल्याच्या निषेधार्थ राजीनामा दिल्याची बातमी आली. या पाठोपाठ मासिकाच्या संपादन मंडळातील सहा सदस्यांनी राजीनामा दिला. समिती काहीही सिद्ध करू शकली नाही.
हे संपतंय तोपर्यंत परत ‘एनर्जी ऍंड एनव्हायर्नमेंट’ मध्ये मॅकिंटायर आणि मॅककिट्रिक यांचा आणखी एक निबंध आला. गंमत म्हणजे मॅककिट्रिक आहे अर्थशास्त्रज्ञ. मॅकिंटायर क्लायमेटऑडीट नावाचा ब्लॉग चालवतो. त्याला हवामानशास्त्राचा काडीचाही अनुभव नाही. निबंधात अर्थातच तेच रडगाणं परत. हॉकी स्टीक ‘आर्टिफॅक्ट’ आहे. यातही त्यांची चूक लगेच सापडली, मॅन यांचा पंधराव्या-सोळाव्या शतकातील जवळजवळ दोन तृतियांश डेटा या महाशयांनी चक्क गाळला होता. पण चूक सापडेपर्यंत मिडियाने याचे भांडवल केले. सिनेटमध्ये हवामानबदलावर एक महत्त्वाचे मतदान येऊ घातले होते त्याच्या आधी विरोधकांनी याचा पुरेपूर फायदा उठवला. ‘यूएसए टूडे’ मध्ये यावर लेखही आला. त्यात मॅन यांनी त्यांचा डेटा उपलब्ध केला नाही असा बिनबुडाचा आरोपही करण्यात आला. (याबद्दल माफी मागितली पण ती दोन आठवडे उलटल्यावर.) मॅकिंटायर आणि मॅककिट्रिक यांनी आपली चूक मान्य केली पण २००५ मध्ये त्यांनी ‘जिओफिजिकल रिसर्च लेटर्स’ला कॉमेंट पाठवली आणि त्यात हॉकी स्टीक मॅन यांनी वापरलेल्या सांख्यिकी पद्धतीमुळे आलेला आर्टेफॅक्ट आहे असे म्हटले होते. ही कॉमेंट प्रसिद्ध झाली. यावेळीही मॅन आणि सहकाऱ्यांनी मॅकिंटायर आणि मॅककिट्रिक यांची चूक कुठे झाली आहे ते दाखवून दिले. शिवाय जगभरातील इतर शास्त्रज्ञांनीही याला दुजोरा दिला.
एव्हाना हवामानशास्त्रज्ञांच्या एक गोष्ट लक्षात आली होती. हे जे काही चालले होते ते वैज्ञानिक क्षेत्रापलिकडचे होते आणि यात मिडियाचा महत्त्वाचा वाटा होता. तापमानवाढ खोटी आहे असा एखादा निबंध प्रसिद्ध झाला की मिडियामध्ये लगेच त्याला अतोनात प्रसिद्धी मिळत असे. नंतर त्यातील चूक सापडली तर ते मात्र सोईस्करपणे दुर्लक्षित केले जात असे. यामुळे सामान्य लोकांचा तापमानवाढ म्हणजे काहीतरी संशयास्पद आहे असा समज झाला होता. (आणि अजूनही तो बऱ्यापैकी कायम आहे.) मीडियामध्ये जर असे काही प्रसिद्ध झाले तर त्याला लगेच उत्तर देणे गरजेचे आहे हे मॅन आणि सहकाऱ्यांनी ओळखले. यासाठी त्यांनी सोप्या भाषेत लोकांना हे मुद्दे समजावून देता यावेत या उद्देशाने ‘रियल क्लायमेट’ हा ब्लॉग सुरू केला.
