Random Thoughts

Author: Raj

  • रहमानचा सोनाटा

    Raj

    रहमानचा नवीन चित्रपट आला की सगळी गाणी ऐकावी लागतात. याचं कारण असं की रहमान कोणत्याही गाण्यात पाटी टाकत नाही त्यामुळे एखादा ‘जेम’ निसटून जायला नको. दुसरं म्हणजे पहिल्यांदा गाणं ऐकताना हमखास ‘हे काय आहे?’ अशी प्रतिक्रिया असते. गाणं काही दिवस ऐकल्याशिवाय पर्याय नसतो. नंतर गाणं आवडलं तर यात आधी विचित्र काय वाटत होतं ते कळत…

    रहमानचा नवीन चित्रपट आला की सगळी गाणी ऐकावी लागतात. याचं कारण असं की रहमान कोणत्याही गाण्यात पाटी टाकत नाही त्यामुळे एखादा ‘जेम’ निसटून जायला नको. दुसरं म्हणजे पहिल्यांदा गाणं ऐकताना हमखास ‘हे काय आहे?’ अशी प्रतिक्रिया असते. गाणं काही दिवस ऐकल्याशिवाय पर्याय नसतो. नंतर गाणं आवडलं तर यात आधी विचित्र काय वाटत होतं ते कळत नाही. रहमानचं ‘ऐला ऐला’ हे गाणं ऐकताना रहमानच्या बर्‍याच गमती कळल्या, शिवाय सर्वांना रहमान आवडावा अशी अपेक्षा किती चूक आहे हे ही लक्षात आलं.

    पुढे जाण्याआधी काही इशारे. गाणं आहे तमिळ भाषेत आणि ते त्याच भाषेत ऐकायला हवं. याचं हिंदी डबिंग होणार आहे की नाही कल्पना नाही पण ‘रोजा’सारखे अपवाद वगळले तर रहमानच्या तमिळ गाण्यांचं हिंदी रूपांतरइतकं टुकार असतं की सांगायची सोय नाही. चाली तमिळ गाण्यावर केलेल्या, तिथे हिंदी शब्द (ते ही कैच्याकै) टाकले तर चाल आणि शब्द यांचा ताळमेळ जुळत नाही (‘टेलेफोन धून में हसने वाली’ आठवा). दुसरं असं की इथे गाण्याची आत्यंतिक चिकित्सा केली आहे. ‘इतका इचार कशापायी भौ? गाणं ऐकायचं आणि सोडून द्यायचं’ अशी विचारधारा असेल लेख न वाचलेलाच बरा. इतक्या खोलात जायची सवय जुनी आहे. लोक पिच्चर बघताना हिरो-हिरविणींच्या त्वांडाकडं बघत असतात, आम्ही क्यामेरा अ‍ॅंगल, लेन्सचा फोकस, कंटिन्यूइटी बघत असतो, चालायचंच.

    ‘ऐला ऐला’ हे गाणं पहिल्यांदा ऐकल्यावर काहीचं कळलं नाही. नेहमीप्रमाणे अंतरा, मुखडा कशाचाही पत्ता नव्हता. रहमानच्या गाण्यांचा अनुभव असा की काही वेळा ऐकल्यावर एखादी लकेर अचानक आठवते आणि रुतून बसते. मग ते गाणं आवडायला लागतं. ‘ऐला ऐला’ आवडलं तरीही हे काय चाललंय याचा पत्ता लागत नव्हता. अंतरा-मुखडा नाही पण मग मनात येईल तशा रॅंडम ओळी टाकल्यात का? याचं उत्तर सापडत नव्हतं. गाणं पुरतं मनात बसल्यावर अचानक कुलूप उघडावं तसा साक्षात्कार झाला आणि रहमानभाईंना मनातल्या मनात दंडवत घातला.

    रहमानच्या संगीताला इंग्रजीत एक चपखल शब्द आहे – eclectic१. याचा अर्थ सर्व प्रकारच्या कल्पना, स्रोत यामधून जे जे उत्तम ते निवडून घेणे. रहमानच्या संगीतात रेगे-हिपहॉपपासून ऑपेरापर्यंत सगळं काही सापडतं. बरेचदा लोक म्हणतात ‘रोजाचा रहमान आता राहिला नाही’. गोष्ट खरी आहे पण इथे अपेक्षा अशी आहे की रहमानने रोजासारखंच संगीत देत राहायला हवं होतं. हिंदी चित्रपटसृष्टीत एकदा स्वतःची स्टाइल सापडली की तिला शेवटापर्यंत न सोडणे ही लोकप्रिय परंपरा आहे आणि अनेक दिग्गजांनी ती पाळली आहे – शंकर-जयकिशन म्हणजे ऑर्केस्ट्रा, ओपी म्हणजे ठेका. रहमानकडून तीच अपेक्षा करणे हा त्याच्यातल्या कलाकारावर अन्याय आहे.

