भारतीयांना अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचं इतकं आकर्षण का आहे हे मला नेहमी पडणारं कोडं आहे. (घाबरू नका, नेहमीप्रमाणे यूएएसब्याशिंग नाही.) अमेरिकेला कधी जाण्याचा योग आला नाही आणि आलाच तर ब्लॉग वाचून एनएसएवाले पाऊल ठेवू देतील अशी शक्यता कमी. तरीही मला युरोप अमेरिकेच्या तुलनेत हजारपटीने अधिक रोचक वाटतो. युरोपमधल्या गरिबातील गरीब देशातही सांस्कृतिक श्रीमंती – बघण्या/ऐकण्या/वाचण्या – सारखी असते. गैरसमज नको, न्यूयॉर्कपासून कॅलिफोर्नियापर्यंत अनेक प्रकारचे अनेक सांस्कृतिक कार्यक्रम किंवा ‘न्यूयॉर्कर’, ‘न्यूयॉर्क रिव्ह्यू ऑफ बुक्स’ अशी उत्तम मासिके यावरून अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानात सांस्कृतिक दुर्भिक्ष्य आहे असं अजिबात नाही. फरक इतकाच यातील बहुतेक सगळं सांस्कृतिक लेणं सुनेला माहेराकडून रुखवत मिळतो त्याप्रमाणे युरोपीय वाडवडिलांनी आंदण दिलेलं आहे. तिथल्या मातीतून उपजलेलं, स्वतःचं म्हणावं असं सांस्कृतिक वैभव तिथे फार कमी आहे. आणि तिथले जे मूळ रहिवासी होते, त्यांचं उच्चाटन झाल्यावर त्यांची संस्कृतीही लोप पावली, कुठेतरी एखाद्या म्युझियममध्ये किंवा एखाद्या विद्यापीठाच्या संशोधन विभागात काही अवशेष बघायला मिळतील, तेवढेच.

याला अर्थातच अपवाद आहेत आणि फार रोचक आहेत. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचे स्वतःचे म्हणवता येतील असे काही कलाप्रकार आहेत पण गंमत अशी की यांचा उगम युरोपातील उच्चभ्रू जेत्यांकडून न होता आफ्रिकेतून बांधून आणलेल्या गुलामांकडून झाला. दिवसभर जनावरापेक्षा हलाखीच्या परिस्थितीत काम केल्यावर रात्री या गुलामांनी संगीतामध्ये सुटका शोधली. जॅझ आणि ब्लूज या संगीतप्रकारांचा उगम यातून झाला. जसा आधुनिक कादंबरीवर काफ्काचा मोठा प्रभाव आहे तसंच विसाव्या शतकातील अनेक संगीतकारांनी जॅझ आणि ब्लूजपासून प्रेरणा घेतली – यांची यादी इतकी मोठी आहे की एक पुस्तक भरावं. एरिक क्लॅप्टन आणि मार्क नॉफलर (डायर स्ट्रेटस) यांच्या संगीतात याच्या खुणा जागोजागी दिसतात. डायर स्ट्रेट्सच्या गाण्यांमध्ये सहसा रॉक संगीतात न आढळणारा सॅक्सोफोन आहे. कधीकधी गाण्याच्या ओळींमधूनही मार्क आपल्या या सांस्कृतिक वारशाची आठवण काढतो (“The satin jazzmen have put away their horns”). डायर स्ट्रेट्सची गाणी कधीही ओळी गायच्या संपल्या म्हणून लगेच संपत नाहीत. ओळी संपल्या की गिटार आणि इतर वाद्यांची जुगलबंदी चालू होते – हा खास जॅझचा वारसा. यात बरंच ‘इंप्रोव्हायझेशन’ असतं. जॅझ संगीताचा ठेका वेगळा आहे त्यामुळे नेहमीची गाणी ऐकण्याची सवय असल्यावर जॅझ ऐकलं तर हे काय चाललंय असा प्रश्न पडू शकतो. सवय झाल्यावर त्या संगीताची ‘एनर्जी’ लक्षात यायला लागते. याचा सुरेख वापर नुकताच ‘द ग्रेट ट्रेन रॉबरी’ या चित्रपटात बघितला. इथे चित्तथरारक प्रसंगात नेहमीचं ढ्याण-ढ्याण संगीत न वापरता जॅझ संगीताचे तुकडे वापरले आहेत. खरं तर बहुतेक जॅझ संगीताचे सूर मंद असतात त्यामुळे ही कल्पना ‘काउंटर-इंट्यूटीव्ह’ वाटू शकते पण प्रत्यक्षात जॅझ संगीताची ‘एनर्जी’ या चित्तथरारक प्रसंगांना उत्तम साथ देते आणि एक वेगळा अनुभव मिळतो.