२००५ मध्ये मॅन, रे ब्रॅडली, माल्कम ह्युजेस आणि आयपीसीसीचे चेअरमन राजेंद्र पचौरी यांनी सिनेटर जो बार्टन यांनी धमकीवजा पत्र पाठवले. ‘तुमच्या संशोधनाच्या निष्कर्षांबद्दल गंभीर आक्षेप घेतले गेले आहेत. या संदर्भात सिनेट कमिटीला सहकार्य करावे. यासाठी तुम्हाला संशोधनासाठी आतापर्यंत मिळालेल्या सर्व निधींचा तपशील, संशोधनात वापरलेला सर्व डेटा, कॉम्प्युटर प्रोग्राम, त्यांची माहिती. इ. इ. सर्व कमिटीच्या हवाली करावे.’ याखेरीज आयपीसीसीमध्ये तुमचे स्थान, कार्य यासंदर्भात एखाद्या गुन्हेगाराची उलटतपासणी असावी त्याप्रमाणे सर्व तपशील द्यायला सांगितले होते. आणि या सर्वांच्या मुळाशी काय होते तर ‘वॉल स्ट्रीट जर्नल’मध्ये आलेला एक टीका करणारा लेख! याहूनही कहर म्हणजे अशी मागणी करण्याचा बार्टन यांना कोणताही अधिकार नव्हता. वैज्ञानिक क्षेत्रामध्ये यामुळे खळबळ माजली. नेचर, युरोपियन जिओफिजिकल युनियन, मान्यवर शास्त्रज्ञ, संस्था सर्वांनी यावर कडक टीका केली. वीस शास्त्रज्ञांनी बार्टन यांना पत्र लिहून या प्रकाराचा निषेध केला. यावेळी मिडीयानेही साथ दिली. सर्व प्रमुख वृत्तपत्रांनी याचा धिक्कार केला. अखेर बार्टन यांना ‘मी तर फक्त माहितीसाठी साधे पत्र पाठवले होते’ असे गुळमुळीत स्पष्टीकरण देऊन वेळ मारून न्यावी लागली.
अर्थात बार्टन गप्प बसले नाहीत. २००६ मध्ये मॅन यांचे संशोधन पुन्हा एकदा तपासून बघण्यासाठी त्यांनी समिती नेमली. समितीमध्ये संख्याशास्त्राचे संशोधक वेगमन, आणखी एक संख्याशास्त्री डेव्हीड स्कॉट आणि त्याचा विद्यार्थी यास्मिन सेड यांचा समावेश होता. या समितीचे स्वरूप पाहून रिपब्लिकन सिनेटर बोल्हार्ट यांनी त्यांची एक स्वतंत्र समिती नेमली. बोल्हार्ट हे तापमानवाढ आणि पर्यावरण यांच्याविषयी काळजी असणाऱ्या मोजक्या रिपब्लिकन सिनेटरपैकी एक. त्यांच्या समितीमध्ये हवामानशास्त्रज्ञ, पॅलिओक्लाएमेटॉलॉजिस्ट आणि संख्याशास्त्री अशी समतोल रचना होती. समितीचे अध्यक्ष स्टॅटीस्टीकल क्लायमेटॉलॉजीमधील एक नावाजलेले संशोधक होते. या समितीने परत सर्व डेटा तपासून मॅन यांचे संशोधन बरोबर आहे, तापमानवाढ खरी आहे असा निर्वाळा दिला. याउलट बार्टन यांच्या समितीने यावेळी वेगळी ‘मोडस ऑपरेंडी’ वापरली. ‘सोशल नेटवर्क अनालिसिस’ या नावाखाली हवामानशास्त्राच्या संशोधकांमध्ये कंपूबाजी आहे, ते एकमेकांचे निबंध प्रकाशित करायला मदत करतात असा त्यांचा दावा होता. अर्थातच, बार्टन यांनी पुन्हा एकदा सिनेटची शोधसमिती नेमली. याही समितीला काहीही सिद्ध करता आले नाही, उलट वेगमनच्या अहवालात असलेल्या अनेक चुका शास्त्रज्ञांनी दाखवून दिल्या.
