बंगाली चित्रपट बघताना माझी पंचाईत होते. एखाद्या छोटुकल्याला पहिल्यांदा सर्कसला न्यावं, आणि समोर मौत का कुआ सारखे चित्तथरारक खेळ चालू असताना त्याचं सगळं लक्ष मात्र विदूषकाकडे असावं, तसं काहीस होतं. याचं कारण म्हणजे बंगाली भाषा. एखादा मस्त शब्द कानावर पडतो, सबटायटलमुळे त्याचा अर्थ लागतो आणि तो शब्द निरखण्याकडेच सगळं लक्ष जातं. पहिल्यांदा उत्तमकुमार-शर्मिलाचा ‘नायक’ बघताना असंच झालं. त्यात उत्तमकुमार एके ठिकाणी म्हणतो, “आपणा नाम शोनेछी, लेखा पोढेछी, तेयाप्रोशान आलाप केरी गेलान.” (ऐकलं तसं, चूभूद्याघ्या) ते ऐकल्यावर मला लगेच “शुंदर! ओद्भुत!” असं ओरडावसं वाटलं. जन्मभर क्लार्क केंटला सरळ भांग पाडून, ढापण्या लावून, बावळटपणा करताना पहावं आणि एखादे दिवशी त्यालाच सुपरमॅनच्या वेशात जग वाचवताना पहावं. की चोमोत्कार!
संस्कृतच्या आजोळी ‘लप’ या धातूपासून आलाप हा शब्द झाला. तिथून तो मराठी, हिंदी आणि बंगालीत आला. पण हिंदी-मराठीमध्ये या शब्दाची कुचंबणा झाली. एखाद्या बोर्डीग शाळेत कडक शिस्तीत पोरं जशी काटेकोरपणे वागतात तसा हा बिचारा आलाप संगीताची उपासना करणारे गायक, रसिक, समीक्षक यांच्या कडक देखरेखीखाली, सकाळ संध्याकाळ रियाज करत, शिस्तीत वाढला. याउलट कोलकात्याला गेल्यावर शांतिकेतनमध्ये ऍडमिशन झाली, तिथं त्याला सांगितलं, “तुला जे आवडेल ते कर.” तिथं तो बहरला आणि “आलाप करणे” असा त्याचा पुनर्जन्म झाला. नाही म्हणायला हिंदीमध्ये “वार्तालाप करना” अशी एक व्होकेशनल स्कालरशिप मिळाली त्याला, पण आलाप करण्यात जे मार्दव आहे ते वार्तालापात नाही. जे आपल्याकडे नाही ते दुसरीकडे पाहीलं की त्याची निकड जास्त जाणवते. मला मराठीचं प्रेम नाही अशातला भाग नाही. पण बंगालीत जी गोडी आहे ती मराठीत नाही हे कबूल करण्यावाचून पर्याय नाही. आलापला उत्तर म्हणून मराठीत “मला तुमच्याशी बोलायचं आहे” अगदी रोखठोक वाटतं. किंवा “मला तुमच्याशी चर्चा करायची आहे” (नको! महाराज, माफी!) म्हणजे आता ‘अमेरिकेच्या अर्थसंकल्पाचे तिसर्‍या जगात उमटलेले पडसाद’ यावर एक तास स्वगत ऐकावं लागणार असं वाटतं. आलापला तोडीस तोड प्रतिशब्द फक्त उर्दूमध्ये आहे, गुफ्तगू करना. इथे अर्थाच्या सूक्ष्म छटांमध्ये मात्र फरक आहेत. गुफ्तगू म्हणजे थोडासा प्रायव्हेट मामला वाटतो.
आपल्याकडच्या बर्‍याच गुन्हेगारांचं तिकडे पुनर्वसन झालं. मराठीतल्या शिष्टला तिकडे म्यानर्सच्या क्लासमध्ये घातलं, त्याचा अर्थ बंगालीत सुसंस्कृत असा झाला. संस्कृतचे कितीतरी शब्द मराठीत उपरे, औपचारिक वाटतात, त्यांचा बंगालीत पूर्ण कायापालट होतो. ‘नायक’मधलाच उत्तमकुमारचा आणखी एक संवाद, “देखलेन तो, आपणार देबोतुल्य नायक?” मराठीमध्ये ‘देवतुल्य नायक’ रोजच्या संभाषणामध्ये वापण्याची कल्पनाही करवत नाही. बंगालीत ही उपजत गोडी कुठून आली? नाही म्हणायला गुजराथीही कानाला गोड आहे पण काही वेळातच एक किलो जिलबी खाल्ल्यानंतर जसा गोडपणा नकोसा वाटेल तसं गुजराथीचं होतं. याउलट बंगाली म्हणजे मधुर हापूस आंबा. ओनुमान, प्रयोजन, ब्यॅपार, शोत्यकोथा, पोरिष्कार – आपल्याकडे कडक इस्त्रीचा सफारी सूट, हातात फाइल आणि कपाळावर आठ्या अशा शासकीय पेहेरावात वावरणारे हे सगळे शब्द तिकडे जीन्स, टी शर्ट घालून, रे ब्यान लावून मोकळेपणाने हिंडत आहेत असं कधीकधी वाटतं.
‘संवादाचा सुवावो’ हे महेश एलकुंचवार यांनी प्राचार्य राम शेवाळकरांशी मारलेल्या गप्पांचं पुस्तक नुकतंच वाचलं. संवादाचा सुवावो – संवादाचा अनुकूल वारा – ही सुंदर शब्दरचना ज्ञानेश्वरीच्या नवव्या अध्यायातील आहे.
म्हणोनि संवादाचा सुवावो ढळे |
तर्‍ही हृदयाकाश सारस्वते बोळे |
आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे |
मांडला रसु ||
(संवादाचा अनुकूल वारा सुटला की, हृदयाकाश सारस्वताने भरून येते. मग श्रोत्यांचे मन थार्‍यावर नसले, तरी वितळते व त्यातून रस उत्पन्न होतो.)
आलाप करणे, गुफ्तगू करणे यांच्या तोडीचा वाक्प्रचार आज मराठीत प्रचलित नसला तरी कधीकाळी नक्कीच होता.