    आता वह्या-पुस्तकं बाहेर काढा, थोडा इतिहासाचा धडा. चौदाव्या शतकात इटलीमध्ये रेनेसान्स आल्यानंतर युरोपमध्ये सर्व क्षेत्रांमध्ये प्रगती झाली. या प्रगतीचे ठराविक टप्पे होते. अठराव्या शतकाच्या मध्यात संगीतामध्ये ‘सोनाटा‘ या प्रकाराचा उदय झाला. सोनाटा प्रकाराची वैशिष्ट्ये अशी – सुरुवात एका सुरावटीने होते, हिला A म्हणूयात. ही संपली की वेगळी सुरावट येते, ही B. बहुतेक वेळा या संगीतामध्ये या दोन सुरावटींचा प्रवास असतो. कधी एक आनंदी स्वरांमध्ये असेल तर दुसरी दु:खी. बेथोवनच्या सुप्रसिद्ध पाचव्या सिंफनीत या दोन प्रकारच्या सुरावटी एकमेकांवर कुरघोडी करण्याचा प्रयत्न करतात. याचे अनेक प्रकारचे अर्थ लावता येतात. सुरुवातीला A आणि B येतात त्याला एक्स्पोझिशन म्हणतात – म्हणजे या सुरावटींची आपल्याला ओळख करून देणे. नंतरचा भाग डेव्हलपमेंट. इथे दोन सुरावटींचं स्वरूप बदलतं, त्या A′ आणि B′ होतात. शेवटच्या भागात A आणि B परत येतात, त्यांचं स्वरूप मात्र बदललेलं असू शकतं. याखेरीज ‘कोडा’ (C) नावाची एक महत्त्वाची सुरावट यात असते. डेव्हलपमेंट सुरू होण्याआधी एक्सपोझिशन जिथे संपतं तिथे हा कोडा येतो. कोडाचं वैशिष्ट्य असं की तिथे संगीत थांबतं. त्या ‘पॉझ’नंतर वेगळ्या सुरावटीचं संगीत सुरू होतं.

    हे सगळं पुराण लावण्याचं कारण रहमानने ‘ऐला ऐला’ गाणं सोनाटा फॉर्मवर बेतलं आहे. नेहमीप्रमाणे गायक-गायिका सुप्रसिद्ध नाहीत. गायिका आहे कॅनडाची नताली दी लूचिओ आणि गायक आदित्य राव. (इथे आमचा फेवरिट एसपी असायला हवा होता असं वाटून गेलं.) आता हे गाणं सोनाटा फॉर्ममध्ये कसं बसतं बघूयात. एक सोयीचा भाग असा की रहमानने A, B, C तिन्ही सुरावटींसाठी गायक आणि गायिका आलटून पालटून वापरले आहेत त्यामुळे A कुठे संपते आणि B कुठे सुरू होते ते कळायला सोपं आहे.

    sonata form in Rahman's song

    गाणं सुरू होतं – A नतालीच्या आवाजात, मग B आदित्यच्या आवाजात आणि शेवटी कोडा C नतालीच्या आवाजात. कोडानंतर क्षणभर गाणं थांबतं. नंतर परत A नतालीच्या आवाजात आणि मग रहमानने कोरसमध्ये एक-दोन हिंदी ओळी वापरल्या आहेत. मग आदित्य येतो, पण इथे परत आधीची सुरावट B न वापरता त्यात बदल केला आहे B’. B’ ओळखायची सोपी युक्ती म्हणजे यात ‘हेय्या-होय्या’ अशा लकेरी आहेत. दोन B’ मध्ये परत नताली येते आणि शेवटी रहमानने परत गंमत केली आहे. अगदी सुरुवातीला जी B सुरावट आदित्यने म्हटली होती ती आता नताली म्हणते आणि कोडा C, जो सुरुवातीला नतालीच्या आवाजात होता तो आता आदित्यच्या आवाजात आहे. पण इथेही अगदी शेवटी कोडा संपताना परत नताली येते, आदित्य थांबतो आणि कोडा गाण्यासकट नतालीच्या आवाजात पूर्ण होतो. कोडा खास ऑपेरेटीक शैलीत वापरला आहे, यावरूनच सोनाटा शैलीविषयी क्लू मिळाला. तर असा हा रहमानचा सोनाटा.

    रहमानच्या संगीताविषयी समीक्षक राजू भारतन म्हणतात, “..Rahman created his own scoring revolution…Saddening as such a development might have been to the old order, it is imperative for such a pre-set listenership to take a less snobbish peek at Rahman’s musical output and discern how his tunes have been as catchy, in their own way, as anything that C. Ramchandra or Shankar-Jaikishan fashioned in their salad days.”

    —-

    १. मराठी साहित्य जागतिक पातळीवर न पोचण्यात मराठी भाषेत हवं ते व्यक्त करता येणार्‍या शब्दांच्या कमतरतेचा वाटा किती? चर्चा करा.

