रॉबिन विलियम्स एका मुलाखतीत म्हणाला होता, “एखादी गोष्ट विनोदी असते किंवा नसते. यात मधले काही असत नाही. ऍंड इफ इट्स नॉट फनी, देन इट्स अ व्हॉइड.” मग स्टीफन हॉकिंग्जच्या आवाजात, “इव्हन हॉकिंग्ज वुड से, इट्स अ व्हॉइड.” (इथे थांबला तर तो रॉबिन विलियम्स कसला? नंतर – व्हेन यू कॉल हॉकिंग्ज, “धिस इज स्टीफन हॉकिंग्ज”, “आय वुड लाइक टू लीव्ह अ मेसेज..” “नो, धिस इज स्टीफन हॉकिंग्ज.” वगैरे.)

बरेच विनोदप्रकार आपल्याकडे फारच अभावाने हाताळले जातात किंवा अजिबातच नाही. प्रसिद्ध चित्रपटांचे विडंबन हा त्यातलाच एक प्रकार.
पाश्चात्य चित्रपटांमध्ये हा प्रकार बराच लोकप्रिय आहे. गॉडफादरवरून बनवलेला स्लाय स्टॅलोनचा ऑस्कर किंवा अपोकॅलिप्स नाऊ, प्लॅटून यावरून बनवलेली हॉट शॉट मालिका असे चित्रपट मनमुराद हसवतात. माइक मायर्सची ऑस्टीन पॉवर्स ही मालिका याच पठडीत बसते.

विनोदी कलाकारांचे विनोद आणि त्यांचे प्रकार पाहून त्यांच्या क्षमतेबद्दल अंदाज बांधता येतो. वूडी ऍलनचे विनोद ‘सेरेब्रल’ प्रकारात मोडतात तर मार्क्स बंधू कोट्या करण्यात पटाइत. (लेखन, दिग्दर्शनापासून जॅझ वादनापर्यंत सर्व क्षेत्रांमध्ये कार्यरत असणार्‍या वूडी ऍलनची ओळख केवळ विनोदी कलाकार अशी करून देणे हा त्याच्यावर घोर अन्याय आहे याची जाणीव आहे.) माइकच्या बाबतीत या प्रश्नाचे उत्तर सहजासहजी मिळत नाही किंबहुना उत्तर मिळेलच याचीही खात्री नाही. ऑस्टीन पॉवर्स मालिकेत त्याचे विनोद अत्युत्तम ते अत्यंत टुकार अशा सर्व पातळींमध्ये मुक्त संचार करीत असतात. त्यातही टुकार विनोद करताना माइकची खरी पातळी यापेक्षा वर आहे आणि टुकार विनोद हा त्याच्या एका पात्राचा विनोदनिर्मिती करण्याचा दुबळा प्रयत्न आहे हे लक्षात आल्यावर प्रेक्षक हसावे किंवा नाही अशा गोंधळात पडतात. पण त्याला फारसा वेळ मिळत नाही कारण लगेच पुढच्या मिनिटाला नवीन विनोद/कोटी तयार असते.

ऑस्टीन पॉवर्स मालिका जेम्स बॉंड चित्रपटांचे विडंबन आहे. ऑस्टीन पॉवर्स हा बॉंडप्रमाणेच ब्रिटीश एजंट आहे आणि त्याचा ठरलेला शत्रू म्हणजे डॉक्टर एव्हिल. याबरोबरच डॉक्टर एव्हिलचा उजवा हात म्हणजे एका डोळ्यावर पॅच लावलेला नंबर वन, हेर दॉक्तर म्हणून त्याला हाक मारून दचकवणारी जर्मन आशिष्टन फ्राउ फार्बिसिना इ. पात्रेही आहेत. यात ऑस्टीन पॉवर्स आणि डॉक्टर एव्हिल या भूमिका माइकनेच केल्या आहेत. याशिवाय सर्व चित्रपटांमध्ये आणखी एक-दोन भूमिकाही तो समर्थपणे पार पाडतो. यातील काही श्रेयनामावली वाचल्याशिवाय ओळखताही येत नाहीत.

