सवयी फार विचित्र असतात. जाता जात नाहीत. अशीच एक निरर्थक सवय लागलेली. कुठलेही पुस्तक वाचायला सुरुवात केली की लेखकाला कुठल्यातरी चौकटीत बसवण्याचा प्रयत्न करायचा. आणि विशेष म्हणजे भल्या भल्या लेखकांच्या बाबतीत हे करायला जमले. डिकन्स म्हटल की दु:ख, दु:ख, दु:ख आणि मणमोहण देसाई लाजतील असे योगायोग. पण माणसाच्या मनात डोकावण्याचे कसब विलक्षण. आणि एखादे वाक्य इतके अप्रतिम की तिथे थांबून दहा मिनिटे विचार करावा लागतो. सॉमरसेट मॉमचे वैशिष्ट्य म्हणजे कथा साध्या, सरळ शब्दांमध्ये सांगितलेली. पण परत मनोव्यापारांची गुंतागुंत समोर आणायची हातोटी विलक्षण.

पण कधीकधी असे एखादे पुस्तक हाती लागते की आपले सगळे अंदाज ढासळून पडतात. (थोडक्यात मस्त स्विंगींग यॉर्करवर आपली दांडी उडते. ) असेच एक पुस्तक परवा वाचले. हारूकी मुराकामीचे ‘काफ्का ऑन द शोर’. पुस्तक वाचायला सुरुवात केली तेव्हा पहिल्या काही पानात एक अंदाज बांधला, तो ढासळल्यावर दुसरा, त्यानंतर तिसरा. असे चार-पाच वेळा झाल्यावर शरणागती पत्करली आणि मुकाट मुराकामी नेईल तिथे त्याच्यामागून जाऊ लागलो. यातले सर्वच विलक्षण, काहीसे फँटसीच्या अंगाने जाणारे. सुरूवातीला तर्कशुद्ध मन हे असे का, ते तसे का असे प्रश्न विचारत रहाते. नंतर गोष्टीत रंगून गेल्यावर या प्रश्नांची उत्तरे मिळाली नाहीत हे लक्षातही रहात नाही. मग नाकाता मांजरांशी बोलतो किंवा जळवांचा पाऊस पाडू शकतो अशा गोष्टी ‘रूटीन’ वाटायला लागतात.

गोष्ट सुरू होते तेव्हा जवळपास प्रत्येक प्रकरणात एखादा नवीन धागा येतो. काही काळ आपण भंजाळतो. काय चाललय काहीच कळत नाही. नंतर रूबिक क्युबचे चौरस जुळावेत तसे धागे जुळत जातात. याच्या जोडीला निवेदन इतकं प्रभावी की पुस्तक खाली ठेवायचा प्रश्नच येत नाही. फँटसी आणि रहस्य यांचा सुंदर मिलाफ. मग आधीच्या काही प्रश्नांची उत्तरेही मिळत जातात. सुप्रसिद्ध ओडीपल थीम भेटते. (यामुळेच या कादंबरीला मॉडर्न ग्रीक ट्रॅजेडी म्हटले आहे.) काही प्रश्न शेवटपर्यंत अनुत्तरित रहातात. मुराकामीच्या मते प्रत्येक वाचकाची उत्तरे वेगळी असतील. पुस्तकातील विनोदही आलाच तर अगदी कळेल-न-कळेल असा. गूढतेला कुठेही तडा न जाऊ देणारा. The kind of fallen-from-grace building you find in any city, the kind Charles Dickens could spend ten pages describing. यावरून आठवले. डिकन्स किंवा इतरही काही प्रसिद्ध लेखक त्यांच्या जाडजूड पुस्तकांमध्ये पानेच्या पाने वर्णने देत बसतात. आणि खरे सांगायचे तर हे वाचायला कंटाळा येतो. बर, वाचल्याशिवाय रहावतही नाही कारण एखादे अप्रतिम वाक्य सुटायला नको. मुराकामीचे असे अजिबात नाही. शक्यतो वर्णन नाही, जिथे आहे तिथे इतके प्रभावी की वाचल्याशिवाय रहावतच नाही. मुराकामी वाचल्यानंतर इतर लेखक प्रत्येक प्रकरणाच्या सुरुवातीला सकाळ कशी होती, हवा कशी होती, ट्रॅफिक कसे होते, हिरो किंवा हिरविणिने काय घातले होते याचे वर्णन करण्यात पानेच्या पाने खर्च का करतात असे वाटायला लागते.

यातली सर्व पात्रे नॉर्मलच्या थोडी बाहेर जाणारी आहेत, किंबहुना ऍबनॉर्मल म्हटलं तरी चालेल. मुराकामीच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याला ‘जरा हटके’ पात्रांबद्दल जास्त उत्सुकता असते. यात दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात जपानमध्ये घडलेल्या एका गूढ प्रसंगाचे अमेरिकन संरक्षण खात्याने नोंदलेले वर्णनही आहे, अर्थातच काल्पनिक (The Rice Bowl Hill incident). पण मुराकामी स्वतः पत्रकार आहे आणि त्याला याबद्दल अधिक विचारले असता त्याने फक्त ‘नो कमेंट्स’ एवढेच उत्तर दिले.