इथे एक पूर्वी कधीही न झालेली आणि बहुधा होणारही नाही अशी तुलना करण्याचा मोह होतो आहे. मराठी लेखक जागतिक पातळीवर का पोचत नाहीत यातील अनेक कारणांपैकी बहुधा १६ (क) क्रमांकाचं कारण इथे सापडावं. हारुकी मुराकामी आणि गौरी देशपांडे. खरं तर या दोन लेखकांमध्ये फारसं साम्य नसावं, त्यात मी मुराकामीचं लेखन तुलनेनं अधिक वाचलं आहे. देशपांडेबाईंचं जे थोडं-फार वाचलं त्यावरून एक साम्य लक्षात आलं. दोघेही आशियाई लेखक आहेत आणि तरीही दोघांच्या लेखनात पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीत आणि जॅझ-ब्लूज यांचे उल्लेख येतात. इथे साम्य संपतं. पहिल्यांदा बाईंच्या लेखनात हा उल्लेख पाहिला तेव्हा उत्सुकता वाटली होती, लवकरच त्या उत्सुकतेचे डोळे आणि हात बांधून टकमकटोकावरून तिचा कडेलोट करण्यात आला. देशपांडेबाईंच्या – ‘दुस्तर हा घाट’ आणि ‘थांग’ – या पुस्तकात दर काही पानांनंतर असे उल्लेख येतात,

‘मग बसून तिला मोत्सार्टबद्दल काय काय ऐकवले’,

‘आणि त्याने तिला जॅझ-ब्लूज-सोलवर एक व्याख्यान दिले,’

‘मग वनमाळी म्हणे,..”बा़ख वगैरे येरागबाळ्याचं काम नाही!” मग अ‍ॅलिस्टर चिडून त्याच्या ‘उच्चभ्रूपणावर टीका करी आणि जॅझ, ब्लूज, सोल, रॉक हे कसे लोकांचे संगीत आहे, राजेरजवाड्यांचे नाही, ते पटवून देई.’

नवशिक्या लेखकांना नेहमी एक सल्ला दिला जातो, ‘शो, डोंट टेल.’ म्हणजे ‘त्याला राग आला’ असं न लिहिता राग आल्यावर त्याने काय केलं? – दार आपटलं, शेंडीला आग लावली – हे लिहा. देशपांडेबाईंच्या पात्रांना पाश्चात्त्य संगीताचं इतकं सखोल ज्ञान असूनही बाई ते ज्ञानकण वाचकांपर्यंत कधीच पोचवीत नाहीत. आणि जिथे या संगीताचं थोडंफार विश्लेषण होतं तिथेही ही मर्यादा दिसते. ‘दुसर्‍या ‘ब्रँडेनबुर्ग’मधलं हृदय भेदून टाकणारं ट्रंपेट’. बाखच्या दुसर्‍या ब्रँडेनबुर्ग काँन्चेर्तॉमध्ये ट्रंपेट हे मुख्य वाद्य आहे ही अगदी प्राथमिक माहिती आहे. हे म्हणजे ‘झाकिरभाईंच्या तबल्याचा जीवघेणा ठेका’ म्हणण्यासारखं आहे. आणि करुण प्रसंगासाठी हे संगीत कितपत योग्य आहे याची शंका वाटते. किंवा कधीकधी उलटं वाटतं जेव्हा नायिकेचे सासरे मरण पावतात तेव्हा तिला मोत्झार्टचं ‘रेक्वियम’ का आठवत नाही?

आता मुराकामीकडे वळू. ‘काफ्का ऑन द शोर‘ या कादंबरीत दोन पात्रे शूबर्टबद्दल चर्चा करतात. ही चर्चा एक-दोन पानं चालते, एक उदाहरण. ‘..the Sonata in D Major. It’s a tough piece to master. Some pianists can play one or maybe two of the movements perfectly, but if you listen to all four movements as a unified whole, no one has ever nailed it. A lot of famous pianists have tried to rise to the challenge, but it’s like there’s always something missing.” अशी वर्णने, रसग्रहणात्मक चर्चा मुराकामीच्या लेखनात पानोपानी दिसते. आणि इथे शूबर्टचा सोनाटा कधीच मनासारखा वाजवता येत नाही ह्या अपूर्णतेला कथानकातही संदर्भ आहे. संगीत, त्याचा पात्रांशी संबंध आणि त्या पात्रांनी त्याचं केलेलं विश्लेषण या सर्वांचं कथानकामध्ये महत्त्वाचं स्थान आहे. फक्त ‘मग त्याने शूबर्टवर तासभर व्याख्यान दिलं’ असं म्हणून मुराकामी गप्पा बसत नाही. किंबहुना मुराकामी वाचल्यानंतर त्याने ज्या संगीताचं वर्णन केलं आहे त्याचा खप वाढल्याची उदाहरणे आहेत. यूट्यूबवर बीटल्सचं ‘नॉर्वेजियन वुड’ गाणं आहे त्याखालच्या प्रतिसादांमध्ये अनेक प्रतिसाद आपण मुराकामीची याच नावाची कादंबरी वाचून इथे आल्याची कबुली देतात.