  • मराठी ब्लॉगलेखन

    Raj

    मराठीत येणारे बहुतेक माहितीपर लेख फक्त माहिती देतात. (आणि बरेचदा एका लेखात इतकी माहिती देतात की वाचताना धाप लागते.) हे कंटाळवाणं होतं.

    श्रोत्यानें आशंका घेतली | ते तत्काळ पाहिजे फेडिली |
    स्वगोष्टीनें  स्वगोष्टी  पेंचली  |  ऐसें  न व्हावें  ||२||
    पुढें धरितां मागें पेंचला  |  मागें  धरितां पुढें उडाला | 
    ऐसा सांपडतचि गेला | ठाइं ठाइं ||३||
    पोहणारचि  गुचक्या  खातो | जनास कैसा काढूं
    पाहातो | आशय लोकांचा राहातो | ठाइं ठाइं ||४||

    समर्थ रामदास​

    दिवाळीबरोबर मराठी लेखांचा पाऊस हे समीकरण दिवसेंदिवस अधिक पक्कं होतं आहे. हे बरं की वाईट हे वेगवेगळ्या घटकांवर अवलंबून आहे. या निमित्ताने वेगवेगळ्या विषयांवर अनेक चांगले लेख वाचायला मिळू शकतात हे बरं, अशा लेखांची संख्या मात्र फारच कमी असते हे वाईट. शिवाय यासाठी किमान चार महिने अनेक लोकांची ‘क्रिएटीव्ह एनर्जी’ पणाला लागते हे ही आहेच. असं झाल्यानंतर जर अंक वाचनीय असेल तर ही एनर्जी सार्थकी लागली असं म्हणता येतं पण बरेचदा हे होत नाही. मी छापील दिवाळी अंक विकत घेणं सोडून दिलं आहे, यामागे दोन-तीन कारणं आहेत. खरं सांगायचं तर दिवाळी अंकांची अनुक्रमणिका बघितली तर प्रत्येक अंकात फार-फार तर दोन किंवा तीन लेख वाचनीय असतात. त्यातही नेहमीचेच यशस्वी लेखक आणि त्यांचे राखीव कुरणातील यशस्वी विषय यांचा मनसोक्त कंटाळा आलेला आहे. त्यांच्यासाठी सगळा अंक विकत घेणं सोयीचं वाटत नाही. शिवाय हल्ली अंकांच्या किमती बघता त्याच किमतीत पुस्तकं सहज घेता येऊ शकतात त्यामुळे साहजिकच पुस्तकाला कधीही प्राधान्य.

    सध्या प्रसिद्ध होणारी माहिती आणि तिचं वाचन यांचा ताळमेळ बसवायचा असेल तर काही उपाय गरजेचे ठरतात. हे प्रातिनिधिक नाहीत, प्रत्येकाचे वेगळे असू शकतात. सर्वात आधी प्रवासवर्णनांवर काट. जे लोक पहिल्यांदा जातात त्यांच्यासाठी हा अनुभव नक्कीच रोचक असतो पण आता जगातल्या कोणत्याही ठिकाणी कुणी गेलं, त्यांनी तिथले कितीही दिलखेचक फोटो काढले, तिथे त्यांना कितीही मनमिळावू लोक भेटले (पॉलकाका, लिंडाआजी वगैरे), त्यांनी त्यांचं कितीही मनापासून आदरातिथ्य केलं (सेरामावशीचं आवडतं पायनॅपलचं लोणचं इ.) तरी त्यात स्वारस्य वाटणं या जन्मात शक्य नाही. नंतर माहितीपर लेखांवर काट, अपवाद अर्थातच जी माहिती त्या वेळेस रोचक असेल तिच्यावरचे लेख. तिसर्‍या शतकातील नृत्यकलेवर लेख असेल तर तो कितीही चांगला असला तरी सध्या माझ्या कामाचा (आणि/किंवा इंटरेस्टचा) नाही त्यामुळे त्याला पास. त्याऐवजी ‘आणीबाणी’वर काहीही असलं तरी त्याला प्राधान्य कारण सध्या मला त्या विषयात रस आहे. हे करणं गरजेचं ठरतं कारण असं केलं नाही तर विकीवर आणि इतरत्र जन्मभर पडीक राहण्याइतकी माहितीआहे. मराठीत येणारे बहुतेक माहितीपर लेख फक्त माहिती देतात. (आणि बरेचदा एका लेखात इतकी माहिती देतात की वाचताना धाप लागते.) हे कंटाळवाणं होतं. नुसती माहिती विकीवरही आहे, लेखकाने ती माहिती कशी मांडली आहे आणि त्या माहितीचं कसं विश्लेषण केलं आहे हे अधिक महत्त्वाचं आणि इथे बहुतेक मराठी लेख कमी पडतात. असा लेख लिहिण्यासाठी वाचन लागतंच पण त्याचबरोबर मननही आवश्यक असतं. बरेचदा लेखक नुसती पुस्तकांची जंत्री आणि त्यात काय आहे अशी त्रोटक माहिती देतात. ‘लोकसत्ता’ किंवा ‘सकाळ’मध्येही असे लेख दिसतात. अशा लेखांमधून फारसं काही हातात पडत नाही. काही लेखक चांगले असतात, विषयही रोचक असतो पण ते शैलीमध्ये कमी पडतात. लेख वाचल्यावर लेखकाने हे लेख लिहिल्यानंतर परत वाचून बघितला होता की नाही अशी शंका येते.