२००६ मध्ये अल गोर यांची ‘ऍन इनकन्विनिअंट ट्रूथ’ ही डॉक्युमेंटरी प्रसिद्ध झाली, तिला प्रचंड प्रतिसाद मिळाला. २००७ चे नोबेल शांतता पारितोषिक गोर आणि आयपीसीसी यांना विभागून देण्यात आले. २००७ मध्येच आयपीसीसीचा चौथा अहवाल प्रकाशित झाला. तापमानवाढ मानवनिर्मित आणि ग्रीनहाउस वायूंमुळे आहे हा निष्कर्ष पुन्हा एकदा, अधिक आत्मविश्वासाने मांडण्यात आला. याचा आधार डझनावारी वेगवेगळ्या संशोधकांनी केलेली मोजमापे होती. सर्व मोजमापांमधून हॉकी स्टिकला दुजोरा मिळत होता. तरीही मीडियामध्ये तापमानवाढ खरी की खोटी अशा प्रकारचे लेख येतच राहिले.
२००९ उजाडेपर्यंत विरोधकांनी गिअर बदलले होते, आता त्यांचे हल्ले अधिक आक्रमक आणि ‘नो होल्ड्स बार्र्ड’ अशा पद्धतीचे होत होते. १७ नोव्हेंबर २००९ रोजी मॅन यांचे संकेतस्थळ ‘रियलक्लायमेट’ हॅक करण्यात आले. मॅन आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या हजारो इमेल चोरण्यात आल्या आणि यातील ठराविक शब्द किंवा वाक्ये संदर्भांचा विचार न करता मिडियात प्रसिद्ध करण्यात आली. एका इमेलमध्ये ‘माइक्स नेचर ट्रिक’ असा उल्लेख आहे, ‘ट्रिक’ याचा संदर्भ मॅन यांनी नेचरच्या निबंधात ज्या प्रकारे आलेख प्लॉट केला होता तो होता. हे लक्षात न घेता ट्रिक म्हणजे फसवणूक अशी हाकाटी उठवणे असे प्रकार केले गेले. दुर्दैवाने या वेळी गार्डीयनपासून न्यूयॉर्क टाइम्सपर्यंत इतरवेळी समंजसपणे वागणारा मिडियाही या खेळात सामील झाला. फक्त मॅनच नाही तर राजेंद्र पचौरी यांच्यावरही चिखलफेक झाली. लगेच रिपब्लिकन पक्षाने हे सर्व हवामानशास्त्रज्ञ गुन्हेगार आहेत आणि त्यांच्यावर पोलिस कारवाई करावी अशी मागणी केली. मायकेल मॅन यांना मृत्युदंड द्यावा इथपर्यंत विरोधकांची मजल गेली. हवामानशास्त्रज्ञांना अर्वाच्य भाषेतील धमकी देणारी पत्रे, इमेल आल्या. हे चालू असताना वर्तमानपत्रे, टीव्ही आणि आंतरजाल सगळीकडे हवामानशास्त्रज्ञांविरुद्ध वाटेल तसे आरोप केले जात होते. हॅकिंग इंग्लंडमध्ये झाले असल्याने यावेळी ब्रिटीश संसदेने मॅन यांचे संशोधन पडताळून बघण्यासाठी समिति नेमली. याही समितीने संशोधन बरोबर आहे आणि संशोधकांनी कोणत्याही प्रकारचा गैरव्यवहार केलेला नाही असा निर्वाळा दिला. २०१० मध्ये व्हर्जिनियाचे अटर्नी जनरल केन कुचिनेल्ली यांनी व्हर्जिया विद्यापीठाकडे मॅन यांच्या सर्व इमेल, कागदपत्रे आणि इतर माहिती यांची मागणी केली. मॅन यांना एखाद्या गुन्हेगाराप्रमाणे वागविण्याची ही पहिली वेळ नव्हती. परत एकदा शैक्षणिक, राजकीय क्षेत्र आणि मीडिया यांनी याचा एकमुखाने निषेध केला. याला ‘विच हंट’ असे नाव दिले गेले.
