Author: Raj

दोन आयुष्यं

Raj

June 20, 2020

१९६९ मध्ये उच्च शिक्षणासाठी विक्रम सेठ इंग्लंडला गेला. तेव्हा त्याचं वय १७ वर्षे होतं. त्याला पाठवायला त्याची आई अजिबात तयार नव्हती. आपला मुलगा तिकडे जाऊन बिघडेल की काय अशी तिला भीती वाटत होती. अखेर उपाय निघाला तो विक्रमच्या शांतीकाकांच्या रूपात. शांतीकाका लंडनमध्ये दंतवैद्य होते. त्यांनी ‘लोकल गार्डीयन’म्हणून विक्रमवर लक्ष ठेवावं अशी तडजोड निघाली. विक्रम सुरुवातीला…

१९६९ मध्ये उच्च शिक्षणासाठी विक्रम सेठ इंग्लंडला गेला. तेव्हा त्याचं वय १७ वर्षे होतं. त्याला पाठवायला त्याची आई अजिबात तयार नव्हती. आपला मुलगा तिकडे जाऊन बिघडेल की काय अशी तिला भीती वाटत होती. अखेर उपाय निघाला तो विक्रमच्या शांतीकाकांच्या रूपात. शांतीकाका लंडनमध्ये दंतवैद्य होते. त्यांनी ‘लोकल गार्डीयन’म्हणून विक्रमवर लक्ष ठेवावं अशी तडजोड निघाली. विक्रम सुरुवातीला त्यांच्यासोबत राहत होता. नंतर त्याला ऑक्सफर्ड विद्यापीठात प्रवेश मिळाल्यावर तो त्यांच्या वसतिगृहात राहायला गेला. पण तोपर्यंत शांतीकाकांच्या घराशी त्याचा चांगला परिचय झाला होता. सुट्टी मिळाल्यावर तो लगोलग घरी यायचा.

शांतीकाका एकटे नव्हते, बरोबर हेन्नीकाकूही होत्या. हेन्नीकाकू जर्मनीच्या. शांतीकाकांचं दंतवैद्यकाचं शिक्षण जर्मनीत झालं. त्यादरम्यान ते हेन्नीकाकूंच्या घरी पेइंग गेस्ट म्हणून राहिले. जर्मन लोकांना साजेसा असा शिस्तशीर आणि काहीसा रुक्ष स्वभाव असलेल्या हेन्नीकाकूशी नंतर विक्रमची चांगलीच गट्टी जमली. मूलबाळ नव्हतं त्यामुळे विक्रमला शांतीकाका आणि हेन्नीकाकूंनी आपल्या मुलाप्रमाणेच वागवलं. विक्रमला जर्मन भाषा शिकावी लागेल अन्यथा पदवी मिळणार नाही असं कळताच हेन्नीकाकूंनी आता घरात फक्त जर्मन बोलायचं असा फतवा काढला. जेवणाच्या टेबलावर विक्रमला जे हवं ते जर्मनमधून मागितलं तरच मिळत असे. शांतीकाका बरेचदा त्यांच्या भावांबद्दल आणि इतर नातेवाइकांबद्दल बोलायचे. विक्रमचे आई-बाबा लंडनला आल्यावर बऱ्याच भेटीगाठीही व्हायच्या. पण हेन्नीकाकू कधीही त्यांच्या आई गॅब्रिएल कारो किंवा बहीण लोला यांच्याबद्दल किंवा त्यांच्या गतआयुष्याबद्दल बोलत नसत.

ऑक्सफर्डचं शिक्षण संपवून विक्रम स्टॅनफर्डला अर्थशास्त्रात पीएचडी करण्यासाठी गेला. पण मध्येच चिनी भाषाच शीक किंवा कविताच लिही असे प्रकार केल्यामुळे पीएचडी बरीच रेंगाळली. दरम्यान ‘गोल्डन गेट’ ही त्याची पद्य कादंबरी प्रसिद्ध झाली. १९८९ मध्ये दीर्घ आजारानंतर हेन्नीकाकू गेल्या. शांतीकाका एकटेच होते आणि त्यांचीही प्रकृती ढासळायला लागली होती. १९९४ मध्ये सगळे लंडनमध्ये भेटले असताना विक्रमच्या आईनं त्याला शांतीकाकांच्या आयुष्यावर का लिहीत नाहीस असं विचारलं. आधी विक्रमने ती कल्पना धुडकावून लावली पण नंतर त्याला ती आवडली. शांतीकाकांची संमती घेऊन त्याने त्यांच्या बऱ्याच मुलाखती घेतल्या. त्याचं चरित्र लिहिण्याइतकं मटेरियल जमा झालं होतं.

नंतर एक दिवस शांतीकाकांचं घर आवरावं म्हणून विक्रमचे बाबा साफसफाई करत होते. त्यांना माळ्यावर एक ट्रंक सापडली. शांतीकाका आणि विक्रम बाहेर बागेत बसले होते. ट्रंक बाहेर आणून उघडल्यावर दोघेही आश्चर्यचकित झाले. ट्रंकेत हेन्नीकाकूंची पत्रं, डायऱ्या असं सामान होतं आणि ते शांतीकाकांनीही कधीच पाहिलं नव्हतं. शांतीकाकांनी ते सगळं सामान विक्रमला पुस्तकात वापरण्यासाठी दिलं. ती सगळी पत्रं, डायऱ्या वाचल्यानंतर हेन्नीकाकूंच्या आयुष्यातले आतापर्यंत उघड न झालेले पैलू समोर आले. ते वाचल्यानंतर विक्रमला जाणवलं की हे पुस्तक फक्त शांतीकाकांवर लिहिणं बरोबर नाही. यात हेन्नीकाकूही यायला हव्यात. एकाऐवजी या दोन आयुष्यांचं पुस्तक अखेर तयार झालं – टू लाईव्ह्ज.

१९३० च्या दशकात शांतीकाका जर्मनीत असताना हेन्नी, लोला आणि त्यांच्या इतर मित्रमैत्रिणींशी त्यांची चांगली मैत्री झाली होती. शांतीचा पीएचडी थेसिस टाइप करायला लोलानं त्याला बरीच मदत केली. सुरुवात पेइंग गेस्ट म्हणून झाली असली तरी लवकरच शांती त्यांच्या कुटुंबातील एक सदस्य होऊन गेला. १९३६ च्या बर्लिन ऑलिंपिक स्पर्धेनंतर शांतीला दंतवैद्यकाची पदवी मिळाली आणि सहा महिन्यांनी पीएचडीही. शांती नोकरी शोधायला इंग्लंडला आला मात्र त्याचा कारो कुटुंबाशी संपर्क तुटला नाही. मध्ये एकदा सुट्टी असताना तो जर्मनीलाही जाऊन आला. १९३९ मध्ये युद्ध पेटलं. त्याच्या एक महिना आधीचं हेन्नी इंग्लंडला आली. इंग्लंडमध्ये शांती सोडून तिचं दुसरं कुणीही ओळखीच नव्हतं. शांतीच्या मदतीनं तिला छोट्या नोकऱ्या मिळाल्या. पुढच्याच वर्षी, १९४० मध्ये, शांती इंग्लंडतर्फे लेफ्टनंटच्या हुद्द्यावर सैन्यात रुजू झाला आणि त्याची रवानगी आफ्रिकेला झाली. युद्धाची तीव्रता वाढत गेली तसतशी गॅब्रिएल आणि लोला यांची जर्मनी बाहेर पडण्याची शक्यता मावळत गेली. हेन्नीनं जर्मनी सोडायचं कारण त्यांचा धर्म होता. १९३९ पासून ज्यू लोकांवरचे निर्बंध अधिकाधिक कडक होत गेले. ज्यू लोकांच्या व्यवसायांवर गदा आल्या, त्यांना सिनेमा, थिएटरमध्ये जाण्यास बंदी घातली गेली. त्यांच्याजवळचं सगळं सोनं-नाणं हिरावून घेण्यात आलं. अखेर १९४३ ‘फायनल सोल्युशन’च्या अंतर्गत ज्यूंच्या याद्या तयार करण्यात आल्या. गॅब्रिएलचं वय बघता तिला सॅनिटोरियमध्ये पाठवण्यात आलं. लोला स्टेनोग्राफर होती त्यामुळे तिचं जाणं शेवटापर्यंत लांबलं पण टळू शकलं नाही.