    इथे अनेक मुद्दे आहेत. एक म्हणजे मराठी भाषा. क्लिष्ट संकल्पना समजावून सांगण्यासाठी मराठीत सुटसुटीत शब्द नाहीत, आहेत ते शब्द वापरले तर लेख बोजड होतो. त्यात एक एक पॅरेग्राफ लांबीची वाक्ये असतील तर लेख वाचणं अशक्य होतं. नरहर कुरूंदकर किंवा दुर्गा भागवत यांचं लेखन पाहिलं तर त्यात बोजड शब्द फार क्वचित आढळतात, उलट क्लिष्ट संकल्पनाही स्वच्छ शब्दांत सहजपणे ते सांगतात. लेख लिहिल्यानंतर तो शक्य तितक्या त्रयस्थ नजरेतून वाचून त्यातून नेमका काय अर्थ निघतो आहे हे बघणं गरजेचं आहे. बरेचदा लेखक ज्या कल्पनांवर एक-एक स्वतंत्र पुस्तक निघू शकेल अशा कल्पना एका वाक्यात बसवायचा प्रयत्न करतात. साहजिकच परिणाम बोजड होतो. क्लिष्ट संकल्पना असेल तर एक तर ती सुटसुटीत शब्दांत सांगता यायला हवी आणि ज्या वाचकाचा तिच्याशी अजिबात परिचय नाही त्यालाही ती कळायला हवी. मुख्य म्हणजे वाचकाला शून्य पार्श्वभूमी आहे असं गृहीत धरूनच लेख लिहायला हवा. मग कल्पना स्पष्ट करण्यासाठी उपमा किंवा तत्सम संकल्पना वापरायला हव्यात. इथे परत मननाचा मुद्दा येतो. एखाद्या संकल्पनेवर बरंच वाचन आहे पण त्यावर विचार केलेला नसेल तर जे पुस्तकात वाचलं तेच लेखात परत ‘रिपीट’ होतं पण त्यापुढे जाता येत नाही. ती कल्पना सोप्या शब्दांत समजावून सांगता येत नाही. जे कृष्णमूर्ती एकदा म्हटले होते, “फ्रॉइड असं म्हणतो, मार्क्स तसं म्हणतो, युंग असं म्हणतो हे सगळं ठीक आहे, पण तू काय म्हणतोस?” आपण जितकं वाचलं आहे ते सगळं वाचकापर्यंत पोचायलाच हवं असं नाही. क्लिष्ट आणि अपरिचित कल्पनांवर पाच-पाच पानी लांब लेख वाचताना वाचकाला शीण येतो. एका लेखात दहा कल्पना कोंबण्यापेक्षा एक-दोन मध्यवर्ती कल्पना सुटसुटीतपणे, विस्तार करून सांगितल्या तर वाचकाच्या पदरात अधिक पडतं. मग त्याला रस वाटला तर तो त्यावर अधिक माहिती मिळवेलच. बरेचदा लेखक पार आफ्रिकेतून माणूस कसा उत्क्रांत झाला इथपासून सुरुवात करतात आणि लेख असतो आंतरजालाचं आधुनिकीकरण यासारख्या एखाद्या विषयावर. यावर खगोलशास्त्रज्ञ शॉन कॅरल याने एक ब्लॉग पोस्ट लिहिलं होतं. एखादी कल्पना कशी मांडावी किंवा मांडू नये.

    क्ष ही ती कल्पना असेल तर सर्वात सोपा मार्ग. ‘क्ष’. फक्त ती कल्पना मांडा.

    याहून थोडा अवघड प्रकार म्हणजे – ‘क्ष’. ही कल्पना खरंच क्ष आहे.

    आणखी गुंतागुंतीचा प्रकार. ‘क्ष ही कल्पना अ, ब किंवा क सारखी वाटू शकते पण ते इथे अपेक्षित नाही. इथे अपेक्षित आहे – क्ष.’