हा सर्व प्रवास पाहिला तर काय दिसते? एक म्हणजे विज्ञानात ज्याप्रमाणे एकमेकांचे मुद्दे समजावून घेऊन, प्रतिवाद करून चर्चा केली जाते तो प्रकार इथे चाललेला नाही. खरे तर तापमानवाढ होत नाही हे सिद्ध करणे सोपे आहे. ज्यांना असे वाटते की तापमानवाढ खोटी आहे त्यांनी नेचर पासून सायन्सपर्यंत कोणत्याही मासिकात आपले तर्क पाठवावेत. ते बरोबर असतील तर ही मासिके ते आनंदाने छापतील. विज्ञानात कोणतेही मत परत परत तपासून बघायला कुणाचीही आडकाठी नसते. पण गेल्या पंधरा वर्षात एकाही निबंधाने मॅन यांचे निष्कर्ष चुकीचे आहेत हे सिद्ध केलेले नाही. इथे जे चालले आहे ते वेगळेच आहे. नेचरच्या एका संपादकीयामध्ये या प्रकाराला ‘स्ट्रीट फाइट’ असे नाव दिले होते. आणि तापमानवाढीचे विरोधक कोण आहेत हे तपासले तर एक रोचक बाब बघायला मिळते. यापैकी बहुतेक विरोधक कोक बंधूंशी संबंधित आहेत. हे कोक म्हणजे सॉफ्ट ड्रिंक नव्हे. कोक ब्रदर्स अमेरिकेतील तेल आणि इतर उद्योगांचे सम्राट आहेत.
“एक दुरुस्ती, साहेब. या शहरावर राज्य तुमचं तर नाहीच, आमचंही नाही.” डिकास्टा
निवडणुकीपासून ते कोणत्याही समारंभापर्यंत प्रत्येक वेळी अमेरिकेचे आजी-माजी नेते रुबाबदार पोशाखांमध्ये, सफाईदार इंग्रजी भाषेत स्वातंत्र्य, लोकांचे हित, याडा, याडा इ. बोलत असतात. एखाद्या परग्रहवासियांनी पाहिलं तर बिचारा म्हणेल असे थोर नेते असताना या ग्रहाला कसली चिंता? प्रत्यक्षात काय होतं? कोणताही महत्त्वाचा विषय आला की त्यावर लोकांची आणि पर्यायाने बहुमत असलेल्या लोकप्रतिनिधींची इच्छा विचारात न घेता उद्योगसमूहांचे आर्थिक हितसंबंध जपणारे निर्णय घेतले जातात. परवाचीच गोष्ट. बोस्टनमध्ये दोन अतिरेक्यांना पकडणे इतके कठीण का गेले? कारण त्यांच्याकडे अमाप शस्त्रास्त्रे होती. चकमक चालू असताना एकदा तर पोलिसांकडचा साठा संपला. याचे मूळ अर्थातच गन कंट्रोलमध्ये आहे. कुणी किती शस्त्रे विकत घ्यावीत यावर मर्यादा घातली तर हे सहज टाळता येईल. शस्त्रे घेणाऱ्यांची साधी चौकशी करता यावी या तरतुदीचे बिल दोन दिवस आधी अमेरिकन सिनेटने नाकारले. याचे कारण गन लॉबीच्या मागे असलेल्या ‘नॅशनल रायफल असोसिएशन’च्या विरोधात जाण्याची हिंमत फार थोड्या लोकांमध्ये आहे. दुर्दैवाने ओबामांना सिनेट राजकारणाचा अनुभव नाही त्यामुळे दर वेळी ते तोंडघशी पडतात. अमेरिकेवर खरी सत्ता आहे ती कोक बंधू, आणि त्यांच्यासारख्या बड्या उद्योगांची. या पार्श्वभूमीवर ओबामा हवामानासाठी काही करतील ही आशा भाबडेपणाची आहे.
