Categories
संगीत​

ओपन गंगनम स्टाइल

१५ जुलै २०१२ रोजी कोरियन पॉप गायक सायने त्याच्या नव्या अल्बममधलं एक गाणं – ओपन गंगनम स्टाइल – युट्युबवर चढवलं. आंतरजालावर लोकांनी एकमेकांना पाठवल्यामुळे – वर्ड ऑफ माउथ पब्लिसिटी – एखादी गोष्ट लोकप्रिय झाली तर ‘इट हॅज गॉन व्हायरल’ असं म्हणतात. याचा अर्थ युट्युबर लाख-दोन लाख हिट्स मिळणं असा असतो. काही महिन्यांपूर्वी आलेलं ‘कोलावेरी-डी’ गाणं एक उदाहरण. गंगनम स्टाइलच्या बाबतीत जे झालं ते या सगळ्याच्या पलीकडचं होतं. पहिल्याच दिवशी युट्युबवर या गाण्याला पाच लाख हिट्स मिळाल्या आणि मिळत राहिल्या. महिन्याभरात जगभरातल्या मीडियाचं लक्ष या गाण्याकडे गेलं. वॉशिंग्टन पोस्ट, वॉल स्ट्रीट जर्नल सारख्या वृत्तपत्रांनी याची दखल घेतली. सायला इलेन डीजनरेस आणि सॅटरडे नाइट लाइव्ह सारख्या लोकप्रिय कार्यक्रमांमध्ये बोलावण्यात आलं. ब्रिटनी स्पिअर्स, टॉम क्रूझ, रॉबी विलियम्स, केट पेरीसारख्या सेलेब्रिटीजनी ट्विटरवर गाण्याची शिफारस केली. आता परिस्थिती हाताबाहेर गेली होती. हे लिहीत असताना या गाण्याला युट्युबवर ४४ कोटी हिट्स मिळाल्या आहेत आणि सर्वात जास्त लाइक्स मिळालेला व्हिडिओ (सध्या ३९ लाख) म्हणून गिनिस बुकमध्ये याची नोंद झाली आहे.

हे सगळं वाचल्यावर या गाण्यात इतकं लोकप्रिय होण्यासारखं काय आहे याबद्दल उत्सुकता वाटते. गाणं पहिल्यांदा बघितल्यावर बरेच धक्के बसतात. साय कोणत्याही ऍंगलने पॉपस्टार वाटत नाही. सिक्स प्याक वगैरे लांबची गोष्ट, सायची शरीरयष्टी ज्याला जाड म्हणता येईल आणि ज्याला बघितल्यावर ऋजुता दिवेकर काळजीत पडू शकतील अशी आहे. गाण्याची चाल आणि बीट्स लक्षात राहण्यासारखे आहेत आणि एक-दोनदा ऐकलं तर परत परत ऐकावंसं वाटतं. गंगनम हा सेउलमधील एक ‘पॉश एरिया’ आहे. तिथे उच्चभ्रू, श्रीमंत लोक राहतात. गाण्यात या लोकांची खिल्ली उडवली आहे. गाण्यातलं नृत्य ‘सिली’ या प्रकारात मोडतं आणि ते प्रयत्नपूर्वक तसं केलेलं आहे. गाणं तयार करताना सायने ‘क्राउडसोर्सिंग’ केलं. गाण्यामधील नृत्य कोणत्या प्रकारचं असावं यासाठी त्याने कोरियातील ‘डान्स कम्युनिटी’कडून सूचना मागवल्या. (नृत्यामध्ये बॉलीवूडचा प्रभावही दिसतो. ) पण ही सगळी लक्षणं आहेत, यावरून गाणं इतकं लोकप्रिय का झालं हा पेच हार्वर्ड बिझनेस रिव्ह्यूसारख्या वृत्तपत्रांनाही सुटलेला नाही.