    मराठी लेखांसाठी याहूनही गुंतागुंतीचा प्रकार असतो. ‘कोट्यवधी वर्षांपूर्वी आफ्रिकेतून माणूस बाहेर पडला..उत्क्रांती..आगीचा शोध..संस्कृती..शेती..इजिप्शियन संस्कृती..पूर्व-पश्चिम व्यापार..कोलंबस..अमेरिका..अमेरिकन राज्यक्रांती..वसाहतवाद आणि त्याचे व्यामिश्र परिणाम..तंत्रज्ञानाचा विस्फोट.. धकाधकीचं आयुष्य..सोशल मिडिया..आणि मग मध्यवर्ती कल्पना – क्ष. त्याचबरोबर इतर दहा कल्पना अ, ब, क, ड’. या सर्व गर्दीत मूळ मुद्दा काय, लेखकाला नेमकं काय म्हणायचंय हे कुठेतरी हरवून जातं. बरेचदा किती लिहिलं यापेक्षा किती कापलं यावर लेखाचा दर्जा अवलंबून असतो.

    मराठी वर्तमानपत्रातील बहुतेक लेख (कुरुंदकरांसारखे माननीय अपवाद अर्थातच आहेत) आणि ‘गार्डीयन’ किंवा ‘न्यूयॉर्कर’मधले लेख यात हा एक महत्त्वाचा फरक दिसतो. अर्थात याचा अर्थ तिकडचे सगळेच लेख चांगले असतात असा नाही, पण चांगल्या लेखांचं प्रमाण तिकडे जास्त आहे. त्या लेखांमध्ये लेखकाचं वाचन जास्त दिसत नाही, मनन मात्र भरपूर असतं. आपल्याकडे बहुतेक वेळा उलटं दिसतं. लेखकाचं वाचन आणि मनन किती आहे हे ओळखणं अवघड नसतं. वाचन अधिक असेल तर लेखक स्वतःच ते दाखवायला उत्सुक असतो. लेखात पुस्तकातले विचार किती आणि लेखकाचे स्वतःचे विचार किती हे दोन्ही अनुक्रमे वाचन आणि मनन यांचे निदर्शक आहेत. आपल्याकडे काही गैरसमजही आहेत. उदा. चित्रपटाचं परीक्षण किंवा रसग्रहण म्हणजे सगळी कथा सांगणे. मागे एका सुप्रसिद्ध अभिनेत्रीने एका जगप्रसिद्ध दिग्दर्शकाच्या तितकाच गाजलेल्या चित्रपटावर लिहिलं होतं. लेख उत्सुकतेने वाचायला घेतला. उत्सुकता अशासाठी की लेख ती त्या क्षेत्रात असल्याने अभिनय, दिग्दर्शन इत्यादी क्षेत्रांवर तिचे विचार रोचक ठरावेत. वाचल्यानंतर मात्र निराशा झाली कारण तिने फक्त चित्रपटाची कथा सांगितली होती. कथा सांगण्यात काही गैर नाही पण तिच्याबरोबर तुमचे विचार असणं गरजेचं आहे.

    आता हे सगळं ‘प्रिचिंग’ थाटाचं वाटू शकतं. किंवा हे सांगणारा तू कोण टिकोजीराव असा प्रश्न मनात येणंही साहजिक आहे. (तसंही मराठी ब्लॉगलेखनाला१ कुणीही ‘शिरियसली’ घेतच नाही. लेख जोपर्यंत छापून येत नाही तोपर्यंत तुम्ही लेखक नव्हे अशी समजूत पक्की आहे.) यावर उत्तर असं की हे विचार काही फार क्रांतिकारी आहेत असं नाही. किंबहुना कुणालाही सुचावेत असेच आहेत. लेख लिहून झाल्यावर त्याचा नेमका काय अर्थ लागतो आहे आणि तो अर्थ बरोबर नसेल किंवा वाचल्यावर गोंधळ होत असेल तर त्यात सुधारणा/संपादन करणे यासारखी साधी-सरळ गोष्ट नसावी. असं असतानाही नियमितपणे स्तंभलेखन करणारे लेखक/संपादकही जेव्हा या चुका करताना दिसतात तेव्हा आश्चर्य वाटतं.

    शेवटी या सर्व कल्पनांचा परिपाक एखादा समाज किती प्रगल्भ आहे यावर होतो. इथे सरसकटीकरण अपेक्षित नाही. मराठीतील सगळंच लेखन या प्रकारात मोडतं असंही नाही. या चुका जर एखाद्या नुकत्याच ब्लॉग सुरू केलेल्या लेखकाने केल्या तर त्यात आश्चर्य नाही पण जेव्हा मान्यवरांच्या लेखणीतून आलेलं लेखन या प्रकारात मोडतं तेव्हा त्यावर विचार करावा असं वाटतं.

    —-

    १. मराठी ब्लॉगलेखन ही दुखरी नस आहे. मराठी ब्लॉगर्स ही जमात नामशेष होण्याच्या वाटेवर आहे. सध्या नियमितपणे चांगलं लिहीणार्‍या मराठी ब्लॉगांची संख्या भारतातील वाघांच्या शंभरपट कमी आहे. खरं तर आपलं लेखन चिरंतन टिकवण्यासाठी ब्लॉगसारखा दुसरा मार्ग नाही. पाच वर्षांपूर्वी लिहिलेल्या लेखावरही जेव्हा प्रतिसाद येतात त्यावरून हे दिसतं. एखाद्या लेखकाचं सगळं लिखाण सर्वात सोईस्कररीत्या लगेच उपलब्ध होण्यासाठी ब्लॉग हा उत्तम उपाय आहे.