लोलाची रवानगी ऑश्वित्झमध्ये झाली.

ऑश्वित्झमधून लोलानं पाठवलेलं शेवटचं पोस्टकार्ड तिच्या बॉसच्या नावे होतं. ते नंतर त्यानं हेन्नीला पाठवलं. त्यातलं अक्षर एखाद्या लहान मुलानं लिहिला असावं असं आहे. एखाद्याला पेन्सिल धरण्याइतकीही शक्ती नसेल आणि तरीही निकरानं लिहायचा प्रयत्न करत असेल तसं. लोलाचा शेवट कसा झाला याचा अंदाज ऑश्वित्झमध्ये कैद असलेल्या ओटा क्राउस आणि एरिक कुल्का यांनी युद्धानंतर लिहिलेल्या ‘द डेथ फॅक्टरी’ या पुस्तकावरून येतो.

शेवटच्या यादीत निवड झाल्यावर लोलाला ब्लॉक २५ मध्ये नेण्यात आलं. तिच्याबरोबर असलेल्या इतर स्त्रिया, पुरूष आणि लहान मुलं यांना प्रत्येकी पाचच्या रांगांमध्ये क्रिमेटोरियम क्रमांक १ किंवा २ मध्ये नेण्यात आलं. इथे त्यांना कपडे आणि चपला काढून ठेवा असं सांगण्यात आलं. निर्जंतुक करण्याची प्रक्रिया संपली की परत आपलं सामान सापडावं म्हणून देण्यात आलेला क्रमांक नीट लक्षात ठेवा असंही बजावण्यात आलं. ‘डिसन्फेक्शन रूम’मध्ये जमिनीपासून छताला टेकणारे खांब उभारले होते पण हे खांब पोकळ होते आणि त्यांना छिद्रं होती. लोलाला इतर दोन हजार लोकांबरोबर या खोलीत डांबण्यात आलं. दिवे घालवण्यात आले असतील किंवा कमी केले असतील. बाहेर एक SS अधिकारी आणि एक सामान्य अधिकारी दोन मोठे हिरवे सिलिंडर घेऊन छतावर गेले. पोकळ खांबांचं झाकण काढून त्यात या सिलिंडरमधून झायक्लॉन-बी या विषाचे खडे टाकण्यात आले. झायक्लॉन-बीचा हवेशी संपर्क आला की तात्काळ विषारी वायू तयार होतो. हे खडे टाकल्यावर लगेच लोला आणि इतर कैद्यांची श्वास घेण्यासाठी धडपड सुरू झाली. पाच ते वीस मिनिटे असह्य वेदना सहन केल्यानंतर लोला मरण पावली असेल. अर्ध्या तासाने विषारी वायू पंपांद्वारे खेचून घेण्यात आला आणि दरवाजे उघडण्यात आले. आतमध्ये शेवटचा श्वास घेण्यासाठी केलेल्या धडपडीत चेंगराचेंगरी होऊन प्रेतांचा खच पडलेला असेल. लोलाचा निळा पडलेला आणि रक्तानं माखलेला देह लिफ्टने उचलण्यात आला आणि पाण्याचा फवारा केल्यानंतर तळमजल्यावर नेण्यात आला. तिच्या तोंडात सोन्याचे दात असले तर ते पक्कड वापरून काढून घेण्यात आले. शेवटी फर्नेस रूममध्ये मोठ्या लोखंडी ओव्हनमध्ये तिच्या देहाची विल्हेवाट लावण्यात आली. यातून मिळणारी चरबी इंधन म्हणून वापरण्यात आली. तिचे केस विविध वापरांसाठी आधीच काढून घेण्यात आले होते. हाडे शिल्लक राहिल्यास त्यांची भुकटी करून सोला नदीत टाकून देण्यात आली.

पुस्तक लिहीत असताना विक्रम एका परिषदेसाठी जेरूसलेमला गेला. तिथे होलोकॉस्टवरच्या एका संग्रहालयात त्याला तेव्हाची कागदपत्रं बघायला मिळाली. एकेक धागा जुळता जुळता अखेर गॅब्रिएल आणि लोला यांच्या नावांची यादी त्याला सापडली. या यादीबरोबर दिलेलं पत्रही होतं. पत्र गुप्तचर पोलिस विभागाने अर्थमंत्रालयाला लिहिलेला होतं. सोबत जोडलेली ज्यूंची ‘ट्रान्स्पोर्ट लिस्ट’ जमा करावी आणि त्यांची सर्व मिळकत जर्मन राइखमध्ये सामील करावी असा आदेश यात दिला होता. खाली सही न करता फक्त नागमोडी रेघा मारलेल्या होत्या. या पत्राची फिल्म बघत असताना अचानक विक्रमचा उजवा गुडघा थरथरायला लागला आणि थांबायचं नाव घेईना. मागून जर्मन ऍक्सेंटच्या इंग्रजीत आवाज आला, “हवं असेल तर मी तुम्हाला जर्मनबद्दल मदत करू शकतो.” त्यानं मागे वळून बघितलं तर सतरा-एक वर्षांचा शाळेच्या सहलीबरोबर आलेला जर्मन मुलगा. त्याचा प्रश्न निरागस आहे हे कळत असूनही विक्रम त्याच्या रागावर नियंत्रण ठेवू शकला नाही. त्यानं त्याला करड्या शब्दात नकार दिला. थोड्या वेळानं त्याचा गुडघा पूर्ववत झाला. हेन्नीकाकूंबरोबर विक्रमला जर्मनची गोडी लागली होती. नंतर हाईने, लीडर यांच्या कविता त्याला आवडू लागल्या. पण हे पत्र वाचल्यानंतर अचानक त्याला जर्मन भाषा नकोशी झाली. यात काहीही तर्कसंगती नाही हे माहीत असूनही जर्मन कविता वाचताना त्याला ‘…Das Vermögen ist nicht verfallen, sondern durch Einziehung auf das Deutsche Reich übergegangen…[The property has not fallen into dispair, but through confiscation has passed into the ownership of the German Reich…]’ असे शब्द ऐकू यायला लागले. सुदैवाने हा परिणाम अल्पकाळ टिकला. नंतर हेन्नीकाकूंची युद्धानंतरची पत्रं वाचताना विक्रमला हळूहळू जर्मन भाषा परत आवडू लागली.

हेन्नीकाकूंची पत्रं वाचताना त्या काळाचं एक चित्र समोर येतं. युद्धानंतर जर्मनीची आर्थिक परिस्थिती हलाखीची होती. हेन्नीकाकू आणि शांतीकाका त्यांच्या जर्मनीतील स्नेह्यांना तेल-पिठापासून चॉकोलेट, स्वेटरपर्यंत शक्य तितक्या वस्तू पाठवीत होते. हेन्नीकाकूंच्या ज्यू मित्रमैत्रिणींपैकी फारच थोडे शिल्लक राहिले होते. जे जर्मन शिल्लक होते त्यातल्या बहुतेकांना प्रचंड अपराधी वाटत होतं तर इतकं झाल्यावरही एक मैत्रीण म्हणत होती की होलोकास्ट झालंच नाही. हा सगळा ‘प्रोपोगंडा’ आहे, हेन्नीची आई-बहीण ‘एक्सेप्शन्स’ आहेत. तिच्याशी हेन्नीकाकूंनी सर्व संबंध तोडले. युद्धानंतर जर्मन सरकारशी झालेला हेन्नीकाकूंचा पत्रव्यवहारही आहे. त्यांच्या जप्त झालेल्या मिळकतीबद्दल नुकसानभरपाई मिळावी म्हणून हेन्नीकाकूंची बर्लिनमधील एक मैत्रीण त्यांना मदत करत होती. अनेक वर्षे सरकारी लाल फितीमधून गेल्यावर नुकसानभरपाई म्हणून जी रक्कम मिळाली ती अत्यंत तुटपुंजी होती.