बरेचदा कलाकृतींमध्ये इतर प्रसिद्ध लेखकांचे संदर्भ आले तर लेखकाचे स्फूर्तीस्थान कळते. साइनफेल्डमध्ये वूडी ऍलनचा संदर्भ पाहिल्यावर त्याचा दर्जा फ्रेंड्सपेक्षा इतका वर का हे लक्षात येते. इथे तर नावातच काफ्का, त्यामुळे कथा अब्जर्ड असल्यास नवल नाही. (आणि काफ्का त्याचा आवडता लेखक असल्याचे मुराकामीनेही सांगितले आहे.) इतरही बरेच संदर्भ आहेत. ग्रीक ट्रॅजेडी, अरेबियन नाईट्स, मॅकबेथ, प्लेटोचे सिंपोझियम, मोझार्ट आणि शूबर्ट यांच्या संगीतातील बारकावे किंवा पुचिनीचा ला बोहेम ऑपेरा. लेखकाचा व्यासंग किती अफाट आहे याची यावरून कल्पना येते. शिवाय हेही लक्षात येते की या आणि अशा प्रकारच्या बर्‍याच लेखकांना/पुस्तकांना मुराकामी कोळून प्यायला आहे. तो जे लिहीतो आहे त्याची त्याला पूर्ण कल्पना आहे. ही सगळी नावे केवळ नेम-ड्रॉपिंगच्या उद्देशाने दिलेली नाहीत.

जर तुम्हाला गूढ, रहस्यमय, काहीशा फँटसीच्या अंगाने जाणार्‍या कथा आवडत असतील तर ‘काफ्का ऑन द शोर’ वाचून बघायला हरकत नाही.

कथा थोडक्यात सांगायची झाली तर एका मठात एका भिक्षुचे प्रेत सापडते. मठात आलेले दोन पाहुणे याचा शोध घेत असतानाच एकामागून एक इतर भिक्षुंची प्रेते संशयास्पद स्थितीमध्ये आढळतात. शेवटी – पाचशेव्या पानावर – रहस्याचा उलगडा होतो. यात नवीन काय? अगाथा ख्रिस्तीच्या जवळपास प्रत्येक कथेमध्ये याहून वेगळं काही नाही. पण पुस्तक वाचायला सुरूवात केल्यावर हळूहळू फरक जाणवायला लागतात आणि शेवट येईपर्यंत ही दरी इतकी वाढते की खून कुणी केले किंवा रहस्य काय होते हे प्रश्न काहीसे बाजूला पडतात. शीर्षकामध्ये आलेल्या चक्रव्यूह या शब्दाचा अर्थ कथानक किंवा रहस्य गोंधळून टाकणारे आहे इतका सरळ नाही – अर्थात रहस्यकथेला आवश्यक असलेल्या क्रमवार नाट्यमय घटना यात आहेतच – पण ही एक सरळसोट रहस्यकथा नसून रहस्यकथा हे एक माध्यम म्हणून वापरले गेले आहे. या माध्यमातून एको यांना काय सांगायचे आहे हा कळीचा मुद्दा आहे. पुस्तक प्रसिद्ध झाल्यावर त्याचे विविध अर्थ लावले गेले. नंतर एको यांनी ‘द की टु द नेम ऑफ द रोझ’ हे पुस्तक लिहून त्यांना अभिप्रेत असलेले अन्वयार्थ मांडले. याचे अन्वयार्थ लावणारी इतर लेखकांची पुस्तकेही प्रसिद्ध झाली आहेत. पुस्तकावर आधारलेला शॉन कॉनेरी आणि ख्रिश्चियन स्लेटर अभिनित चित्रपटही येऊन गेला.

एको हे पूर्ण वेळ लेखक नाहीत. बोलोन्या (Bologna) विद्यापीठामध्ये ते मध्ययुगीन कालखंड आणि चिन्ह विज्ञान (semiotics) यावर संशोधन करतात. त्यांनी या विषयांवर अनेक पुस्तके, निबंध लिहीले आहेत. ‘द नेम ऑफ द रोझ’ त्यांची पहिली आणि सर्वात गाजलेली कादंबरी. चौदाव्या शतकातील एका भिक्षुने त्याच्या मठात घडलेल्या काही घटनांचे वर्णन योगायोगाने एको यांच्या हाती पडले. हे वर्णन एका फ्रेंच लेखकाने सतराव्या शतकात लॅटिनमधून अनुवादित केले होते. याचे इतर संदर्भ मिळवून, फ्रेंच अनुवादातील अतिरिक्त भाग टाळून एको यांनी ही कादंबरी लिहीली. थोडक्यात – चौदाव्या शतकात एका जर्मन भिक्षुने उत्तर इटलीमधील एका मठात घडलेल्या काही घटनांचे लॅटीनमध्ये केलेले वर्णन एका फ्रेंच लेखकाने अनुवादित केल्यानंतर एको यांनी ते इटालियन भाषेत आणले. (त्याच्या इंग्रजी अनुवादावर आधारित हा लेख मराठीत लिहीला आहे.)