  • स्टार ट्रेक : फर्स्ट कॉन्टॅक्ट

    Raj

    बोर्ग नेहमीच्या शत्रूंपेक्षा पूर्णपणे वेगळे आहेत. यंत्रमानव आणि सजीव यांच्या सीमारेषेवर असलेल्या बोर्गची जाणीव ही एका जीवात मर्यादित नसून सर्व जीवांमध्ये सामायिक आहे. ‘कलेक्टिव्ह कॉन्शसनेस’ असलेल्या बोर्गचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते शत्रूला मारत नाहीत तर आपल्यात सामावून घेतात.

    सायन्स फिक्शन चित्रपटांमध्ये थोडेसे चित्रपट मनोरंजन हा मुख्य हेतू न बाळगता मुळापासून काहीतरी वेगळं देण्याचा प्रयत्न करतात. बाकी चित्रपटांमध्ये मनोरंजन हा मुख्य हेतू असतो आणि तो बरेचदा पूर्ण होतो. कधीकधी मात्र मनोरंजनाच्या वरच्या पातळीखाली आणखी काहीतरी सापडतं आणि मग लहानपणी झाडाझुडपात खेळताना एखादी गोटी मिळाल्यावर जसं वाटावं तसं वाटतं. ‘मेन इन ब्लॅक’ हा खरं तर पूर्णपणे धंदेवाईक चित्रपट. पण बारकाईनं पाहिलं तर काही आणखी काहीतरी सापडतं. संपूर्ण चित्रपटात विल स्मिथचं पात्र हे एकमेव कृष्णवर्णीय पात्र आहे. हा संदर्भ लक्षात घेतला तर मेन इन ब्लॅकच्या नियमावलीला – You don’t exist; you were never even born. Anonymity is your name. Silence your native tongue” एक वेगळा अर्थ प्राप्त होतो. पृथ्वीवरील गुप्तपणे राहणाऱ्या परग्रहवासियांकडे अमेरिकेतील बेकायदेशीर इमिग्रंट्स या दृष्टीनेही बघता येतं. चित्रपट मनोरंजक असला तरी त्यात एक ‘सबटेक्स्ट’ आहे हे जाणवतं.

    Star Trek First Contact poster

    स्टार वॉर्स किंवा स्टार ट्रेक बघताना अपेक्षा वाढतात कारण एक तर त्यांचा इतिहास. हॅडफिल्ड आणि बझ्झ ऑल्ड्रीनसारख्या खऱ्याखुऱ्या अंतराळविरांनाही हे आकर्षण टाळता येत नाही. आणि दुसरं म्हणजे नुसत्या ऍक्शनव्यतिरिक्त त्यातून मिळणारं आणखी काही. हे आणखी काहीतरी म्हणजे नक्की काय? याची नुसती यादी देण्यापेक्षा कदाचित स्टार ट्रेकच्या एखाद्या आवडलेल्या चित्रपटाबद्दल बोललं तर मुद्दा अधिक चांगल्या रीतीने स्पष्ट होऊ शकेल. शिवाय ज्यांचा स्टार ट्रेकच्या जुन्या चित्रपटांशी परिचय नाही त्यांना यातून काहीतरी मिळेल अशीही अपेक्षा आहे. स्टार ट्रेकचा ‘रॅथ​ ऑफ खान’ मालिकेतील सर्वोत्कृष्ट चित्रपट मानला जातो. मला ‘रॅथ​ ऑफ खान’इतकाच नंतर आलेला ‘फर्स्ट कॉन्टॅक्ट’ही आवडतो. स्टार ट्रेक चित्रपटांमध्ये अभिनय करायला जास्त वाव नसतो आणि तो समर्थपणे करतील असे अभिनेतेही नसतात. पॅट्रिक स्ट्युअर्ट हा मात्र ठळक अपवाद. स्टारशिप एन्टरप्राइजचा कॅप्टन म्हणून कर्कची जागा घेताना स्ट्युअर्टने विचारपूर्वक त्याची इमेज तयार केली. कर्कचा नायक जुन्या पिढीतील जॉन वेन वगैरेंच्या रांगेत बसेल असा होता. स्ट्युअर्टने ज्यां लुक पिकार्डचं पात्र रंगवताना अंडरप्लेवर भर दिला. ‘फर्स्ट कॉन्टॅक्ट’चे दिग्दर्शन रायकरच्या भूमिकेत असलेला सहाय्यक अभिनेता जोनाथन फ्रेकस याने केले. फ्रेकसची दिग्दर्शन शैली पिकार्डच्या अभिनयाला पूरक आहे. जेव्हा ऍक्शन प्रसंग नसतात तेव्हा कॅमेरा कमीत कमी हालचालींमध्ये प्रसंग टिपत असतो१. यामुळेच जेव्हा ऍक्शन सुरू होते तेव्हा ती अधिक प्रभावीपणे जाणवते. यातील स्पेशल इफेक्ट आताइतके नेत्रदीपक नसले तरीही तकलादू न वाटण्याइतके सफाईदार आहेत.