युद्धकाळात शांतीकाकांना अनेक ठिकाणी फिरावं लागलं. आधी आफ्रिका, मग इजिप्त आणि नंतर युद्धाच्या अंतिम काळात इटलीच्या मॉन्ते कसीनोमध्ये. शांतीकाकांचं धोरण नेहमी दात कसा वाचवता येईल हे बघणे असे. दात काढणे हा शेवटचा पर्याय. मात्र युद्धकाळात त्यांना हे धोरण बदलावं लागलं. सैनिकांना लवकरात लवकर सीमेवर पाठवण्यासाठी वाचवता येणारे दातही काढून टाकणे श्रेयस्कर होते कारण वेळ अत्यंत महत्त्वाचा होता. मॉन्ते कसीनोमध्ये शांतीकाकांना एका बॉम्बहल्ल्यात उजवा हात गमवावा लागला. नंतरची दोन-तीन वर्षे या नवीन परिस्थितीशी जुळवून घेण्यात गेली. कृत्रिम हात बसवला असला तरी व्यावसायिक दृष्टीने त्याचा काही उपयोग नव्हता. त्यांच्या एका दंतवैद्य मित्राने त्यांना डाव्या हाताने काम करायला सुचवलं पण शांतीकाकांचा धीर होत नव्हता. एकदा विकांत असताना त्यांच्या या मित्राचा दात दुखायला लागला. त्याने शांतीकाकांना उपचार करायला भाग पाडले. ही केस जमल्यावर थोडा धीर आला. मग त्यांनी त्यांच्या त्या मित्राच्या दवाखान्यात त्याला मदत करायला सुरुवात केली. मित्रही त्यांना अधिकाधिक अवघड केसेस देऊ लागला. अखेर एकदा डाव्या हाताने दात काढल्यानंतर त्यांचा आत्मविश्वास परत आला. पुढे त्यांनी स्वतंत्र दवाखाना टाकला. त्यांच्याकडे पहिल्यांदा येणाऱ्या रूग्णाला बहुतेक वेळा त्यांचा उजवा हात नाही हे माहीत नसे. रूग्ण आल्यानंतर नर्स त्याला खुर्चीत बसवेपर्यंत शांतीकाका समोर येत नसत. रूग्णाला परिस्थिती कळेपर्यंत शांतीकाकांचे काम चालू झालेले असे. अर्थात एकदा त्यांच्याकडे आल्यानंतर रूग्ण कधीही दुसरीकडे जात नसे.

पुस्तक वाचल्यानंतर याविषयी लिहावं की नाही असा प्रश्न होता. मध्ये एका प्रकरणात हेन्नीकाकूंचा पत्रव्यवहार समोर येत असताना विक्रम अचानक नाझी राजवट, ज्यू, इस्राइल-पॅलेस्टाइन प्रश्न याबद्दल बोलायला लागतो. इतक्या वेळ फक्त निष्पक्षपणे निवेदन करणारा निवेदक आता अचानक समोर का यावा याचा उलगडा होत नाही. शेवटी शांतीकाका गेल्यानंतर कुटुंबात बरेच वादविवाद झाले. शेवटच्या प्रकरणात त्यांचं वर्णन आहे. हा भाग वगळला असता तरी चाललं असतं एकदा असं वाटून जातं. पण त्याचबरोबर यामुळे शांतीकाकांचे आधी समोर न आलेले पैलू उघड होतात हे ही खरं. एकुणात पुस्तकाकडे कोणत्या दृष्टिकोनातून बघावं याचा निर्णय होत नव्हता.

अखेर उत्तर सापडलं. ही विक्रमच्या जवळच्या नातलगांची गोष्ट आहेच पण ही ज्या काळात घडली त्या काळामुळे तिचं महत्त्व वाढतं. माथेफिरू लोकांच्या हातात शस्त्रं आली की त्याचे परिणाम निरपराधांना भोगावे लागतात. पण माथेफिरू लोकांच्या हातात सत्ता येणं त्याहून वाईट. असं झालं की अगणित आयुष्यांची होळीच सुरू होते. या होळीत जे जळतात त्यांच्या यातना महाभयंकर असतात पण त्यांना सुटका तुलनेनं लवकर मिळते. जे वाचतात त्यांना मात्र यातना आयुष्यभर पुरतात.

टू लाईव्ह्ज अशा दोन आयुष्यांची गोष्ट आहे.
स्नूपी, चार्ली ब्राऊन आणि मंडळी

Raj

June 20, 2020

कॉमिक स्ट्रिप म्हणजे तीन किंवा चार चौकोन असलेली (रविवारी जास्त), ठराविक पात्रे असलेली आणि त्यांची गोष्ट सांगणारी मालिका. मात्र कॉमिक स्ट्रिपच्या कलाकारांचा उल्लेख कार्टूनिस्ट असाही केला जातो त्यामुळे या दोन प्रकारातील फरक तितका स्पष्ट नाही. कॉमिक स्ट्रिपचा उदय ‘वर्तमानपत्रातील मोकळी जागा भरणे’ या कारणासाठी झाला आणि आजही त्यामागचे मुख्य कारण तेच आहे. अर्थात आता आंतरजालामुळे…

कॉमिक स्ट्रिप म्हणजे तीन किंवा चार चौकोन असलेली (रविवारी जास्त), ठराविक पात्रे असलेली आणि त्यांची गोष्ट सांगणारी मालिका. मात्र कॉमिक स्ट्रिपच्या कलाकारांचा उल्लेख कार्टूनिस्ट असाही केला जातो त्यामुळे या दोन प्रकारातील फरक तितका स्पष्ट नाही. कॉमिक स्ट्रिपचा उदय ‘वर्तमानपत्रातील मोकळी जागा भरणे’ या कारणासाठी झाला आणि आजही त्यामागचे मुख्य कारण तेच आहे. अर्थात आता आंतरजालामुळे ‘वेब कॉमिक’ हा नवा प्रकार आला आहे. स्वदेशी कॉमिक स्ट्रिप नसल्या तरी गारफील्ड, कॅल्विन ऍंड हॉब्ज किंवा इचि फीट कॉमिक्स यासारख्या परदेशातील कॉमिक स्ट्रिप इथे बऱ्याच लोकप्रिय आहेत.