एको यांची बरीच वैशिष्ट्ये आहेत. त्यातले एक म्हणजे त्यांचा छाती दडपायला लावणारा व्यासंग. मिलानमध्ये त्यांच्या घराच्या बहुचर्चित ग्रंथालयामध्ये ५०,००० पुस्तके आहेत. त्यांचा हा व्यासंग त्यांच्या लिखाणातही दिसतो. त्यांच्या टीकाकारांचे म्हणणे आहे की हा केवळ देखावा आहे. एको मुद्दाम आपल्या वाचकांना न्यूनगंड देण्यासाठी असे करतात असे म्हणायलाही एकाने कमी केले नाही. अर्थातच एको यांना हा आरोप मान्य नाही. जेवढी आवश्यक आहे तेवढी माहिती मी देतो, तिचा उपयोग वाचकांनी हवा तसा करावा असे त्यांचे म्हणणे आहे.

कथा आत्ताच्या उत्तर इटली आणि फ्रान्स यांच्या सीमेवरील एका मठात घडते. मूळ हस्तलिखितामध्ये ठिकाणाचा उल्लेख नाही. मठात येणारे दोन पाहुणे आहेत – बास्करव्हिलचा विल्यम आणि त्याचा शिष्य अद्सो. ही पात्रे सरळसरळ शेरलॉक होम्स आणि वॉटसन यांच्यावर आधारलेली आहेत. कॉनन डॉयलच्या प्रसिद्ध ‘हाउंड ऑफ बास्करव्हिल’ मधले बास्करव्हिल हे विल्यमचे गाव. विल्यमचे वर्णन आणि स्वभाव होम्सशी बराच मिळताजुळता आहे. पुस्तकाच्या सुरूवातीलाच विलियम मठातील घोडा नाहीसा झालेला असताना त्याच्या टापाच्या खुणांवरून तो कुठे असेल याचे भाकित करतो आणि ते खरे ठरते. कथा पुढे गेल्यानंतर मात्र विल्यम आणि होम्समधील फरक जाणवू लागतात. किंबहुना होम्स आणि त्या अनुषंगाने त्या ढंगाच्या रहस्यकथांवर टिप्पणी करायच्या हेतूनेच एको यांनी ही पात्रे निवडली असावीत असे वाटते. कथेचा निवेदक अद्सो आहे मात्र तो ही कथा सांगतो तेव्हा त्याच्या आयुष्याचा शेवट जवळ आला आहे. तरूण असताना घडलेल्या एक अविस्मरणीय अनुभवाची नोंद करावी असे त्याला वाटते.

कथा ज्या काळात घडते त्या वेळेस युरोपात बर्‍याच गुंतागुंतीच्या घडामोडी चालू होत्या. रोममध्ये पोप ख्रिस्ती धर्मावर स्वत:चे वर्चस्व मिळवण्यासाठी झगडत होता. त्याला फ्लोरेन्स किंवा बोलोन्या अशा ठिकाणी संघटीत झालेल्या फ्रान्सिस्कन आणि दोमिनिकन शाखांच्या धर्मोपदेशकांकडून विरोध होत होता. फ़्रान्सिस्कन विचारसरणी स्वीकारणार्‍यांमध्ये रॉजर बेकन आणि ‘ओकॅम वस्तरा’ फेम विल्यम ओकॅम यांचा समावेश होता. येशू ख्रिस्त गरीब होता आणि आयुष्यभर गरिबीतच राहीला. त्यामुळे त्याच्या भक्तांनीही तसेच रहायला हवे असे फ्रान्सिस्कन गटाचे म्हणणे होते. अर्थातच हे पोपला मान्य नव्हते कारण असे झाल्यास कॅथोलिक चर्चची सार्वभौम सत्ता अवैध ठरली असती. यावर तोडगा काढण्यासाठी या गटांमध्ये अनेक बैठका झाल्या. विल्यम आणि अद्सो अशाच एका बैठकीची बोलणी करण्यासाठी मठात आलेले असतात.

कथेचा काळ अत्यंत महत्वाचा आहे. रेनेसान्सचा सुवर्णकाल यायला अवकाश होता, छपाईयंत्राचा शोध लागायचा होता. छापखाना माणसाच्या प्रगतीमध्ये किती महत्वपूर्ण होता याची कल्पना आज करणे कठीण जाते. ज्याप्रमाणे भारतात वैदिक कालापासून ज्ञान मिळवणे ही काही विशिष्ट वर्गांचीच मक्तेदारी होती तसाच प्रकार या काळात युरोपमध्ये होत होता. जी पुस्तके ख्रिस्ती धर्माच्या विरोधी होती त्या पुस्तकांवर बंदी घातलेली होती. कथेतील मठामध्ये एक विशाल ग्रंथालय असते. तिथे ठिकठिकाणाहून नक्कल करून आणलेली अमूल्य पुस्तके असतात. मात्र ही पुस्तके वाचायची परवानगी सर्वांना नसते. एखादे पुस्तक वाचायचे तर मठाच्या मुख्याची परवानगी घ्यावी लागते. मठातील ग्रंथालय ही आजच्यासाखी सोपी, सुटसुटीत इमारत नसून एक प्रकारचा भूलभुलैय्या असते. ग्रंथालयाची रचना ही एका प्रकारे कथानकाच्या गुंतागुंतीचे रूपक आहे. ग्रंथपालाची आज्ञा मोडून रात्री ग्रंथालयात चोरून पुस्तके वाचायला जाणार्‍या भिक्षूंना अंधारात रहस्यमय आकृत्या दिसतात. ज्या भिक्षुंचा खून होतो ते सर्व एक विशिष्ट पुस्तक वाचण्याचा प्रयत्न करत असतात. हे पुस्तक असते ऍरिस्टॉटलचे विनोदावरचे पुस्तक. आज याची एकही प्रत उरलेली नाही.