अमेरिकेत उत्तम इन्फ्रास्ट्रक्चर आहे, जगभरातील बुद्धिमान शास्त्रज्ञ आहेत, त्यांना संशोधनासाठी निधीही उपलब्ध आहेत. कमी आहे ती राजकीय इच्छाशक्तीची. आणि म्हणूनच हवामानबदलाच्या क्षेत्रामध्ये अमेरिका इतर देशांच्या तुलनेत मागे पडते आहे. फ्रान्समध्ये नुकतेच पूर्णपणे सौरऊर्जेवर चालणाऱ्या स्टेडियमचे बांधकाम सुरू झाले, जर्मनीमध्ये अल्गीपासून ऊर्जा मिळवणारी इमारत आहे. सौरऊर्जा निर्मितीमध्ये जर्मनीने नुकताच उच्चांक गाठला पण येत्या वर्षात जपान जर्मनीला मागे टाकेल अशी चिन्हे आहे. फुकुयामा येथील दुर्घटनेनंतर जपानच्या संसदेने ‘क्लीन एनर्जी’ विधेयक पास केले. कोपनहेगन २०२५ पर्यंत ‘कार्बन न्यूट्रल कॅपिटल’ व्हायच्या मार्गावर आहे. राजकीय पाठबळ असेल काय होऊ शकते याची ही काही उदाहरणे.
एकमेका एक्सपर्ट करू, अवघे बनू एक्सपर्ट
हवामानशास्त्र हा अत्यंत क्लिष्ट विषय आहे. बरेचदा यातील प्रक्रिया सरळ – म्हणजे लिनियर नसून नॉन-लिनियर असतात. म्हणूनच याचे सर्वात रोचक उदाहरण ‘बटरफ्लाय इफेक्ट’च्या स्वरूपात देण्यात येते. बेजिंगमध्ये एखाद्या फुलपाखराने पंखांची फडफड केली तर त्यामुळे फ्लोरिडात वादळ येऊ शकते. मथितार्थ हा की साध्या बदलांचा परिणामही अपेक्षेबाहेर वाढून प्रचंड होऊ शकतो. मात्र तापमानवाढीवर चर्चा चालू असताना एक गंमत बघायला मिळते. इथे सगळे जण एक्सपर्ट असतात. तापमानवाढ मोजताना शास्त्रज्ञांनी मोजमापे कशी केली, त्यासाठी संख्याशास्त्राच्या कोणत्या पद्धती वापरल्या, त्यांचे फायदे-तोटे काय याचा गंधही नसताना वॉल स्ट्रीट जर्नलसारख्या वृत्तपत्रात ‘या वर्षी तर किती कडाक्याची थंडी आहे, म्हणजे तापमानवाढ खोटी आहे’ अशा आशयाचा लेख येतो आणि त्याला या संशोधनाइतकीच किंमत दिली जाते. हे म्हणजे डॉक्टरांनी सगळ्या तपासण्या करून आजाराचे निदान करावे, कोपऱ्यावरच्या वाण्याने ‘काही काय! काल तर भेटले होते, मस्त मजेत होते. काही झालेलं नाहीये त्यांना’ असा निर्वाळा द्यावा आणि दोघांचेही मत सारखे धरले जावे असा प्रकार झाला. हे हिग्ज बोझॉन किंवा कृष्णविवरांच्या बाबतीत होत नाही. हे संशोधन कितीही अविश्वसनीय असले तरी कोणत्याही वृत्तपत्रात त्यावर शंका घेणारे लेख येत नाहीत. इन्होफे यांनी तर हवामानबदलाच्या एका समितीमध्ये साक्ष देण्यासाठी चक्क लेखक मायकेल क्रायटनला बोलावले होते. क्रायटन उत्तम लेखक आहे पण तो हवामानशास्त्रज्ञ नाही. ‘स्टेट ऑफ फिअर’ या कादंबरीचा गाभा ‘तापमानवाढ बोगस आहे’ असा आहे पण यामध्ये विज्ञान आणि कल्पनाविलास यांची सरमिसळ आहे. कथेसाठी विज्ञानाच्या तथ्यांना वाकवणे हे क्रायटनने आधीही केले आहे. उदा. ‘जुरासिक पार्क’मध्ये डीएनए इतक्या वर्षे सुस्थितीत राहणे शक्य नाही पण तसे झाले तर कादंबरी दहा पानातच संपेल. ज्याप्रमाणे ऐतिहासिक कादंबरीला इतिहास मानणे चूक आहे, तसेच ‘सायन्स फिक्शन’ला विज्ञान मानणेही चूक आहे.