यातील विनोद इतक्या विविध प्रकारचा आहे की त्याचे शब्दांमध्ये वर्णन अशक्य आहे. एक-दोन चित्रपटांमध्ये डॉक्टर एव्हिलला शीतपेटीमध्ये ठेवले जाते आणि तो नसताना नंबर वन स्टारबक्समध्ये पैसे गुंतवून गुन्हेगारी करून मिळाले असते त्यापेक्षा कैक पटींने अधिक पैसे मिळवतो. किंवा ऑस्टीन पॉवर्स हातात सापडूनही डॉक्टर एव्हिल त्याला न मारता जेवायचे आमंत्रण देतो इ. मार्क्स बंधूंप्रमाणे शाब्दिक कोट्या, पीटर सेलर्ससारखे प्रसंगांमधून येणारे विनोद, प्रत्येक पात्राच्या तर्हेवाइक स्वभावाची अतिशयोक्ती केल्यानंतर होणारे विनोद आणि याखेरीज बॉंड पट, टीव्हीवरील टॉक शोज किंवा टर्मिनेटर हॉलिवूडपटांमध्ये येणारे नेहेमीचे प्रसंग या सर्वांचा विडंबनासाठी पूरेपूर उपयोग केलेला आहे. माइकला प्रत्येक चित्रपट लिहीण्यासाठी तीन वर्षे लागतात यावरून त्याच्या तयारीची कल्पना यावी. स्पिलबर्ग, टॉम क्रूझ, ब्रिटनी स्पिअर्स, टिम रॉबिन्स यासारख्या नावाजलेल्या कलाकारांनी त्याच्या चित्रपटात हजेरी लावलेली आहे.

इतकी स्तुती केल्यानंतर काही इशारे. ज्यांना अश्लील विनोदांचे वावडे आहे त्यांनी या चित्रपटांच्या वाटेला जाऊ नये. द्वयर्थी संवाद, अत्यंत बटबटीत वाटावीत अशी एक्सप्लिसिट दृश्ये, टॉयलेट ह्यूमर या सर्वांची यात रेलचेल आहे. जर कोणत्याही प्रकारचा विनोद पचवण्याची तयारी असेल तरचे हे चित्रपट पहावेत अन्यथा निराशा होईल आणि नंतर आम्हाला दूषणे देऊनही उपयोग होणार नाही. अर्थात या चित्रपटांमधील अश्लीलतेमुळे भारतात हे प्रदर्शित झाले आहेत का याची कल्पना नाही आणि झाले असल्यास भरपूर कात्री लावूनच झाले असणार याची खात्री आहे.

आपल्याकडे कोणत्याही च्यानेलवरच्या मुलाखती पाहील्या तर मुलाखत घेणे या प्रकाराविषयी एकूणातच प्रचंड अज्ञान, अनास्था दिसते. मुलाखत घेण्याचे उद्देश कोणते, ती कशी घ्यावी, कशी घेऊ नये अशा बर्‍याचशा महत्वाच्या मुद्यांचा विचारही केलेला दिसत नाही. अर्थात याचा अर्थ सगळेच मुलाखत घेणारे एकाच पातळीवर आहेत असा अजिबात नाही. करण थापर किंवा विनोद दुआसारखी मंडळी उत्तम मुलाखत घेतात मात्र त्यांचा उद्देश शोधपत्रकारिता असल्याने मुलाखतीचे क्षेत्र मुख्यत: प्रसिद्ध व्यक्तींना वादग्रस्त विषयांवर बोलते करणे आणि शब्दात पकडणे असा होतो.