या सर्वांमध्ये माझी आवडती कॉमिक स्ट्रिप चार्ल्स शुल्ट्झ याची पिनट्स. २ ऑक्टोबर १९५० रोजी या मालिकेचा पहिला भाग प्रकाशित झाला आणि १३ फेब्रुवारी, २००० ला शेवटचा. एकूण १७८९७ भाग प्रकाशित करून शुल्ट्झने एक विक्रमच केला. निवृत्त झाल्यानंतर शुल्ट्झने मालिका बंद करण्याचा निर्णय घेतला. यातील मुख्य पात्र आहे चार्ली ब्राऊन हा मुलगा. सुरुवातीला याचं वय चार वर्षे होतं, नंतर सहा झालं आणि शेवटी आठ. इतर पात्रांमध्ये सॅली, मित्र लिनस, श्रोडर, लिनसची मोठी बहीण लूसी आणि पेपरमिंट पॅटी, फ्रॅकलिन ही मुख्य पात्रे आहेत. चार्ली ब्राऊन नेहमी उदास असतो, त्याला बरंच काही करायची इच्छा असते – बेसबॉलची मॅच जिंकणे, पतंग उडवणे इ. – पण त्याच्या पदरात नेहमी अपयशच येतं. सुरुवातीला त्याचा स्वभाव ऍरोगंट होता, नंतर तो सौम्य झाला. इतर पात्रांची आपापली वैशिष्ट्ये आहेत. लूसी भांडकुदळ आहे, पण पाच सेंट फी घेऊन ती मानसोपचाराचे सल्लेही देते. तिच्याकडे बहुतेक वेळा चार्लीच सल्ला मागायला येतो. बरेचदा हे सल्ले ‘ऑब्व्हियस ट्रूथ्स’ असतात पण कधीकधी विचार करायला लावणारेही असतात. श्रोडर पियानो वाजवतो आणि बेथोवनचा भक्त आहे. (श्रोडर पियानो वाजवत असताना मागे उमटणारी स्वरलिपी नेहमी मूळ बेथोवनची असते. बरेच कानसेन वाचक लिपीवरून कोणत्या सिंफनीतील कोणती मूव्हमेंट आहे याचा शोध घेत असतात.) लिनस नेहमी एक ब्लॅकेट घेऊन वावरत असतो – ते जवळ नसेल तर त्याला चैन पडत नाही. हे वर्णन वाचल्यावर कदाचित असं वाटू शकेल की या लहान मुलांच्या गोष्टींमध्ये मोठ्यांना काय रस असणार? अशा गोष्टी – उदा. हॅरी पॉटर – फक्त लहान मुलांसाठीच असतात असाही एक समज असतो. पीनट्समध्ये चार्ली ब्राऊनला त्याच्या वयानुसार ज्या अडचणी येतात आणि त्यावर त्याची जी प्रतिक्रिया होते ती बरेचदा व्यापक स्वरूपाची असते. त्यामुळे त्याच्या अडचणी बालसुलभ आहेत हे लक्षात येऊनही मोठी माणसेही त्यात गुंतत जातात.

सुरुवातीला या पात्रांची मालिका सुरू झाल्यावर नंतर त्यात एका भू-भूचा प्रवेश झाला – स्नूपी. बहुतेक वेळा दीर्घकालीन मालिकांमध्ये सुरुवातीची पात्रे आणि त्यांचं नंतरचं स्वरूप यात बराच फरक असतो. ‘साइनफेल्ड’ मालिकेतील कॉस्मो क्रेमरच्या पात्राची झालेली प्रगती हे याचं एक उत्तम उदाहरण आहे. स्नूपीच्या बाबतीतही हेच झालं. सुरुवातीला सामान्य कुत्रा असणारं हे पात्रं नंतर प्रचंड बदललं. स्नूपी हा कुत्रा असला तरी तो इतर कुत्र्यांप्रमाणे कधीच वागत नाही. चार्ली ब्राऊन त्याला खायला घालतो पण स्नूपी त्याचं स्वामित्व कधीच स्वीकारत नाही. इतर कुत्र्यांप्रमाणे सर्कशीत चालतात तश्या करामती करणं त्याला कमीपणाचं वाटतं. स्नूपीला बोलता येत नाही पण त्याच्या मनात काय विचार चालू आहेत हे वाचकांना ‘थॉट बलून’च्या द्वारे कळतं. सुरुवातीला हे विचार फक्त ‘फूड’सारख्या शब्दांपर्यंतच मर्यादित होते. नंतर स्नूपी प्रगल्भ झाला. दोन पायांवर चालण्यापासून सुरुवात करून व्हॅन गॉची चित्रे गोळा करण्यापर्यंत त्याची मजल गेली. तो टाईपरायटरवर कादंबरीही लिहू लागला. कादंबरीची सुरुवात नेहमी “It was a dark and stormy night…” अशी होत असे. नंतर एकदा त्याला प्रकाशकांकडून कादंबरी स्वीकारल्याचं पत्रही येतं, मात्र ते एकच प्रत छापणार असतात, ती खपली तर पुढची. स्नूपीच्या पात्रामध्ये झालेला एक मोठा बदल म्हणजे त्याचा ‘अल्टर-इगो’. हा अंगात शिरला की स्नूपी पहिल्या महायुद्धातील एक फायटर पायलट होतो आणि त्याचा नेहमीचा शत्रू – रेड बॅरनशी – युद्ध करतो. (स्वत: शुल्ट्झने दुसऱ्या महायुद्धात भाग घेतला होता.) याखेरीज स्नूपी कामचलाऊ फ्रेंच “बोलतो”, टेनिस खेळतो, ऍकॉर्डियन, गिटार वाजवतो, ‘वॉर ऍंड पीस’ एक शब्द रोज या वेगाने वाचतो. कदाचित पीनट्सची ओळख नसेल तर हे सगळं कैच्याकै वाटू शकेल. यावर शुल्ट्झचं म्हणणं असं की सहसा कुत्रे आपल्याला वाटतं त्यापेक्षा बरेच हुशार असतात. या विचाराची अतिशयोक्ती इथे दिसते. यावर विचार केल्यावर एक वेगळा मुद्दा सुचला. बरेचदा कुत्रे आपल्याच नादात असतात. रात्री-अपरात्री सूर लावून रडणे किंवा कुठेतरी घाईघाईत जाताना दिसणे हे सर्व पाहून हे प्राणी आपल्याच भावविश्वात मग्न असतात असं वाटतं. (कुत्रे क्वचितच टंगळमंगळ करत जाताना दिसतात. बहुतेक वेळा एखाद्या महत्त्वाच्या मीटिंगला जाताना जी घाई असते तीच त्यांच्या चालीत असते. याउलट मांजर.) स्नूपीखेरीज वुडस्टॉक नावाचा एक पक्षीही आहे पण याला आपले विचार शब्दांत मांडता येत नाहीत. त्याऐवजी तो “| | | | | | |” अशा खुणांमध्ये बोलतो.

चिंटू किंवा कॅल्विन ऍंड हॉब्ज यासारख्या मालिका आणि पीनट्समध्ये काही महत्त्वाचे फरक आहेत. पीनट्समध्ये एकही मोठ्या माणसाचे पात्र नाही. मोठ्या माणसांचे उल्लेख येतात पण ती कधीही दिसत नाहीत. पीनट्समध्ये वाचकांचा बघण्याचा दृष्टिकोन हा नेहमी मुलांच्या पातळीवरचा आहे. स्पिलबर्गने ‘ई. टी.’ चित्रित करताना हेच केलं होतं. चित्रपट सुरू झाल्यावर बराच वेळ कॅमेरा अडीच-तीन फुटापेक्षा वरचं काही बघतच नाही, सगळ्या मोठ्या माणसांचे पायच दिसतात. गंमत म्हणजे स्पिलबर्गने लहानपणी डिस्नेचे लूनी टून्स कार्टून बघितले होते त्यातही असंच होतं. यावरूनच त्याला ही कल्पना सुचली. यामुळे पीनट्स इतर लहान मुलांच्या मालिकेपेक्षा वेगळ्या पातळीवर जाते. मोठ्या माणसांशी वागताना येणाऱ्या अडचणी हा इथे महत्त्वाचा मुद्दा नाही, उलट सर्वस्वी लहान मुलांच्या जगात जाऊन तिथून जग कसं दिसतं हे बघायचा प्रयत्न आहे. होम्सला मारल्यानंतर कॉनन डॉयलला लोकांचा रोष पत्करावा लागल्याची कहाणी सर्वश्रुत आहे. साठच्या दशकात शुल्ट्झने लिनस आणि लूसी यांच्या बाबांची दुसऱ्या गावी बदली होते असं दाखवलं आणि ते दोघे सगळ्यांना सोडून गेले. लगेच फोन, पत्रे, तारा यांचा भडिमार सुरू झाला. खरं तर शुल्ट्झ यथावकाश हे परत येतात असं दाखविणारंच होता, पण लोकाग्रहास्तव त्याला हे काम तातडीने उरकावं लागलं.

सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे कॉमिक स्ट्रिप या कलाप्रकाराबद्दल वाचकच नव्हे तर समीक्षकांमध्येही अनास्थाच आहे. याचं एक मुख्य कारण म्हणजे प्रत्येक दिवशी कॉमिक स्ट्रिप ३० ते ४० सेकंदात वाचून होते. आवडती कॉमिक स्ट्रिप नसेल तर वाचक बेचैन होतात पण असली तरी मिनिटभरापेक्षा जास्त वेळ तिला दिला जात नाही. साहजिकच कॉमिक स्ट्रिप या प्रकाराकडे गंभीरपणे बघितलं जात नाही. साहजिकच याची समीक्षा वगैरे फारच लांबची गोष्ट होते. शुल्ट्झने ज्या अनेक बारकाव्यांमधून मालिका फुलवली आहे ते बरेच वेळा दुर्लक्षितच राहतात. (उदा. स्नूपी खुनशी मोडमध्ये आला की किंचित दात दाखवीत इंग्रजीत ज्याला ‘एव्हिल ग्रिन’ म्हणतात तसं हसतो किंवा रागावला की त्याच्या भुवया किंचित वक्र होतात.) अशा परिस्थितीत हे कलाकार आणि त्यांची कला यांच्याबद्दल अधिक माहिती मिळणं जवळजवळ दुरापास्तच असतं. सुदैवाने शुल्ट्झने वेळोवेळी लिहिलेले लेख आणि दिलेली भाषणे यांचं संकलन ‘माय लाईफ विथ चार्ली ब्राऊन’ या पुस्तकात केलं आहे. पीनट्सच्या चाहत्यांना हे पुस्तक रोचक वाटेलच, शिवाय जर कॉमिक स्ट्रिप या कलाप्रकारात रुची असेल तर अशा लोकांसाठीही उपयोगी आहे. या पुस्तकात शुल्ट्झ त्याच्या सुरुवातीच दिवसांपासूनचा प्रवास, आलेल्या अडचणी, नवीन कार्टुनिस्ट म्हणून सुरुवात करतानाचे धोके इ. बद्दल विस्ताराने बोलतो. रोजच्या कॉमिक स्ट्रिपला प्रेरणा कुठून मिळते याचीही सविस्तर चर्चा करतो. एकदा जेवणाच्या टेबलावर सगळे जमले असताना शुल्ट्झची मुलगी एमी दंगा करत होती. शुल्ट्झने तिला दटावल्यानंतर ती काही वेळ गप्प झाली. मग तिने एक ब्रेड घेतला आणि त्याला लोणी लावायला सुरुवात केली आणि शुल्ट्झला विचारलं, “Am I buttering too loud for you?” हीच पंचलाईन वापरून शुल्ट्झने त्याचं पुढचं कॉमिक बनवलं.

स्नूपी पहिल्या महायुद्धातील फायटर पायलट असतो या कल्पनेचा नंतर शुल्ट्झने ‘डी-डे’ च्या आठवणीसाठी अनोख्या पद्धतीने उपयोग करून घेतला. ६ जून, १९९३ रोजी प्रकाशित झालेल्या कॉमिक स्ट्रिपमध्ये नॉर्मंडीच्या बीचवर स्नूपी एकटाच हेल्मेट घालून पोहत जाताना दिसतो. खाली लिहिलेलं असतं, June 6, 1944,”TO REMEMBER”.
इंडिया आफ्टर गांधी : एका अनपेक्षित देशाचा इतिहास

Raj

June 20, 2020

शाळेत असताना डोक्यावर विज्ञानाचे भूत होते. याचा एक परिणाम म्हणजे कला शाखा आणि प्रामुख्याने इतिहास, नागरिकशास्त्र यांच्याकडे दुर्लक्ष झाले. सनावळी आणि तहांच्या तारखा घोकून पाठ करण्यापलिकडे इतिहासाचे महत्व काय हे ठाऊक नव्हते. ते महत्व लक्षात आणून द्यायला देतील असे शिक्षकही नव्हते, किंबहुना त्या शिक्षकांनाही ते महत्व कळले होते की नाही याबद्दल शंका वाटते. शाळेत शिकलेल्या…

शाळेत असताना डोक्यावर विज्ञानाचे भूत होते. याचा एक परिणाम म्हणजे कला शाखा आणि प्रामुख्याने इतिहास, नागरिकशास्त्र यांच्याकडे दुर्लक्ष झाले. सनावळी आणि तहांच्या तारखा घोकून पाठ करण्यापलिकडे इतिहासाचे महत्व काय हे ठाऊक नव्हते. ते महत्व लक्षात आणून द्यायला देतील असे शिक्षकही नव्हते, किंबहुना त्या शिक्षकांनाही ते महत्व कळले होते की नाही याबद्दल शंका वाटते. शाळेत शिकलेल्या इतिहासाबद्दल आणखी एक रोचक मुद्दा म्हणजे हा इतिहास गौतम बुद्ध, सम्राट अशोक यांच्यापासून ते टिळक, गांधी यांच्यापर्यंत भरभरून बोलत असे. मात्र १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाले असे सांगून हा इतिहास तिथेच थांबत असे. नंतर १९५० मध्ये घटनेची स्थापना किंवा नंतरच्या पंचवार्षिक योजना यांचे काही उल्लेख येत, पण गेल्या पन्नास वर्षात नेमके काय घडले, काय अडचणी आल्या याबद्दल बहुतकरून मौन बाळगलेले असे. (सध्याचा अभ्यासक्रम पाहिलेला नाही त्यामुळे त्यात बदल केला असल्यास चांगलेच आहे.)

खरं म्हणजे विद्यार्थ्यांचा तत्कालीन इतिहासाशी परिचय असणे सर्वात महत्वाचे आहे. देश ज्या परिस्थितीत आहे तिथपर्यंत तो कसा पोचला हे जाणून घेणे रोचक आहेच शिवाय प्रसारमाध्यमांमधून देशाचे जे चित्र बहुतकरून रंगवले जाते, ते कितपत बरोबर आहे हे ही यावरून उमजायला मदत होते. अर्थात हे शाळेत शिकवले गेले नाही तर लोक यापासून अनभिज्ञ राहतात असे अजिबात नाही. पुस्तके, लेख, चर्चा इ. माध्यमांमधून या इतिहासाचे विविध पैलू समोर येत असतातच. पण यात एक धोका असतो. बहुतेक पुस्तके – चरित्रे, आत्मचरित्रे, तेंव्हाच्या घटनांची प्रत्यक्ष वर्णने करणारी पुस्तके – एकांगी असण्याची दाट शक्यता असते. अशा वेळी या पुस्तकांची इतर माहितीसूत्रांशी तुलना करून त्यात सत्याचा अंश किती हे ठरवावे लागते आणि हे ठरवणारा इतिहासकार शक्य तितका निष्पक्ष असायला हवा. ( असे झाले नाही तर काय होते याचे एक ठळक उदाहरण म्हणजे लॅरी कॉलिन्स आणि डॉमिनिक लापिएर यांचे ‘फ्रीडम ऍट मिडनाइट’ हे गाजलेले पुस्तक. ‘इंडिया आफ्टर गांधी’ वाचल्यानंतर ‘फ्रीडम ऍट मिडनाइट’ अतिरंजित वाटायला लागते. प्रा गुहा यांच्या मते ‘फ्रीडम ऍट मिडनाइट’ मधील लॉर्ड माउंटबॅटन यांचे चित्रण पक्षपाती आहे. त्यांच्या चुकांकडे दुर्लक्ष केले गेले आहे आणि त्यांच्या योगदानाचे वर्णन अतिशयोक्तीपूर्ण आहे.) पुस्तकांपेक्षाही माहितीचा अधिक धोकादायक स्त्रोत म्हणजे चर्चा, मग त्या घराघरात चालणार्‍या असोत की वेगवेगळ्या च्यानेलवरच्या. अशा चर्चांमधील बहुतेक सर्व सहभागी व्यक्तींची मते ठाम असतात. त्यात पूर्वग्रहांचा वाटा बराच असतो, घटनांकडे एकाच चश्म्यातून पाहिले जाते.