माल्कम ग्लॅडवेलनं ‘टिपिंग पॉइंट’ या पुस्तकात एखादी गोष्ट, एखादी फॅशन लोकप्रिय कशी होते, त्यामागे कोणते घटक असतात याचा शोध घेतला आहे. यासाठी एखादी बुटांची फॅशन किंवा एखाद्या रूम फ्रेशनरची लोकप्रियता अशी उदाहरणं घेतली आहेतच, शिवाय अमेरिकन क्रांतीच्या सुरूवातीला पॉल रिव्हियरने ब्रिटिश फौजांच्या आक्रमणाचा इशारा देण्यासाठी जी घोडदौड केली तिचीही मीमांसा केली आहे. या सगळ्या उदाहरणांमधून ग्लॅडवेल एखाद्या गोष्टीला अमाप लोकप्रियता कशी मिळते याबद्दल काही निष्कर्ष मांडतो. एक आहे ‘स्टीकीनेस फॅक्टर. ‘ एखादी गोष्ट एकदा पाहिल्यावर लोकांच्या लक्षात राहते की ते लगेच विसरतात? जाहिरात करणाऱ्या कंपन्यांना हे पक्कं माहीत असतं. म्हणूनच जाहिरातीत सचिन दिसला, तिचं जिंगल लक्षात राहण्यासारखं असलं की ती जाहिरात लोक सहजासहजी विसरू शकत नाहीत. दुसरा निष्कर्ष आहे तो म्हणजे या गोष्टीची शिफारस कोण करतं आहे. समजा मला एखादं हाटेल आवडलं आणि ते मी संपर्कातल्या सगळ्यांना सांगितलं तर त्यामुळे हाटेलची लोकप्रियता वाढेल का? नाही. असं होण्यासाठी शिफारस करणारी व्यक्ती ‘कनेक्टर’ असावी लागते. कनेक्टर म्हणजे ज्या व्यक्तीचा जनसंपर्क अफाट आहे अशी व्यक्ती. साहजिकच चित्रपट अभिनेते, गायक अशा व्यक्ती नैसर्गिकरीत्या कनेक्टर असतात. गंगनम स्टाइल या दोन्ही परीक्षा पास होतं. गाण्याचा स्टीकीनेस फॅक्टर प्रचंड आहे आणि गाण्याला ज्या सेलेब्रिटीजनी ट्विट केलं आहे त्या सगळ्या ‘सुपरकनेक्टर’ आहेत.

ही कारणं अर्थातच सर्वसमावेशक नाहीत. यामुळे गाणं लोकप्रिय व्हायला हातभार लागला हे नक्की पण यामागे इतरही कारणं आहेत. एक महत्त्वाचं कारण म्हणजे हे गाणं सायने प्रताधिकारमुक्त केलं आहे. याचा अर्थ कायद्याच्या बडग्याची भीती न बाळगता कुणीही गाण्याचं विडंबन करून युट्युबवर चढवू शकतो. इतर लोकप्रिय पॉप स्टार गाण्याचं विडंबन झालं तर कायदेशीर कारवाई करतात, मात्र सायने ही गोष्ट आपल्या फायद्यासाठी वापरली आहे. गाण्याची अनेक विडंबनं (पॅरडीज) झाली आणि त्यामुळे गाण्याची लोकप्रियता आणखी वाढत गेली. कारण विडंबन म्हणजे मूळ कलाकृतीची जाहीरातच नाही का? सायला जस्टीन बायबरच्या एजंटने करारबद्ध केलं आहे. कोरियन पॉप गायकाला या प्रतीची जागतिक लोकप्रियता मिळणं हे पहिल्यांदाच होतं आहे. तुमच्याकडे काहीतरी वेगळं असेल, जुन्या प्रताधिकाराच्या कल्पनांमध्ये अडकून न राहता बदलणाऱ्या नियमांना आपल्या फायद्यासाठी वापरण्याची कल्पकता असेल तर लोकप्रियतेसाठी महागडी जाहिरातबाजी करावी लागत नाही हे सायने दाखवून दिलं आहे. एक्सकेसीडीसारख्या व्यंगचित्रकारांनी हे ओळखलं आहे.

ट्विटर आणि फेसबुकसारख्या माध्यमांचा वापर वाढतच राहणार आहे आणि यामुळे गेल्या शतकात आंतरजाल येण्याआधी रूढ झालेल्या चालीरीती, नियम आणि कायदे बदलावे लागणार असं स्पष्ट दिसतं आहे. हे अर्थातच सर्वांना मान्य नाही आणि यातूनच सोपा-पिपासारखे बथ्थड कायदे जन्माला येतात. एखाद्या कलाकृतीची प्रत केली तर प्रताधिकार भंग होतो का यासारखे प्रश्न आता नील गेमनसारखे प्रतिष्ठित लेखकही विचारत आहेत. नील गेमन आणि कोएल्लोसारख्या लेखकांनी नवीन पुस्तक प्रकाशित झाल्यावर त्याची प्रत डाउनलोड करण्यासाठी उपलब्ध करून दिली होती. यामुळे पुस्तकाचा खप कमी न होता वाढला असं त्यांच्या लक्षात आलं.

सोशल मीडियामुळे अनेक प्रकारचे संदेश पसरणं सोपं झालं आहे. यातील बहुतेक संदेश महत्त्वाचे नसतात, काही उपद्रवकारकही असतात पण काही समाजाच्या भल्यासाठीही असतात. याचं एक ताजं उदाहरण नुकताच इस्राइलमध्ये बघायला मिळालं. इराण आणि इस्राइल देशांमधलं वातावरण सध्या तापलेलं आहे. दोन्ही देशातील राजकारणी एकमेकांविरुद्ध वाट्टेल तसे आरोप करत आहेत, युद्धाच्या धमक्या रोज दिल्या जात आहेत. रॉनी इस्राइलमध्ये राहणारा एक ग्राफिक डिझायनर. हे सगळं पाहून त्याला वीट आला आणि त्यानं फेसबुकवर एक पोस्टर तयार केलं. हे इराणच्या लोकांना उद्देशून होतं. संदेश साधा होता, ‘इरानियन्स, वी लव्ह यू. वी विल नेव्हर बॉम्ब यू. ‘ दुसऱ्या दिवशी त्याला इराणच्या लोकांकडून भरभरून प्रतिसाद आले. मिडीयानेही याची दखल घेतली.