अर्थात परदेशी च्यानेलवरही फारसा वेगळा प्रकार नाही. लॅरी किंगचा ‘सिक्टी मिनिट्स’ उल्लेखनीय होता पण इथेही बरेचदा प्रकाशझोतात असणार्‍या व्यक्ती असायच्या आणि विषय वादग्रस्त, त्यामुळे मर्यादा यायच्या. बाकी ‘एलेन डीजनरेस’ किंवा ‘डेव्ह लेटरमॅन’ वगैरे प्रयत्न चांगले आहेत पण इथे मुलाखत हा एकच उद्देश नाही, दहा-बारा आयटम करायचे, त्यापैकी मुलाखतीला मिळणार सात मिनिटे, त्यात विचारणारा काय विचारणार आणि बोलणारा काय बोलणार.

हे जे सगळे निष्कर्ष आहेत मुलाखत कशी असावी याचा आदर्श बघायला मिळाल्यानंतरचे आहेत. जपानमध्ये असताना एखादा इंग्रजी च्यानेल सापडतो का हे बघण्याच्या प्रयत्नात हा कार्यक्रम सापडला. एकदा सापडल्यावर त्याकडे पाठ फिरवणे अशक्य होते. मुलाखत कशी असावी याचे उत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे ब्राव्हो च्यानेलवरचा ‘इनसाइड द ऍक्टर्स स्टुडिओ’ हा कार्यक्रम.

‘इनसाइड द ऍक्टर्स स्टुडिओ’ आणि वर उल्लेख केलेले आणि न केलेले कार्यक्रम यांच्यामध्ये बरेच मूलभूत फरक आहेत. या कार्यक्रमचा सह-निर्माता आणि होस्ट जेम्स लिप्टन हा स्वत: एक अभिनेता आहे. या मुलाखती पेस युनिव्हर्सिटी आणि मायकेल शिमर सेंटर फॉर आर्टस यांच्या सहयोगाचे फलित आहेत. पेस युनिव्हर्सिटी इथल्या ऍक्टर्स स्टुडिओ ड्रामा स्कूलच्या विद्यार्थ्यांना त्या क्षेत्रातील दिग्गज कसे काम करतात हे बघायला मिळावे हा या मुलाखतींचा मुख्य उद्देश आहे. मुलाखतींंचे शूटींग करताना वेळेचे बंधन नसते, नंतर यातून साधारण एक तास (किंवा जास्त) असा भाग संपादित केला जातो. मुलाखतीमध्ये कोणतेही वैयक्तिक प्रश्न विचारले जात नाहीत. मुलाखतीच्या आधी जेम्स लिप्टन ज्याची मुलाखत घ्यायची आहे त्याच्याबद्दल सर्व माहिती गोळा करतो. बरेचदा अभिनेते ‘हे तुला कसे माहीत?’ असे म्हणून आश्चर्यचकित झालेले दिसतात. पण इथेही अभिनेत्याला अवघडल्यासारखे वाटेल अशा गोष्टींचा उल्लेख चुकूनही केला जात नाही.

जेम्स लिप्टन स्वत: कमीत कमी बोलतो आणि पाहुण्याला बोलतं करतो. हे करताना वातावरणात कुठेही उत्तरे मिळण्याची घाई दिसत नाही. एखाद्या प्रश्नाला पूर्ण उत्तर मिळाले नाही तर एखाद्या गुन्ह्याच्या मागावर असलेल्या डिटेक्टीव्हप्रमाणे त्याचा पाठपुरावा करणे असले प्रकार अजिबात नाहीत. कोणताही औपचारिकपण न बाळगता दिलखुलास गप्पा पण त्यातही अवांतर टाइमपास न होऊ देता कलाकाराचे काम, त्याची त्याकडे बघण्याची दृष्टी, त्यामागची त्याची विचारसरणी अशा अनेक गोष्टी या गप्पांमध्ये सहजपणे समोर येतात. मधून-मधून कलाकाराच्या उल्लेखनीय चित्रपटांचे तुकडे दाखवले जातात, त्याच्या अनुषंगाने आणखी चर्चा होते. हे सगळे नेहेमीपेक्षा वेगळे आहे हे कलाकारांनाही जाणवते आहे हे स्पष्ट दिसते. टॉम हॅंक्स दुसर्‍यांदा या कार्यक्रमात आल्यावर उस्फूर्तपणे म्हणाला, “इथे यायला मला नेहेमी आवडतं. इतर कार्यक्रमांमध्ये बोलावल्यावर आमच्यावर स्टार म्हणून वागाण्याचं दडपण असतं. तीन मिनिटात हायपर होऊन आमच्या नवीन चित्रपटाबद्दल सांगायचं असतं. इथे तसं कोणतही दडपण नसतं.”