प्रा. रामचंद्र गुहा यांचे ‘इंडिया आफ्टर गांधी’ हे पुस्तक स्वातंत्र्योत्तर काळातील इतिहास शक्य तितक्या निष्पक्षतेने मांडण्याचा प्रयत्न करते. प्रा. गुहा यांनी देश आणि परदेशातील मान्यवर संस्थांमध्ये प्राध्यापक म्हणून काम पाहिले. नंतर बंगलोर येथे स्थायिक होऊन लेखन करण्याचा निर्णय घेतला. ‘इंडिया आफ्टर गांधी’साठी त्यांचा २०११ चे साहित्य अकादेमी पारितोषिक देऊन गौरव करण्यात आला. गेल्या पन्नास वर्षातील घटनांचा आढावा घेताना प्रा. गुहा अनेक स्त्रोतांचा दाखला देतात. पुस्तके, लेख, लोकसभेतील नोंदी हे आहेतच, याशिवाय विविध व्यक्तींची खाजगी कागदपत्रे, सीबीआय/पोलिस यांचे अहवाल, गुप्तचर खात्याचे गोपनीय अहवाल असे अनेक संदर्भ यात येतात. संदर्भसूची जवळपास नव्वद पानांची आहे यावरून संशोधनाची व्याप्ती लक्षात यावी. प्रा. गुहा यांनी याआधी भारतातील पर्यावरणवादी किंवा क्रिकेट खेळाचा इतिहास यासारख्या विषयांवर पुस्तके लिहीली आहेत. मात्र त्यांच्या म्हणण्यानुसार त्यांची सर्व कारकीर्द एका तर्‍हेने ‘इंडिया आफ्टर गांधी’ या पुस्तकासाठी केलेली दीर्घ (आणि काहीशी यातनामय ) अशी पूर्वतयारी होती.

या पुस्तकात प्रा. गुहा १९५० ते १९९० या काळातील घटनांचा क्रमवार परिचय करून देतात. पुस्तकाच्या सुरूवातीलाच ते तकालीन इतिहासाची नोंद करण्यामधील धोके कोणते आहेत याची जाणीव करून देतात. सम्राट अशोकाबद्दल वाचताना वाचकांचे मत बहुतकरून तटस्थ असते कारण त्या काळाशी घनिष्ठ परिचय नसतो. मात्र गेल्या पन्नास वर्षातील घटनांबद्दल, व्यक्तींबद्दल वाचकांची आणि इतिहासकाराचीही ठाम मते असतात. इतिहासकाराने नोंदवलेल्या घटनांचा वाचक सरळसरळ विरोध करू शकतात. बरेचदा इतिहासकारही नकळत पूर्वग्रहांच्या प्रभावाखाली येऊ शकतो. १९९० नंतरच्या घटना मांडताना प्रा. गुहा या मुद्याला अधोरेखित करतात. साधारणपणे तत्कालीन इतिहासाची मर्यादा ३० वर्षे ठरवली जाते. याचे कारण ३० वर्षांनंतर त्या घटनांकडे बघण्याचा दृष्टीकोन तटस्थ होऊन भावनांची तीव्रता कमी झाली असेल अशी अपेक्षा असते. या कारणासाठी प्रा. गुहा १९९० नंतर नोंदवलेल्या घटनांना इतिहास न म्हणता शोधपत्रकारितेचे नाव देतात.

गेल्या दहा-बारा वर्षांत भारताची झपाट्याने वाढणारी अर्थव्यवस्था हा एक चमत्कार मानला जातो आहे. प्रा. गुहा यांच्या मते खरं तर याहून मोठा चमत्कार आधीच घडून गेला आहे आणि घडतो आहे पण त्याकडे कुणाचे फारसे लक्ष गेलेले दिसत नाही. हे म्हणजे पी. सी. सरकारांनी आधी ताजमहाल अदृश्य करावा, तेंव्हा प्रेक्षक शांत. मग पिशवीतून ससा काढून दाखवावा आणि त्याला टाळ्या मिळाव्यात तसे काहीसे झाले आहे. हा चमत्कार आहे भारताच्या अस्तित्वाचा. निरनिराळे राजकारणी, विश्लेषक, संशोधक गेली शंभर वर्षे भारताची शकले कधी होणार यावर पैजा लावून बसले होते. स्वातंत्र्य मिळायच्या आधी भारताला स्वातंत्र्य दिले तर ते विघातक ठरेल ही चर्चिल आणि इतर इंग्रज अधिकार्‍यांची आवडती सबब होती. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर प्रत्येक दशकात ज्या घटना घडल्या त्यानंतर जगभरात ‘आता लोकशाही संपणार, इतर आशियाई देशांप्रमाणेच भारतात सैन्यदलाचे राज्य येणार’ असे अंदाज वर्तवले जात होते. सुरूवातीला हे केवळ पाश्चात्य देशांपुरते मर्यादित होते, पण ८० च्या दशकामध्ये काही भारतीय विश्लेषकही असा विचार मांडत होते. दर वेळेस अत्यवस्थ दिसणारी लोकशाही परत नव्या जोमाने उभी राहीली. १९७५ मध्ये आलेली आणीबाणीही या लोकशाहीला मुळापासून नष्ट करू शकली नाही. समाजशास्त्रशात्राचे नियम, युरोपियन इतिहासावरून बांधलेले आडाखे या सर्वांना न जुमानता भारत अजूनही एकसंध आहे.

भारताची गेल्या पन्नास वर्षांतील वाटचाल बघताना स्टीव्ह जॉब्जचे प्रसिद्ध ‘कनेक्ट द डॉट्स’ भाषण आठवते. आता साधारण वाटणार्‍या घटना भविष्यामध्ये अभूतपूर्व महत्वाच्या ठरतात. स्वातंत्र मिळाल्यानंतर नेहरू आणि त्यांच्या सहकार्‍यांनी घेतलेले काही निर्णय नंतर फार महत्वाचे ठरले. वर चर्चांमधून दिशाभूल होण्याचा उल्लेख आला आहे. याचे एक उदाहरण म्हणजे कोणत्याही चर्चेत नेहरूंचा उल्लेख आला की १९६२ चा चीनकडून झालेला पराभव आणि काश्मिर प्रश्नाची बेजबाबदार हाताळणी हे दोनच मुद्दे प्रामुख्याने चर्चेला असतात. अशा चर्चा ऐकल्या तर यापलिकडे नेहरूंचे काही कर्तुत्व होते किंवा नाही अशी शंका यायला लागते. प्रा. गुहा याचे सविस्तर आणि सखोल उत्तर देतात. इथे उदात्तीकरण किंवा ‘फिल गुड’ असा हेतू नसून एका प्रदीर्घ कारकीर्दीचे योग्य मूल्यमापन करणे हा उद्देश आहे हे ध्यानात घ्यायला हवे.