    ‘फर्स्ट कॉन्टॅक्ट’मध्ये पिकार्डचा सामना बोर्गशी होतो. बोर्ग नेहमीच्या शत्रूंपेक्षा पूर्णपणे वेगळे आहेत. यंत्रमानव आणि सजीव यांच्या सीमारेषेवर असलेल्या बोर्गची जाणीव ही एका जीवात मर्यादित नसून सर्व जीवांमध्ये सामायिक आहे. ‘कलेक्टिव्ह कॉन्शसनेस’ असलेल्या बोर्गचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते शत्रूला मारत नाहीत तर आपल्यात सामावून घेतात. हे झाल्यानंतर त्याचे स्वतंत्र अस्तित्व समाप्त होते, सामावून घेतलेल्या जीवाची जी वैशिष्ट्ये आहेत ती आता बोर्गची होतात. बोर्गच्या यानाचा पाठलाग करत असताना पिकार्ड आणि सहकारी टाइम वॉर्पमध्ये सापडतात आणि चोविसाव्या शतकातून ४ एप्रिल २०६३ मध्ये जाऊन पोचतात. पृथ्वीला परग्रहवासियांनी भेट देण्याच्या आधीचा हा दिवस – द डे बिफोर फर्स्ट कॉन्टॅक्ट. ५ एप्रिलला झेफ्रम कॉक्रन या शास्त्रज्ञाने पहिल्या वॉर्प ड्राइव्हचे यशस्वी उड्डाण केले. त्याचवेळी पृथ्वीजवळून जाणाऱ्या परग्रहवासियांनी हे पाहिले, इथे प्रगत सजीव राहतात हे कळल्यावर ते पृथ्वीवर आले. त्यांच्या सहकार्याने पृथ्वीची भरभराट झपाट्याने झाली. बोर्ग यानातून टॉर्पीडोंचा मारा करून कॉक्रनची प्रयोगशाळा उद्ध्वस्त करण्याचा प्रयत्न करतात. एन्टरप्राइज बोर्गचे यान उद्ध्वस्त करते पण त्याआधी बोर्ग गुप्तपणे एन्टरप्राइजवर येऊन पोचतात. आता पिकार्डसमोर दोन आव्हाने असतात. पृथ्वीवर जाऊन कॉक्रनच्या वार्प ड्राइव्हचे उड्डाण यशस्वी करणे आणि यानावर आलेल्या बोर्गची विल्हेवाट लावणे. जुन्या स्टार ट्रेक चित्रपटांचे साहित्यिक संदर्भ नेहमी रोचक असतात. ‘अनडिस्कव्हर्ड कंट्री’मधील खलनायक वेळोवेळी शेक्सपिअरपासून कॉनन डॉयलपर्यंतच्या ओळी उद्धृत करत असतो. यानावर पिकार्ड आणि पृथ्वीवरील एक रहिवासी लिली यांच्या मागे बोर्ग लागलेले असताना पिकार्ड एक अभिनव शक्कल लढवतो. यानावर कोणत्याही कादंबरीचं होलोग्राफिक प्रोजेक्शन करायची सोय असते. पिकार्ड आणि लिली रेमंड शॅंडलरच्या ‘द बिग गुडबाय’ कादंबरीत जातात. त्यांच्या पाठलागावर असलेल्या बोर्गना तिथून मिळालेल्या मशीनगनच्या साहाय्याने मारतात.

    या दरम्यान यंत्रमानव डेटा बोर्गच्या हाती सापडतो. डेटाचं पात्र रोचक आहे. माणसासारखं वागता येणं हे त्याचं अंतिम ध्येय आहे. यासाठी त्याच्या मेंदूत एक इमोशन चिपसुद्धा बसवलेली आहे. डेटाकडून बोर्गना यानाची माहिती हवी आहेच, पण त्याचबरोबर डेटाला आपल्यात सामावून घेणे हे ही त्यांचे ध्येय आहे. बोर्गचा ‘कलेक्टिव्ह कॉन्शसनेस’ बोर्गच्या राणीमध्ये केंद्रित झाला आहे. ही राणी आणि डेटा यांच्यात जो संवाद होतो तो न्युरोसायन्स आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स या दोन्ही क्षेत्रांत सध्या चाललेल्या घडामोडींचे प्रतिबिंब आहे. बोर्ग राणीचं म्हणणं आहे की मुळात माणूस परिपूर्ण नसल्यामुळे डेटाचं ध्येयच चुकीचं आहे. उलट माणूस जे देऊ शकत नाही ते डेटाला बोर्गकडून मिळू शकतं. याचं उदाहरण म्हणून बोर्ग डेटाच्या हातावर त्वचा चढवतात. माणसाला त्वचेमुळे ज्या संवेदना होतात तशाच संवेदना डेटाला अनुभवता येतात. पण त्याचबरोबर त्या त्वचेला इजा झाली तर त्याला वेदनाही होतात. यालाच डॉ. रामचंद्रन ‘क्वालिया’ म्हणतात.