या कार्यक्रमात हॉलीवूडच्या दिग्गजांनी हजेरी लावली आहे. कपोला, स्पिलबर्ग, जीन हॅकमन, रॉबर्ट रेडफर्ड, मेरील स्ट्रीप.. यादी मोठी आहे. सिंपसन किंवा एव्हरीबडी लव्हज रेमंड यासारख्या लोकप्रिय मालिकांचे कलाकारही इथे येऊन गेले आहेत. मार्लन ब्रॅंडो आणि कॅथरीन हेपबर्न यांनी मात्र बरेचदा विनंती करूनही येण्यास नकार दिला तर ग्रेगरी पेक यांनी अखेर विनंती मान्य केली पण त्यानंतर थोड्याच काळात त्यांचा मृत्यू झाला. कार्यक्रमाचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे मुलाखत संपल्यावर लिप्टन पाहुण्यांना एका प्रश्नावलीत असलेले दहा प्रश्न विचारतो. ही प्रश्नावली फ्रेंच मुलाखतकार बर्नार्ड पिव्हू यांनी लेखक मार्सेल प्राउस्ट यांच्या प्रश्वालीला आधार मानून तयार केली आहे. तुमचा आवडता आणि नावडता शब्द कोणता, आवडता आणि नावडता आवाज कोणता या प्रकारचे हे प्रश्न असतात. यांची उत्तरे व्यक्तीमत्वाचे काही पैलू समोर आणतात असे मानले जाते. सर्वात शेवटी ड्रामा स्कूलचे विद्यार्थी पाहुण्यांना प्रश्न विचारतात.

सगळ्याच मुलाखती बघण्यासारख्या आहेत. मला सर्वात जास्त आवडलेल्या मुलाखतींपैकी एक रॉबिन विलियम्सची होती. हा एकमेव पाहुणा असा होता की ज्यापुढे लिप्टनचे काहीही चालले नाही. याचे कारण आल्यापासूनच रॉबिन जो सुटला तो थांबायचे नावच घेईना. स्टॅंड अप कॉमेडी आणि इम्प्रॉव्ह साठी लागणारी विनोदबुद्धी, प्रसंगावधान, हजरजबाबीपणा यावर तासभर बोलूनसुद्धा जे सांगता आले नसते ते त्याने करून दाखवले. हा कार्यक्रम दोन भागात सादर केला गेला. याखेरीज कपोला, डस्टीन हॉफमन, क्लिंट इस्टवूड, केव्हिन स्पेसी अशा अनेक मुलाखती अनेकदा बघण्यासारख्या आहेत.

कोणताही बडेजाव न करणारा साधा सेट, अगदी मोजके असे पार्श्वसंगीत, टीआरपी, प्रायोजक यांची फिकीर न करता ‘कंटेंट इज किंग’ हे सूत्र मध्यवर्ती ठेवून तयार करण्यात आलेली ही मालिका खरे तर प्राइम टाइमला दाखवायला हवी. आपल्याकडच्या च्यानेलवर हा कार्यक्रम कुठे दिसतो का हे बघण्याचा प्रयत्न केला, शेवटी एका दुर्लक्षित च्यानेलवर सापडला. वेळ होती शनिवारी सकाळी ८.३०! सुदैवाने युट्यूबवर याचे बरेच भाग आहेत. ग्लॅमरच्या मुखवट्यामागे दडलेला कलाकार, त्याचा प्रवास, कलेच्या साधनेमध्ये अत्युच्च पातळी गाठण्यासाठी त्याने केलेले प्रयत्न हे सर्व बघायचे असेल तर ही मालिका जरूर पहावी.