तापमानवाढ होते आहे, तिचे कारण मानवनिर्मित – मुख्यत्वे ग्रीनहाउस वायू – आहे या बाबी निर्विवादपणे, अनेकदा सिद्ध झाल्या आहेत. सीतेला एकच अग्निपरीक्षा द्यावी लागली होती, मॅन यांचे संशोधन डझनावारी अग्निपरीक्षांमधून सिद्ध झाले आहे. मॅन यांच्या बाजूने कोण आहे? शास्त्रज्ञ, नावाजलेल्या वैज्ञानिक संस्था आणि नेचर, सायन्स, साएंटिफिक अमेरिकन यासारखी मासिके. त्यांच्या विरोधात कोण आहे? रिपब्लिकन पक्षाचे बहुतेक सदस्य, तेल आणि कोळसा उद्योग, कोक बंधू. मिडियाचा वापर करण्यात विरोधक नक्कीच अधिक कुशल आहेत आणि यामुळेच बहुतेक लोकांच्या मनात अजूनही तापमानवाढ खरी की खोटी अशी शंका आहे. तापमानवाढीचे परिणाम दिवसेंदिवस तीव्र होत आहेत. ध्रुवीय बर्फ वितळून पाण्याची पातळी वाढत आहे. बरेचदा तापमानवाढीच्या विरोधात प्रागैतिहासिक काळात यापेक्षाही अधिक तापमान होते किंवा आतापेक्षाही जास्त कार्बनडाय ऑक्साइड होता असे कारण दिले जाते. गोष्ट खरी आहे पण प्राचीन काळात हे बदल व्हायला कोट्यवधी वर्षे लागली, आता हे बदल दहा-वीस वर्षात होत आहेत. आणि ज्या वेगाने ते होत आहेत तो वेग पाहता ते आपणहून थांबतील किंवा स्थिरावतील असे कोणतेही चिन्ह नाही. ही मुख्य काळजीची गोष्ट आहे.
माणूस निसर्गापेक्षा मोठा आहे का, त्याच्यामध्ये निसर्ग नष्ट करण्याची पात्रता आहे का वगैरे प्रतिवादही केले जातात. १९६२ मध्ये केनेडी बंधूंच्या आततायीपणामुळे जग तिसऱ्या महायुद्धाच्या उंबरठ्यावर आले होते. अणुयुद्ध झाले तर माणूस आणि पर्यावरण दोघांचीही वासलात लागेल. अणुयुद्धापर्यंत जायची वेळ आली नाही तरी इतर शस्त्रांमुळे काय होऊ शकते हे व्हिएटनाम आणि इराकमध्ये दिसले आहेच. अर्थात “शंभर वर्षात माणूस आणि सगळे पर्यावरण नष्ट झाले तरी काय फरक पडतो? पृथ्वीच्या इतिहासात ‘मास एक्सटिंक्शन’ कितीतरी वेळा झालेच आहे की! परत नवीन जीव तयार होतील” असा उच्च पातळीवरचा निर्विकारवादी युक्तिवाद असेल तर मात्र हा संपूर्ण लेख बाद समजावा आणि तसदी दिल्याबद्दल क्षमा करावी.