वॉटसनप्रमाणेच अद्सो विल्यमला सतत प्रश्न विचारत राहतो. इतर भिक्षु आणि विल्यम यांच्यात बरेच वादविवाद होतात. या सर्वांमधून त्या काळातील नियमांची, परिस्थितीची ओळख होत जाते. चर्चला विनोदाचे इतके वावडे का या प्रश्नाचेही उत्तर शेवटी मिळते. येशू ख्रिस्त हसल्याचा कुठेही उल्लेख नाही. विनोदाचे हत्यार सामान्य लोकांच्या हातात पडले तर चर्च आणि देव यांची त्यांना भीती रहाणार नाही. ते बेबंदपणे वागतील. विनोदाबद्दल समर्थांच्या ‘टवाळा आवडे विनोद’ सारखीच पण तुलनेने कितीतरी कठोर मानसिकता समोर येते.

पुस्तकाला निश्चित असा शेवट नाही. नायक शेरलॉक होम्सवर बेतला असल्याने हा विरोधाभास अधिक प्रखरपणे जाणवतो. होम्स कथेच्या शेवटी सगळ्या अडचणी बिनचूक सोडवतो मात्र विल्यम शेवटी रहस्य उलगडल्यानंतरही अधिकच गोंधळतो. तो म्हणतो, “निश्चित असे रहस्य नव्हतेच, आणि उलगडले ते ही अपघातानेच.” ऍरिस्टॉटलचे पुस्तक विल्यमला शेवटी सापडते पण ते पूर्ण न वाचताच तो या पुस्तकात काय असेल हे सांगतो. पुस्तकांमध्ये नेहेमी इतर पुस्तकांचा संदर्भ असतो. एके ठिकाणी अद्सो म्हणतो, “Until then I had thought each book spoke of the things, human or divine, that lie outside books. Now I realized that not infrequently books speak of books: it is as if they spoke among themselves.”

कथेतील मुख्य पात्रे इतर पुस्तकांमधून घेतलेली आहेत. कथेवर अर्जेंटिनाचे प्रसिद्ध लेखक होर्हे लुई बोर्हेस यांचा कथांचाही बराच प्रभाव आहे. कथेतील एका आंधळ्या ग्रंथपालाचे पात्र खुद्द बोर्हेस यांच्यावर आधारित आहे. आणखी एक महत्वाची प्रेरणा आहे जेम्स जॉइसची युलिसिस. युलिसिसमध्ये जॉइसने जो शब्दांचा चमत्कार केला आहे तसाच काहीसा प्रकार इथेही घडतो फक्त इथे शब्दांऐवजी कल्पना आहेत. पुस्तकाचे नावही पुरेशी संदिग्धता निर्माण करते. रोझ म्हणजे नेमके काय? कालौघात ऍरिस्टॉटलचे हरवलेले पुस्तक? शेवटी ग्रंथालयाला आग लागते त्या आगीत भस्म झालेली अमूल्य पुस्तके? की शेक्सपिअरच्या ‘अ रोझ बाय एनी अदर नेम..” या प्रसिद्ध वाक्याचे विडंबन? एको यांच्या मते कथेमध्ये वाचक हा एक महत्वाचा घटक आहे. दिलेले सर्व संदर्भ वाचकाला कळतील असे ते गृहीत धरून चालतात. अशा वाचकाला ते आदर्श वाचक मानतात. पुस्तकातील प्रथमदर्शनी खुणा फसव्या आहेत. होम्सकथेसारखी सुरूवात होते पण शेवट नाही. वाचकांच्या ठरलेल्या अपेक्षा पूर्ण करण्याऐवजी इथे अपेक्षाभंगच होतो – मात्र परत काळजीपूर्वक वाचन करताना कथेत लपलेल्या खुणा त्याला उमगतील. गंमत म्हणजे ‘काफ्का ऑन द शोर’ या कादंबरीबाबत वाचकांनी प्रश्न विचारले असताना मुराकामीनेही पुस्तक परत वाचण्याचा सल्ला दिला.

‘द नेम ऑफ द रोझ’ बर्‍याच पातळ्यांवर भावते. मात्र हे पुस्तक ‘दा विंची कोड’ सारखी झटपट भूक भागवणारे ‘फास्ट फूड’ नाही. हा सकस आहार आहे आणि तो पचवण्यासाठी कष्ट करावे लागतात. एकोंच्या म्हणण्यानुसार पुस्तकाची पहिली १०० पाने बरीच दुर्बोध आहेत पण जो वाचक यातून तरेल तोच खरा. जणू पूर्वीच्या काळी भिक्षुंची जशी सत्वपरीक्षा घेतली जात असे तसे काहीसे. असे असले तरी या पुस्तकाची लोकप्रियता अबाधित आहे. फिट्झेराल्डच्या ग्रेट गॅट्स्बीला नाकारणार्‍या वाचकांनी या पुस्तकाची भरभरून प्रशंसा केली आहे. तब्बल १७,००० वाचकांनी याला पाच तारे दिले आहेत. एको यांना अभिप्रेत असलेला आदर्श वाचक होणे फार थोड्या लोकांना जमेल तरीही बाकीच्यांनाही या कथेतून बरेच काही मिळते आहे याची ही पावती आहे. रेनेसान्सच्या आधीचे जग, तेव्हाच्या लोकांची विचारसरणी या सर्वांचे विहंगम दर्शन या कथेतून होते. पुस्तके सहजासहजी उपलब्ध होणे ही साधीशी वाटणारी घटना किती क्रांतीकारी ठरली याची कल्पना येते.