भारताला स्वातंत्र्य मिळणार हे निश्चित झाल्यावर कोणत्या पद्धतीचे सरकार असावे यावर कॉंग्रेसमध्ये बराच खल झाला. अमेरिका आणि युरोपमधील सरकारांचा अभ्यास करून अखेर लोकशाही पद्धत निवडण्यात आली. काही निरीक्षकांच्या मते वसाहत राजवटीमधून नुकत्याच स्वतंत्र झालेल्या देशांसाठी हुकूमशाही अधिक योग्य असते कारण या देशातील लोक लोकशाहीसाठी तयार नसतात. इंडोनेशिया किंवा पाकिस्तानचे उदाहरण भारतानेही स्वीकारले असते तर फारसे आश्चर्य वाटण्याचे कारण नव्हते. भारतात सैन्यदलाची हूकूमत कधी येणार याबद्दलही बरीच चर्चा होती. यासंबंधात नेहरूंचे विचार किती स्पष्ट होते याचे उदाहरण स्वातंत्र्य मिळाल्याबरोबर घडलेल्या एका प्रसंगातून दिसते. पहिल्या झेंडावंदनाच्या प्रसंगी आम जनतेला ध्वजाजवळ येण्याची परवानगी देऊ नये असे मत तत्कालीन सैन्यदलाच्या ब्रिटीश प्रमुखांनी व्यक्त केले होते. नेहरूंनी त्यांना लिहीलेल्या उत्तरामध्ये ‘सैन्यदलाचे काम सरकारला लागेल ती मदत करण्याचे आहे, धोरण ठरवण्याचे नाही’ असे ठणकावले. नंतरही जनरल करियप्पा यांचा सरकारी कामात हस्तक्षेप होतो आहे हे लक्षात आल्यावर नेहरूंनी त्यांना समज दिली होती. याचा परिणाम म्हणजे नंतरच्या काळात परिस्थिती कितीही बिकट असली तरीही सरकारच्या कामात सैन्यदलाने हस्तक्षेप केल्याचे एकही उदाहरण नाही. आपल्या शेजारच्या देशातील परिस्थिती पाहिली तर ही किती चांगली गोष्ट आहे याची खात्री पटावी.

उद्योगधंद्यांवरील चर्चांमध्ये नेहेमी भारताची तुलना जपानशी केली जाते. प्रा. गुहा एक उलटी तुलना करतात. भारताची घटना निश्चित करण्याचे ठरल्यानंतर देशभरातील जनतेकडून यासाठी सुचवण्या मागवण्यात आल्या. १९४६ ते १९४९ या काळात ११ सत्रांमध्ये चर्चा केल्यानंतर ११ खंड आणि ३४९ कलमे असलेली भारताची घटना अस्तित्वात आली. याच काळात जपानची घटनाही अस्तित्वात आली. फरक हा की ही घटना २४ अमेरिकन लोकांनी (त्यातील १६ सैन्यदलातील होते) एका खोलीत बसून तयार केली. नंतर जपानी संसदेत घटनेवर चर्चा झाली पण कोणतीही दुरूस्ती करण्यासाठी अमेरिकन अधिकार्‍यांची परवानगी आवश्यक होती. याउलट १९३० मध्येच कॉंग्रेसने आमची घटना आम्हीच तयार करू असे इंग्रज अधिकार्‍यांना सांगितले होते.

स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर इंग्रज सरकारच्या काळात अस्तित्वात आलेल्या प्रशासकीय सेवेचे – इंडियन सिव्हिल सर्व्हिसचे – काय करायचे असा प्रश्न आला. काही मंडळींची मागणी होती की आयसीएस बरखास्त करावी. याचे मुख्य कारण म्हणजे स्वातंत्र्यपूर्व काळात भारतीय नेत्यांना तुरूंगवासात पाठवण्यामागे आयसीएसचा महत्वाचा सहभाग होता आणि यासाठी ही नेते मंडळी त्यांच्यावर नाराज होती. पण नेहरू आणि सहकार्‍यांनी आयसीएसचे कौशल्य आणि ताकद ओळखून त्यांना भारतीय सरकारमध्ये समाविष्ट करण्याचा निर्णय घेतला. हा निर्णय अचूक असल्याचा पहिला दाखला दोन वर्षातच मिळाला. स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या निवडणुका पार पाडण्याचे शिवधनुष्य तत्कालीन निवडणूक आयुक्त सुकुमार सेन यांनी यशस्वीपणे पेलून दाखवले. याखेरीज गांधीवादापासून फारकत घेऊन भारताला उद्योगधंद्यांमध्ये स्वयंपूर्ण बनवण्यासाठी नेहरूंनी दूरदृष्टी ठेवून पहिल्या आणि दुसर्‍या पंचवार्षिक योजनेअंतर्गत अनेक महत्वपूर्ण पावले उचलली. नेहरूंनी नंतरच्या काळात केलेल्या चुका हिमालयाएवढ्या होत्या. त्याची जबाबदारी त्यांच्याकडे जातेच. पण नेहरूंचे किंवा त्यांच्यानंतर आलेल्या शास्त्रींचे राजकारण मूल्याधिष्ठीत होते हे त्यांचे विरोधकही मान्य करतील. याउलट इंदिरा गांधींपासून व्यक्तीनिष्ठ राजकारणाची सुरूवात झाली, आधीचे सर्व आयाम बदलले. आणीबाणीच्या काळात व्यक्त झालेली एक टिप्पणी या बाबतीत बोलकी आहे. “नेहरू आज असते तर त्यांनाही तुरूंगात जावे लागले असते आणि तिथून त्यांनी परत आपल्या मुलीला पत्रे लिहीली असती.”

सर्व नियमांना अपवाद ठरून भारत अजूनही का तग धरून आहे? या प्रश्नाचे उत्तर प्रा. गुहा उपसंहारात देतात. भारतीय मानस स्वाभाविकपणे लोकशाहीकडे झुकणारे आहे. १९५२ मध्ये झालेल्या पहिल्या निवडणुकांमध्ये मतदानाशी आधी कधीही संबंध न आलेल्या बहुतांशी जनतेने मोठ्या प्रमाणावर भाग घेतला. नंतरही काश्मिर किंवा इतर भागात अतिरेक्यांच्या धमक्या जनतेला मतदानापासून रोखू शकल्या नाहीत. दुसरा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे विविधता. जागतिक इतिहासात विविध भाषा, संस्कृतीचे लोक आपापली ओळख कायम ठेऊन एक राष्ट्र निर्माण करण्यासाठी एकत्र आल्याचे दुसरे कोणतेही उदाहरण नाही. अमेरिकेत हे घडले पण भारताच्या अगदी उलट तर्‍हेने. अमेरिका ‘मेल्टींग पॉट’ म्हणून ओळखली जाते. जगभरातील लोक एकत्र येऊन अमेरिकन संस्कृती स्वीकारतात. याउलट भारतात ‘सॅलड कल्चर’ आहे, प्रत्येक वेगळी संस्कृती आपली ओळख कायम ठेवते. सुरूवातीला पाश्चात्य निरीक्षकांना अशा सरमिसळीतून एकसंध राष्ट्र उभे राहू शकेल यावर विश्वास बसत नव्हता. सध्या युरोपियन युनियनमध्ये हाच प्रयत्न चालू असताना किती अडचणी येत आहेत ते आपण पहातोच. भारतात हे घडू शकले याचे मुख्य कारण ‘सॅलड संस्कृती’ आणि विशेषत: भाषावार प्रांतरचना आहे असे प्रा. गुहा म्हणतात. असे केले नसते तर काय झाले असते याची उदाहरणे जवळच आहेत. श्रीलंकेत जवळजवळ अर्ध्या भागात तमिळ लोक असूनही त्यांच्यावर सिंहली भाषा लादण्यात आली, त्याचे परिणाम आजही दिसत आहेत. पूर्व पाकिस्तान अस्तित्वात आल्यावर पहिल्याच दिवशी भाषणात जिना यांनी पाकिस्तानमध्ये बंगाली भाषेला कोणतेही स्थान नाही, त्यांना उर्दू शिकावी लागेल असे स्पष्ट सांगितले. बांग्लादेश निर्मितीची बीजे इथेच रोवली गेली. कॉंग्रेसमध्ये १९२० पासूनच भाषावार प्रांतरचना असावी असे मत व्यक्त केले जात होते. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर नेहरूंचा विचार बदलला पण सुदैवाने देशभरातून उमटलेल्या तीव्र प्रतिक्रिया लक्षात घेऊन त्यांनी याला मान्यता दिली. यामुळे प्रत्येक प्रांताची ओळख अबाधित राहीली आणि आज ‘अनेकता में एकता’ सारखी वाक्ये म्हणता येऊ लागली. आज अमेरिकेत हिस्पॅनिक लोकांची संख्या लक्षणीय आहे, मात्र राजकारणी लोकांचे धोरण ‘मेल्टींग पॉट’ संस्कृती सोडेल अशी चिन्हे दिसत नाहीत.