—-
१. इन्होफे यांची मते फारच रोचक आहेत. तापमानवाढीचे खंडन त्यांनी अत्यंत स्पष्ट, सोप्या, प्रभावी, ओघवत्या, तेजस्वी, ओजस्वी, मनस्वी, यशस्वी शब्दांमध्ये केले आहे, “पृथ्वी देवाने बनवली आहे त्यामुळे माणसाने केलेल्या कोणत्याही गोष्टीमुळे पृथ्वीला धोका पोचू शकत नाही.” हाय काय अन नाय काय. मा. इन्होफेसाहेब यांना तेल आणि कोळसा उद्योगांकडून $१,१८९,०५०, कोक बंधूंकडून $६२,७५० आणि एक्झॉनमोबिलकडून $१६,००० इतका निधी मिळाला आहे. आकाशातला बाप मा. इन्होफेसाहेब आणि या सर्व उद्योगांचे भले करो.
२. आयपीसीसी – प्रत्येक अहवाल तयार करताना आयपीसीसीने मागच्या अहवालापासून हवामानक्षेत्रामध्ये काय संशोधन झाले आहे त्याचा आढावा घेतलेला असतो. अहवालाचे प्रत्येक प्रकरण लिहिण्यासाठी त्या-त्या उपविभागामध्ये काम करणाऱ्या शास्त्रज्ञांचे पथक तयार केले जाते. प्रत्येक प्रकरणामध्ये कोणत्या मुद्द्यावर शास्त्रज्ञांचे एकमत आहे, कुठे मतभेद आहेत याचा परामर्श घेतला जातो. प्रत्येक प्रकरण पन्नास ते शंभर पानांचे असते. अहवाल लिहून झाल्यानंतर परीक्षणासाठी पाठवला जातो. आयपीसीसीची परीक्षण पद्धती (review process) वैज्ञानिक क्षेत्रात सर्वात काटेकोर समजली जाते. यात तीन फेऱ्या असतात. पहिल्या फेरीत अहवाल हवामानशास्त्रातील शास्त्रज्ञांकडे पाठवला जातो. दुसऱ्या फेरीत तो शैक्षणिक, सरकारी, बिनसरकारी आणि औद्योगिक क्षेत्रांमधील वेगवेगळ्या विषयांमध्ये काम करणाऱ्या हजारो शास्त्रज्ञांकडे पाठवला जातो आणि त्यांनी केलेल्या विस्तृत टिप्पण्या विचारात घेतल्या जातात. या सर्वांच्या सुधारणा लक्षात घेऊन दुरुस्त केलेला अहवाल तिसऱ्या फेरीत सरकारी परीक्षणासाठी जातो. इथे संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या प्रत्येक देशाच्या प्रतिनिधीकडे अहवाल पाठवून त्यांचे मत विचारले जाते. प्रत्येक देशाच्या आपापल्या पद्धतीप्रमाणे अहवालाचे परीक्षण होते. उदा. अमेरिकेमध्ये ‘फेडरल रजिस्टर’मध्ये अहवालावर टिप्पण्या करण्याविषयी आवाहन केले जाते. याचा अर्थ सामान्य नागरिकही यात भाग घेऊ शकतात. या सर्वातून अहवाल पास झाल्यावर परत वेगवेगळ्या देशातील सरकारांकडे पाठवला जातो आणि त्यांचे मत लक्षात घेतले जाते. हे सर्व झाल्यानंतर येतो महत्त्वाचा भाग आणि तो म्हणजे धोरण आखणाऱ्यांसाठी घेतलेला आढावा (summary for policy makers). इथे प्रत्येक शब्द काटेकोरपणे तपासला जातो आणि त्यावर सर्व जागतिक प्रतिनिधींचे एकमत होणे आवश्यक असते. प्रतिनिधी आक्षेप घेऊ शकतात मात्र अंतिम निर्णय शास्त्रज्ञांच्या हातात असतो. यामुळे वैज्ञानिक पातळीवर कुठेही तडजोड होणार नाही याची खात्री केली जाते. इतके करूनही कधीकधी चुका होतात. २००७च्या कित्येक हजार पानांच्या अहवालात दोन चुका सापडल्यानंतर या चुकांमुळे मुख्य निष्कर्षावर काहीही परिणाम होत नाही हे लक्षात न घेता विरोधकांनी गदारोळ माजविला.