२००४ मध्ये स्टीग लारसन या स्वीडीश पत्रकाराने दोन जाडजूड कादंबर्‍यांची हस्तलिखिते एका प्रकाशकाकडे पाठवली. तिसर्‍या कादंबरीचे काम चालू होते. पहिल्या प्रकाशकाने हस्तलिखिते साभार परत पाठवली. (नंतर आपल्या या निर्णयाबद्दल त्याने कपाळ बडवून घेतले असणार.) दुसर्‍या एका प्रकाशकाने तीन कादंबर्‍यांसाठी स्टीग लारसनला करारबद्ध केले. तिसरी कादंबरी पूर्ण करून पाठवल्यानंतर काही दिवसांनी लिफ्ट बंद होती म्हणून ५० वर्षांचा लारसन काही मजले चढून गेल्यावर ऑफिसातच कोसळला आणि हृदयविकाराच्या झटक्याने मरण पावला. या तीन कादंबर्‍या अनुक्रमे २००५, २००६ आणि २००७ मध्ये प्रकाशित झाल्या. मिलेनियम ट्रिलॉजी या नावाखाली या तीन कादंबर्‍यांनी इतिहास घडवला. २००८ मध्ये सर्वाधिक खप असलेल्या लेखकांच्या यादीत खालिद हुसेनीच्या पाठोपाठ लारसन दुसर्‍या क्रमांकावर होता.

या तीन कादंबर्‍या म्हणजे ‘द गर्ल विथ अ ड्रॅगन टॅटू’, ‘द गर्ल हू प्लेड विथ फायर’ आणि ‘द गर्ल हू किक्ड द हॉर्नेट्स नेस्ट’. कादंबर्‍यांची पृष्ठसंख्या नेहेमीपेक्षा थोडी जास्त आहे (५००-७०० पाने). तिन्ही कादंबर्‍या मिळून जवळजवळ १७०० पाने होतात.

कथेची नायिका लिस्बेथ सलांदर एकलकोंडी आहे. लहानपणी बापाच्या मारहाणीतून आईची सुटका व्हावी म्हणून बापाचा खून करण्याचा प्रयत्न केला. त्यानंतर तिची रवानगी मनोरूग्णालयात झाली. स्किझोफ्रेनिक, डिलुझनल, हिंसक प्रवृत्ती, सहकार्य न करण्याची वृत्ती अशी अनेक निदाने तिच्या रिपोर्टमध्ये आहेत. रूग्णालयातून सुटका झाल्यानंतरही पालकांकडून लैंगिक शोषण, दारूच्या नशेत असताना दोनदा पोलिसांकडून अटक. तिच्या बाजूने म्हणाव्या अशा फारच थोड्या गोष्टी तिच्याकडे आहेत. एक म्हणजे ती अत्यंत बुद्धीमान आहे आणि दुसरे ती एक अफलातून हॅकर आहे. या दोन गोष्टी आणि कुठल्याही प्रसंगामधून वाट काढण्याची तिची प्रवृत्ती यामुळे एकामागून एक कठीण परिस्थितींवर मात करण्यात ती यशस्वी होते. कथेचा नायक मिकेल ब्लूंकविस्ट बराचसा लारसनवर बेतलेला आहे. मिकेल पत्रकार आणि ‘मिलेनियम’ या वृत्तपत्राचा अर्धा मालक आहे.

प्रत्येक लेखक आपापल्या आवडीनुसार आणि कथेच्या मागणीनुसार निवेदक आणि त्याचा दृष्टीकोन यांची निवड करतो. ‘डेव्हीड कॉपरफिल्ड’मध्ये डिकन्सने प्रथम पुरूष निवेदक वापरला नसता तर ती कादंबरी तितकी प्रभावी ठरली नसती कारण तिचे स्वरूप आत्मचरित्रासारखे आहे. रहस्यकथेमध्ये खून कुणी केला हे शोधायचे असेल तर निवेदक खुनी असून चालणार नाही. (अपवाद : अगाथा ख्रिस्तीच्या एका कथेत निवेदकानेच खून केलेला असतो. कथा कोणती ते सांगत नाही, उगीच रसभंग नको.) साय-फाय, रहस्यकथा यात बहुतेक वेळा निवेदक तृतीय पुरूष असतो. बरेचदा या तृतीय पुरूष निवेदकाचा दृष्टीकोन सर्वज्ञाचा असतो. त्याला सगळीकडे काय चालले आहे त्याची माहिती असते आणि तो पात्रांच्या मनातले विचारही जाणतो. याउलट ‘हॅरी पॉटर’मध्ये निवेदक तृतीय पुरूष आहे मात्र त्याचा दृष्टीकोन सर्वज्ञाचा नाही तर हॅरीचा आहे. हॅरीला ज्या गोष्टी माहीत आहेत त्याच गोष्टी निवेदकाला आणि पर्यायाने वाचकांना माहीत आहेत.