आजच्या भारतात नेमकी काय परिस्थिती आहे? आपली खरंच प्रगती होते आहे का? अशा प्रश्नांना बहुतेक वेळा ‘ब्लॅंकेट जनरलायझेशन’ या प्रकारात मोडतील अशी उत्तरे मिळतात. ‘काय होणार या देशाचं’ या चालीवर म्हटलेली वेगवेगळ्या कवींची गाणी निरनिराळ्या सुरांमध्ये ऐकायला मिळतात. या प्रकाराशी बराच चांगला परिचय आहे कारण एकेकाळी अशी गाणी गाण्यात माझाही आवाज होता. बहुतेक वेळा याच्या मुळाशी परदेशात दिसणार्‍या आणि जाणवणार्‍या वरवरच्या परिस्थितीशी केलेली तुलना असते. पण भारत आणि अमेरिका किंवा युरोप यांच्यामध्ये मूलभूत फरक आहेत, ते लक्षात घेतले नाहीत तर अशा तुलना बहुतांशी निरर्थक ठरतात. फ्रेंच किंवा जपानी लोकांच्या भाषाप्रेमाचे उदाहरण नेहेमी दिले जाते. भारतात असे होणे शक्य नाही कारण प्रत्येक माणसाला किमान तीन भाषा शिकाव्याच लागतात. फ्रेंच लोकांचे भाषाप्रेम त्यांच्या राष्ट्रप्रेमाला कारणीभूत ठरले आणि या आणि यासारख्या उदाहरणांवरून भारतासारखा देश एकसंध राष्ट्र म्हणून कधीही टिकू शकणार नाही असे अंदाज कित्येक दिग्गजांनी वर्तवले. मुळात युरोपियन इतिहासावरून भारताविषयी अंदाज वर्तवणे फारसे बरोबर नाही.

भारताचा इतिहास पाहिल्यावर आणखी एक गोष्ट जाणवते. व्यवस्थापन शास्त्रामध्ये ८०-२० चा नियम असतो. थोडक्यात, कोणत्याही गोष्टीमध्ये २० % ना बाकीच्या ८० % पेक्षा अधिक महत्व असते. उदा. तुम्ही ज्या गोष्टी करता त्यातील २० % गोष्टी खरोखर महत्वाच्या असतात. आपल्या राजकारण्यांकडे पाहिल्यावर हा देश कसा चालतो असा प्रश्न कुणालाही पडावा. इथे हा नियम लागू होतो असे वाटते. याचे एक उदाहरण म्हणजे आतापर्यंत आलेले कोणतेही सरकार पाहिले तर असे दिसते की त्यांनी कितीही गलथान कारभार केला तरीही काही कामे अशी केली ज्यामुळे देशाच्या प्रगतीला अभूतपूर्व अशी कलाटणी मिळाली. नेहरूंचे योगदान वर आलेच आहे, इंदिरा गांधींनी १९७१ मध्ये बांग्लादेश प्रश्नावर जागतिक दबावाला न जुमानता निर्णायक भूमिका घेतली. मिझोराम, पंजाब करार आणि देशातील दूरसंचार क्षेत्रातील क्रांती राजीव गांधींमुळे झाली तर खुल्या अर्थव्यवस्थेचे सर्व श्रेय नरसिंह राव आणि मनमोहन सिंग यांना जाते. अगदी आणीबाणीनंतर आलेल्या अल्पायुषी जनता सरकारनेही आणिबाणीच्या काळात केलेल्या लोकशाहीच्या विरोधातील घटनादुरूस्त्या बदलल्या आणि आणीबाणी लागू करायला मंत्रीमंडळाची परवानगी हवी असा महत्वाचा बदल केला. देश का चालतो तर देशातील २० % लोक जी कामे करतात त्यामुळे बाकीच्या ८० % लोकांचा गलथानपणा चालून जातो. या २० % मध्ये अर्थातच प्रशासकीय सेवेमध्ये असणार्‍या सक्षम अधिकार्‍यांचाही महत्वाचा वाटा आहे.

आपली लोकशाही खरी आहे की आभासी? या प्रश्नावर प्रा. गुहा म्हणतात, ‘फिफ्टी फिफ्टी’. निवडणुका, प्रसारमाध्यमांचे स्वातंत्र्य अशा गोष्टीमध्ये आपल्याकडे लोकशाही आहे पण राजकारण, राजकारणी आणि त्यांच्याशी संलग्न संस्था यामध्ये चालणारे व्यवहार बरेचदा लोकशाही दिसत नाही. आजवरच्या इतिहासात काश्मीर, पंजाब आणि नागालॅंड इथे भारतापसून वेगळे होण्यासाठी सर्वात आक्रमक प्रयत्न झाले. आजही जवळपास वीस टक्के भारतामध्ये अशांतता आहे, पण चार पंचमांश भारत शांत आहे. या भागातील जनतेला लोकशाहीने दिलेल्या स्वातंत्र्याचा पुरेपूर फायदा मिळतो आहे. आशिया खंडातील आपल्या शेजार्‍यांकडे पाहिल्यास ही किती मौल्यवान गोष्ट आहे याची खात्री पटावी.

चांगली ऐतिहासिक पुस्तके वाचताना होणारा एक रोचक परिणाम म्हणजे त्या कालमानसाची (zeitgeist) स्पष्ट कल्पना येते. मेंदू नेहेमी नवीन अनुभव संदर्भांच्या चौकटीत बसवण्याचा प्रयत्न करत असतो. संदर्भ जितके अचूक असतील तितके नवीन अनुभव आत्मसात करायला सोपे जाते. ‘इंडिया आफ्टर गांधी’ वाचल्यानंतर पहीली बदललेली चौकट जाणवली ती म्हणजे जुने हिंदी (आणि इतरभाषिक) चित्रपट बघताना येणार्‍या अनुभवाची. सुनील दत्तचे ‘हम हिंदुस्थानी’ गाणे पूर्वी भाबडे आणि भावुक वाटायचे. आता पहिली गोष्ट लक्षात येते ती म्हणजे चित्रपट १९६० चा आहे. दोन पंचवार्षिक योजना यशस्वीपणे अमलात आल्या होत्या, दोन निवडणुका झाल्या होत्या, भिल्लईचा नवीन स्टील प्लांट उभा राहीला होता. भाक्रा-नांगल येथील अजस्त्र धरणाच्या कामाला सुरूवात झाली होती. चीनच्या आक्रमणाला दोन वर्षे बाकी होती. नुकत्याच मिळालेल्या स्वातंत्र्याची नवलाई अजूनही ओसरली नव्हती. हे सर्व लक्षात घेतल्यावर या भावुकतेबद्दल काहीशी कौतुकमिश्रित भावना होते. आता सीईओ असणार्‍या मुलाच्या लहानपणचे व्हीडीओ बघताना आईवडीलांना वाटत असेल तसे काहीसे. नंतर ६०, ७० च्या दशकातील उलथापालथी बघितल्यावर सत्यजित रेंच्या ‘जन अरण्य’, ‘महानगर’ किंवा ‘प्रतिद्वंदी’ सारख्या सामजिक चित्रपटांमागची भूमिका लक्षात येते. या सर्वांची आधीही अजिबात कल्पना नव्हती असे नाही, पण आता चौकटी अधिक रेखीव झालेल्या जाणवतात.

Author: Raj

दोन आयुष्यं

स्नूपी, चार्ली ब्राऊन आणि मंडळी

इंडिया आफ्टर गांधी : एका अनपेक्षित देशाचा इतिहास