    यानावरून काही लोक कॉक्रनला मदत करायला पृथ्वीवर गेलेले असतात. त्यांच्या दृष्टीने कॉक्रन म्हणजे ज्याने वार्प ड्राइव्हचं स्वप्न प्रत्यक्षात आणलं आणि ज्याच्यामुळे स्टार ट्रेक शक्य झालं असा जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ. त्याला प्रत्यक्ष पाहून ते भारावून गेलेले असतात. प्रत्येक जण त्याच्याशी हात मिळवण्याचा प्रयत्न करत असतो. त्याच्यामुळे भविष्यातील जगात जी क्रांती झाली ती त्याला सांगायला प्रत्येक जण उत्सुक असतो. कॉक्रन बराच वेळ हे सहन करतो आणि शेवटी न राहवून रायकरला म्हणतो, “तुमच्या माझ्याबद्दल ज्या काही कल्पना आहेत – मी व्हिजनरी आहे वगैरे – त्या कुठून आल्या मला ठाऊक नाही. पण मी हे सगळं का केलं माहीत आहे का? पैशासाठी. मला भरपूर पैसे कमावून उरलेलं आयुष्य सुखात काढायचं होतं. मानवजातीच्या भविष्यामध्ये मला काडीचाही रस नाही.”

    चित्रपटाचा उच्च बिंदू पिकार्ड आणि लिली यांच्या एका प्रसंगात येतो. बोर्गनी यानाचा बराचसा भाग ताब्यात घेतल्यावर एकच उपाय असतो. छोट्या यानांमधून पृथ्वीवर जाणे आणि स्टारशिप उद्ध्वस्त करणे. याला सर्व सहकाऱ्यांचा पाठिंबा असूनही पिकार्ड ठाम नकार देतो. शेवटच्या क्षणापर्यंत लढत राहून स्टारशिपचे रक्षण करा असा आदेश देतो. यावरून लिलीसोबत त्याची बरीच वादावादी होते. शेवटी लिली त्याला म्हणते, “Captain Ahab has to go to hunt his whale.” ते ऐकल्याबरोबर पिकार्डला झटका बसतो. मेलव्हिलच्या ‘मोबी डिक’ कादंबरीतील नायक कॅप्टन एहॅब ज्या पांढऱ्या व्हेलमुळे त्याला अपंगत्व आले त्याचा पाठलाग करण्यात आयुष्य घालवतो आणि शेवटी यातच त्याचा अंत होतो. एकोणिसावे शतक असो की चोविसावे, माणसाच्या आदिम भावना बदलत नाहीत.

    “And he piled upon the whale’s white hump the sum of all the rage and hate felt by his whole race. If his chest had been a cannon he would have shot his heart upon it.”

    —-

    १. याउलट नुकत्याच आलेल्या ‘इन्टु द डार्कनेस’ची आणखी एक वैताग आणणारी गोष्ट म्हणजे अब्राम्सची दिग्दर्शन शैली. हिला नक्की काय म्हणायचे कल्पना नाही कारण ही नुसती ‘शेकी कॅमेरा’ ची हालचाल नाही. शेकी कॅमेरा बऱ्याच लोकांनी वापरला आहे – सत्यजित रेंनी ‘प्रोतीद्वांदी’मध्ये किंवा स्पिलबर्गने ‘सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन’मध्ये. अब्राम्स जे करतो ते काहीतरी वेगळंच आहे. उदा. ‘इन्टु द डार्कनेस’ मध्ये एक प्रसंग आहे. स्कॉटी गुडघ्यांवर बसून दाराच्या कडीला दोरी बांधतो आहे. वेगवेगळ्या दिग्दर्शकांनी हा प्रसंग त्यांच्या शैलीत चित्रित केला असता. मिड-शॉटमध्ये कॅमेरा स्थिर ठेवून, हातांचे क्लोज-अप आणि मिड-शॉट यांचे एकत्रीकरण करून वगैरे. अब्राम्सचा कॅमेरा एकाच शॉटमध्ये एकदा त्याचा चेहरा आणि एकदा हात अशा वरखाली उठाबशा काढत बसतो. बहुधा एखादा माणूस बघत असेल तर त्याची नजर जशी फिरेल तशी ही शैली म्हणता यावी. पण पडद्यावर बघताना हा प्रकार प्रचंड इरिटेटिंग वाटला.