लारसन तृतीय पुरूष सर्वज्ञाचा दृष्टीकोन निवडतो. निवेदक पात्रे आणि घटना यांच्यामधून वेगाने वाट काढत जातो. पात्र बदलले की बहुतेक वेळा नवीन पात्राच्या नावाने नवीन परिच्छेद सुरू होतो. लारसेनची प्रसंगांचे वर्णन करण्याची शैली वेळ न घालवता चटकन मुद्यावर येते. चटपटीत संवादांमुळे कथानकाचा वेग कुठेही कमी झाल्याचे जाणवत नाही.

पहिल्या कादंबरीत मिकेल एका ४० वर्षांपूर्वी घडलेल्या खुनाचा शोध लावण्याचे काम करत असताना योगायोगाने त्याची भेट लिस्बेथशी होते. तिच्या मदतीने तो या रहस्याचा छडा लावण्यात यशस्वी होतो. दुसर्‍या कादंबरीत अनेक नाट्यपूर्ण घटनांमध्ये लिस्बेथवर तीन खुनांचा आरोप येतो आणि ती फरार होते. तिसर्‍या कादंबरीत लिस्बेथला अटक आणि तिच्यावरील खटला चालू असताना या सर्व घटनांना एक वेगळीच कलाटणी मिळते. हे सर्व संक्षेपात सांगण्याचा कारण असे की मिकेल आणि लिस्बेथ यांच्याखेरीज यात आणखी बरीच महत्वपूर्ण पात्रे आहेत. दुसर्‍या महायुधादरम्यान स्वीडनमध्ये निर्माण झालेल्या नाझी संघटना, ७०-८०च्या दशकातील स्वीडनमधील राजकीय घडामोडी, स्विडीश सिक्युरिटी सर्व्हिस अर्थात सॅपो ही स्वीडीश सरकारपासूनही गुप्त ठेवलेली संघटना, १९८६मधील स्वीडीश पंतप्रधान ओलोफ पाल्मे यांची हत्या या सर्व घटनांचे संदर्भ कादंबरीत घडणार्‍या घडामोडींना आहेत. यामुळे प्रत्येक कादंबरीचा कॅनव्हास आधीपेक्षा विस्तृत होत जातो. हे सर्व प्रत्यक्ष वाचण्यातच मजा आहे. कादंबरी स्वीडनमध्ये घडत असल्यामुळे सर्व पात्रे अर्थातच स्विडीश आहेत. त्यामुळे बरेचदा Wadensjöö किंवा Svavelsjö सारख्या नावांचा उच्चार कसा करावा ते कळत नाही. परिणामत: वाचनात मधूनमधून व्यत्यय येतो. अर्थात यामुळेच कादंबरीला खरेखुरे स्विडीश वातावरण मिळते हे ही खरेच. अगाथा ख्रिस्ती, एनिड ब्लिटन यांचे उल्लेख किंवा “The strange thing about the dog is that it did not bark, my dear Watson” हे वाक्य वाचल्यानंतर लारसनची साहित्यिक स्फूर्तिस्थाने कोण असावीत याचा अंदाज येतो.

शीत युद्धादरम्यानच्या काळात युरोपियन देशांमधील एकमेकांवर कुरघोडी करण्यासाठी खेळले गेलेले डावपेच आणि त्यासाठी बळी पडलेली सामान्य जनता यांचे पर्यवसान हिंसा, क्रौर्य, सूड, निर्दयता यासारख्या भावनांमध्ये रंगून निघालेल्या एका dark, bordering on ominous अशा कथेमध्ये होते. वाचताना ‘सिन सिटी’मधील काहीशी सरियल रंगसंगती आठवते. नायिका सलांदर तिने स्वत: निश्चित केलेल्या मूल्यांना निश्चित जपते, पण बहुतेक वेळा ही मूल्ये समाजाने ठरवलेल्या नीतिमत्तेच्या चौकटीत बसत नाहीत. त्या मानाने मिकेल बराच सरळ आहे पण अंतिम ध्येय महत्वाचे की त्यासाठी चोखाळलेली वाट महत्वाची असा प्रश्न आल्यावर त्यालाही कधीकधी तो पाळत असलेल्या पत्रकारितेच्या मूल्यांशी तडजोड करावी लागते.

कट्टर उजव्या विचारसरणीच्या संघटना, स्वीडनमध्ये ८०-९० च्या काळात निघालेल्या निओनाझी संघटना यांचा लारसनने नेहेमीच विरोध केला. याबद्दल त्याला बरेचदा खुनाच्या धमक्याही मिळाल्या होत्या. त्याचा मृत्यू नैसर्गिक नव्हता असे काही लोक मानतात. स्त्रियांच्या हक्कांसाठी लढण्यात त्याने बरेच योगदान दिले. याच्या अनुषंगाने त्याने एक्स्पो नावाचे मासिक काढले. कादंबरीतील मिलेनियम हे मासिक एक्सपोशी मिळतेजुळते आहे.