फरक एव्हाना स्पष्ट झाला असावा. इथे मुद्दा शूबर्ट किंवा जॅझचा नाही. जर तुमचं पात्र या संगीतामध्ये बुडून गेलं आहे तर ते दिसायला हवं आणि यासाठी मुळात लेखकाला त्या संगीतामध्ये बुडून जाता यायला हवं. हे झालं नाही तर पात्राची संगीताची आवड वरवरची आहे हे लक्षात येतं आणि पात्रे कृत्रिमपणाकडे झुकू लागतात^१. आता मोत्झार्ट किंवा जॅझ जितके देशपांडेबाईंच्या संस्कृतीला परके तितकेच मुराकामीच्याही. तरीही एखाद्या परकीय कलाप्रकारामध्ये स्वतःला झोकून देण्याची वृत्ती मुराकामीत आहे (त्याच्या जागतिक लोकप्रियतेचं हे एक मुख्य कारण आहे, पाश्चात्त्य लोक त्याच्या कादंबर्‍यांशी ‘रिलेट’ करू शकतात) ती देशपांडेबाईंच्या लेखनात दिसत नाही. आणि हा अपवाद नाही, दुर्दैवाने ही वृत्ती बहुतेक भारतीयांमध्ये दिसते.

अमेरिकेला जायचं नक्की झाल्यावर भारतीय लोक हुरळून जातात, मात्र ‘ आता मला जॅझ-ब्लूजच्या पंढरीत जायला मिळेल’ या जाणिवेने आनंदित झालेला भारतीय माझ्या बघण्यात नाही. तिथे पिढ्यानपिढ्या राहूनही बहुतेक लोकांची ‘प्ले-लिस्ट’ बाबूजी, लता-आशा, कुमारजी यांच्या पलीकडे जात नाही. सर्वांना जॅझ आवडायलाच हवं असा आग्रह नाही, हा प्रश्न वृत्तीचा आहे. बरेचदा भारतीय जाण्याच्या आधीच तिथे इतर भारतीय कोण आहेत याचा शोध घेतात. यात अर्थातच प्रॅक्टिकल भाग असतो. परकीय देशात मदत लागल्यावर ओळखीचं कुणी असेल तर बरं असतं. पण सेटल झाल्यानंतरही भारतीय इतर भारतीयांची साथ सोडत नाहीत. मग तिथे आपली संस्कृती जपण्याचे प्रयत्न सुरू होतात. यात हेतू शुद्ध असतो मात्र साध्य फारसं काही होत नाही. कुमारजी इथे ऐकले काय किंवा तिथे ऐकले काय सारखंच. (आणि कुमारजी ऐकणं सोडून द्या असंही म्हणायचं नाही.) पण एक वेगळी संस्कृती अनुभवण्याची संधी असेल तर का घेऊ नये? जेवताना टेबलावर भारतीय असेल तर बहुतेक वेळा गप्पा ठराविक विषयांवरच होतात – राजकारण, भारत- परदेश तुलना, इथे किती सोप्पं आहे इ किंवा सर्वात फेवरिट विषय – वडापावपासून टपरीवरच्या चहापर्यंत सर्वांसाठी अतीव नोस्टाल्जिक होणं. (नोस्टाल्जियाच्या मी अजिबात विरुद्ध नाही पण तो प्रमाणात असेल तरच रुचकर लागतो असं वाटतं.) याउलट एखादा जपानी किंवा ग्रीक माणूस असेल तर तुम्हाला एका परकीय संस्कृतीचा खजिना सापडू शकतो. इथे अर्थातच सर्वांनी हे करायलाच हवं असं नाही, व्यक्तिस्वातंत्र्याचा आदर आहेच.

आणि आता तर यासाठी कुठे जायचीही गरज नाही. आंतरजालामुळे जी हवी ती संस्कृती चुटकीसरशी उपलब्ध आहे.

—-

१. देशपांडेबाईंवर सरसकट टीका करण्याचा हेतू नाही याची कृपया त्यांच्या फ्यानिणींनी नोंद घ्यावी. (वाघ – वाघीण, फ्यान – फ्यानीण. वाघिणींच्या संख्येत घट होत असली तरी फ्यानिणींची संख्या झपाट्याने वाढत असल्याचे अभ्यासकांचे म्हणणे आहे.)