मिलेनियम सिरीज युरोपात लोकप्रिय झालीच पण अमेरिकेतही या कादंबर्‍यांवर वाचकांच्या उड्या पडाव्यात हे विशेष आहे. हॅरी पॉटरचा अपवाद सोडला तर अमेरिकन वाचक अमेरिकन पार्श्वभूमी नसलेल्या कथांकडे फारसे आकर्षित होताना दिसत नाहीत. मिलेनियम सिरीजवर तीन स्वीडीश चित्रपट निघालेच आहेत, याशिवाय इंग्रजी चित्रपटही स्वतंत्रपणे निघणार आहेत. यात डॅनियल क्रेग मिकेलच्या आणि रूनी मारा सलांदरच्या भूमिकेत दिसतील तर दिग्दर्शक आहे सोशल नेटवर्क फेम डेव्हिड फिंचर. कादंबर्‍यांच्या हक्काचे करार बदलण्याचे प्रयत्नही चालू आहेत. तसे झाल्यास जेम्स बॉंडप्रमाणे सलांदर-मिकेल जोडीच्या कथांची मालिका सुरू होऊ शकेल. लारसनच्या संगणकावर चौथ्या पुस्तकाचे हस्तलिखित अपूर्ण स्वरूपात आहे. त्याची पार्टनर एव्हा गॅब्रिएलसन हिचा चौथी कादंबरी पूर्ण करण्याचा मानस आहे.

कोणताही पूर्वानुभव नसताना एकापाठोपाठ एक तीन तूफान लोकप्रिय कादंबर्‍या लिहीणे लारसनला कसे जमले असा प्रश्न पडणे साहजिक आहे. कदाचित सॉमरसेट मॉम म्हणतो तेच खरे. “There are three rules for writing a novel. Unfortunately, no one knows what they are.”

शाळेच्या वर्षाचा शेवटचा दिवस. गणिताचा तास चालू आहे. शिक्षक आज सिलॅबसबाहेरचं बोलणार आहेत. कट.

एक जण सरपण गोळा करून त्यावर शेंगा भाजतो आहे. सरपणाचे लाकूड समोर नुकत्याच पाडलेल्या घरांचे आहे. घरे बेकायदा होती. बहुधा.

त्याचा मित्र येतो, त्याचेही घर गेले आहे. अंधार पडल्यावर ते रस्त्याच्या कडेला दबा धरून बसतात. एक कार येते. त्यात ज्या माणसाने या सर्वांच्या घराचे कागद विकत घेतले तो आहे. दोघे त्यावर हल्ला करतात. पैसे, कागद ताब्यात घेतात. कार पेटवून देतात. कट.

शिक्षक सांगतो आहे.

Imagine a solid where you can’t divide inner and outer—a Möbius-type solid. The universe—infinite, endless—we can’t seem to tell its inside from its outside. This simple Möbius strip conceals many truths.

चो से-हुई यांच्या ‘द​ ड्वार्फ‘ या कादंबरीची सुरूवात अशी होते. कादंबरी नेहेमीपेक्षा बर्‍याच बाबतीत वेगळी आहे. कादंबरी लिंक्ड नोव्हेल (कोरियनमध्ये याला yŏnjak sosŏl असे म्हणतात.) स्वरूपात आहे. याचा अर्थ कादंबरीतील प्रत्येक प्रकरण एक छोटी गोष्ट आहे. अशा प्रकारची कादंबरी लिहीताना निरनिराळे लेखक एक-एक प्रकरण लिहीतात. मात्र इथे लेखक एकच आहे. या गोष्टी स्वतंत्रपणेही वाचता येतात आणि सगळ्या गोष्टी सलग वाचल्या तर त्याला कादंबरीचे स्वरूप येते. किंबहुना सुरूवातीला चो से-हुई यांनी या गोष्टी विविध कोरियन मासिकांमध्ये प्रकाशित केल्या होत्या. नंतर त्या एकत्रित करून ड्वार्फ तयार झाली.

कादंबरीचा विषय बेसुमार औद्योगीकरण आणि त्यापायी भरडली जाणारे कामगार लोक हा आहे. १९७०च्या दशकात दक्षिण कोरियात पार्क चुंग ही यांची सत्ता होती. पार्क यांचे मूळ सैन्यातील होते. त्यांनी देशही हुकूमशाहीनेच चालवला. द.कोरियाची आज जी भरभराट दिसते आहे, त्यामागे त्या काळातील श्रमजीवी वर्गाचे केलेले शोषण आहे. चो से-हुई यांनी या कथा या काळातच लिहील्या. कथा लिहीताना त्यांच्या डोळ्यासमोर तेव्हाचा जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोचायचे हे ध्येय होतेच, पण त्याचबरोबर सरकारच्या सेन्सरशिपपासून बचावही तितकाच महत्वाचा होता. त्या काळात कोरियन नागरिकांवर अनेक बंधने होती. अगदी स्त्रियांच्या केसांच आणि स्कर्टची लांबीही ठरलेली असे. या सर्वांना तोंड देत चो से-हुई यांनी त्या काळातील ज्वलंत प्रश्नांना तोंड फोडले आहेच, शिवाय हे करताना कलेच्या दृष्टीकोनातून एक मास्टरपीस तयार करण्यातही ते यशस्वी झाले आहेत. हे सर्व लक्षात घेतले तर कादंबरीचे किमान दोन वाचकवर्ग ठळकपणे समोर येतात. एक म्हणजे त्या काळातील सामन्य कोरियन जनता, जिला ही कादंबरी सभोवतालच्या परिस्थितीची जाणीव करून देते. आणि दुसरा म्हणजे यात समोर दिसते आहे त्याच्या पलिकडे अजून काही आहे का हे शोधण्याचा प्रयत्न करणारे वाचक.

गोष्टीतील मुख्य पात्र ड्वार्फ़, त्याची बायको आणि तीन मुले. ड्वार्फला जन्मापासून शारिरीक व्यंगामुळे हालअपेष्टा सहन कराव्या लागल्या आणि त्यांचा अंत होईल अशी चिन्हे नाहीत. त्याने बरीच कामे करून पाहिली, नळ दुरूस्तीपासून डोबार्‍याबरोबर खेळ करण्यापर्यंत. सगळीकडे हाल-अपेष्टा. कुठेच, कधीच आशेचा किरण दिसला नाही. यावर त्याच्या कल्पनेत एक उपाय आहे आणि तो म्हणजे समाजात सर्वांना सारखी वागणूक, सारखी संपत्ती मिळायला हवी. कुणाकडेही अधिक संपत्ती आली तर सरकारने त्याला गुन्हेगार ठरवून ती संपत्ती सर्वांना सारखी वाटून द्यावी. कथेमध्ये मोबियस स्ट्रीप आणि तिचे त्रिमितीय स्वरूप क्लेन बॉटल यांचा उल्लेख येतो. लेखक या भूमितीय प्रकारांची आयुष्याशी सांगड घालू पहातो. मोबियस स्ट्रिपवर फिरण्याचा अंत नाही त्याचप्रमाणे या लोकांच्या यातनांचाही अंत नाही. याची आवर्तने सुरूच रहाणार. याखेरीज परत-परत तरूणपणी ध्येयवादाची स्वप्ने बघणारी आणि कालांतराने त्यातील फोलपणा कळून निराशेच्या गर्तेत जाणारी पात्रे भेटतात.

कुठल्याही कथेच्या दृष्टीने दोन गोष्टी अत्यंत महत्वाच्या असतात. कथेचा निवेदक कोण आहे आणि कथा कुणाच्या दृष्टीकोनातून सांगितली जात आहे. ड्वार्फमध्ये प्रत्येक प्रकरणात निवेदक बदलतो, इतकेच नाही तर बरेचदा एकाच कथेमध्ये, वेगवेगळे निवेदक आणि स्थलकाल यांची वाचकाला कुठलीही पूर्वसूचना न देता सरमिसळ केलेली आहे. संवादांमध्ये भूतकाळ आणि वर्तमानकाळ दोन्हींचे संवाद एकापाठोपाठ एक येतात. त्यामुळे निवेदनाला ‘स्ट्रीम ऑफ कॉनशसनेस’चे स्वरूप येते. वेगवेगळ्या निवेदकांमध्ये ड्वार्फची तीन मुले आणि शेवटच्या प्रकरणात कारखान्याच्या मालकाचा उद्दाम आणि काहीसा विकृत असा मुलगा हे येतात मात्र कथानायक ड्वार्फ कधीच येत नाही. त्यामुले त्याच्या मनाची अवस्था इतरांच्या वर्णनातूनच कळते. या सर्वांमध्ये बरेचदा काही वाक्ये थेट वाचकाला उद्देशून आहेत असे वाटते आणि हा वाचक त्या काळातील दडपशाहीला सामोरी जाणारी कोरियन जनता आहे हे लक्षात घेतले तर हा समज आणखी दृढ होतो. उदा.

A nation without dissenters is a disaster. Who is bold enough to try
to establish order based on violence?

अनुवाद उत्कृष्ट आहे यात वादच नाही पण जिथे रूपक किंवा प्रतीकांचा प्रश्न येतो तिथे अनुवाद तोकडा पडतो. एक उदाहरण म्हणजे ड्वार्फ़चे नाव. याबाबत त्याचा मुलगा म्हणतो,

The older man didn’t realize the meaning of Father’s name: kumppuri, reflecting the desire of poor parents for a son to become wealthy.

इथे अनुवाद झाला आहे पण एका मर्यादेपलिकडे त्या संस्कृतीची ओळख असल्याखेरीज याचे महत्व कळणे अशक्य आहे.

काही लेखकांचे साहित्य वाचताना आपण ३६० अंशात १६ क्यामेरे लावून घडणारे प्रसंग बघत आहोत असे वाटते. कथेत घडणा‍‍र्‍या प्रत्येक गोष्टीतील प्रत्येक सेकंदाचे चित्रण आपल्यासमोर असते. चो से-हुई याचे दुसरे टोक पकडतात. निवेदन छोट्या वाक्यांमध्ये, पात्राच्या भावनांचा विचार न करता, काहीशा अलिप्तपणे केलेले आढळते. मृत्यूसारख्या प्रसंगालाही ३-४ ओळींच्या वर जागा नाही. बहुतेक प्रसंगाचे वर्णन तुटकच, पण एखादे वाक्य इतके प्रभावी की त्या तुटकपणामुळे जो मोकळा कॅनव्हास तयार होतो त्यात वाचक आपसूक त्याच्या मनातील रंग भरून टाकतो.

आधुनिक कोरियन साहित्याच्या सर्वोच्च कलाकृतींमध्ये या कादंबरीला गणले जाते. कादंबरी वाचल्यानंतर याची सत्यता पटते.