यातून काही साध्य होईल का? सांगणं कठीण आहे. मात्र ही बातमी वाचल्यावर अमेरिकेचे अध्यक्ष आयसेनहॉवर यांचं एक वाक्य आठवलं. “Indeed, I think that people want peace so much that one of these days governments had better get out of their way and let them have it.”

Categories
संगीत​

क्लॅप्टन इज गॉड

एरिक क्लॅप्टनचा जन्म इंग्लंडमधल्या रिपली नावाच्या एका लहानशा खेड्यात झाला. लहानपणीच त्याला आपण इतरांपेक्षा वेगळे आहोत हे जाणवलं. तो खोलीत आला की सगळे लोक क्षणभर स्तब्ध व्हायचे. त्याच्याबद्दल नातेवाइकांमध्ये कुजबूज चालू असायची. शेवटी त्याला कळलं की ज्यांना तो आई आणि बाबा म्हणतो ते त्याचे आजी-आजोबा आहेत. त्याची सख्खी आई त्यांची मुलगी. युद्धादरम्यान एका सैनिकाबरोबर झालेल्या प्रेमप्रकरणातून एरिकचा जन्म झाला. त्या काळी इंग्लंडमध्ये अनौरस संतती निषिद्ध मानली जात असे म्हणून त्याच्या आईने त्याला गुपचूप आजी-आजोबांकडे सोपवलं आणि ती निघून गेली. या धक्क्यातून एरिक कधीच सावरला नाही. याचा अर्थ त्याचं बालपण डिकन्सच्या कादंबरीसारखं खडतरच होतं असा नाही. आजी-आजोबांनी त्याच्यावर भरपूर प्रेम केलं. लहानपणीच त्याला संगीताची गोडी लागली. आधी रेडिओ आणि नंतर ग्रामोफोन. मग आजी-आजोबांच्या मागे लागून त्याने एक गिटार विकत घेतली. आवडलेलं गाणं अनेकदा ऐकायचं, मग ते गिटारवर वाजवण्याचा प्रयत्न करायचा. मनासारखं झालं की छोट्याश्या टेपवर ते रेकॉर्ड करायचं आणि मूळ गाणं आणि त्याचं गाणं यांची तुलना करायची. गाणं मनासारखं वाजवता येईपर्यंत एरिकची तपश्चर्या चालू राहायची. एकदा गिटारची एक तार तुटली, नवी घ्यायला पैसे नव्हते मग त्याने पाच तारा वापरून सराव चालू ठेवला. एकलव्याने द्रोणाचार्यांना गुरू मानून साधना केली होती, त्या काळातील जॅझ आणि ब्लूज संगीतकार यांना एरिकने गुरू मानलं. एरिकने कोणत्याही शिक्षकाडून संगीताचे धडे घेतल्याची नोंद नाही. असं दुसरं चटकन आठवणारं उदाहरण किशोरकुमारचं. रोलिंग स्टोन्स मासिकाने वेळोवेळी प्रसिद्ध केलेल्या सर्वोत्कृष्ट गिटार वादकांच्या यादीत एरिकचा क्रमांक दुसरा किंवा तिसरा असतो. (पहिला अर्थातच जिमी हेंड्रिक्स.)

अभ्यासाकडे एरिकचं फारसं लक्ष नसायचं, अपवाद इंग्रजी भाषा आणि साहित्य. हे दोन्ही विषय त्याला आवडायचे. ब्रिटिश लोकांच्या छापील शब्दावरच्या प्रेमाशी हे सुसंगतच आहे. याखेरीज सिनेमाचीही त्याला आवड आहे. याचा परिणाम म्हणून एरिकच्या बोलण्यात डिकन्सपासून जपानी सिनेमा आणि ‘ब्लेड रनर’सारखे उल्लेख सहजपणे येतात. जवळच्या पबमध्ये गाणाऱ्या संगीतकारांना ऐकत-ऐकत स्वत: स्टेजवर जाऊन त्यांना साथ करणं त्याने सुरू केलं. हळूहळू लंडनच्या पबमध्ये कार्यक्रमांची आमंत्रणे यायला लागली. आधी ‘यार्डब्रेकर्स’ आणि नंतर ‘क्रीम’ या दोन ग्रूपमुळे ६० च्या दशकात एरिकला बरीच लोकप्रियता मिळाली. त्या दिवसात बीटल्सना जगाने डोक्यावर घेतलं होतं. ब्लूज संगीताशी नाळ असलेल्या एरिकला बीटल्सचं पॉप संगीत उथळ वाटायचं, आणि तरुणवर्गाने त्यांच्याप्रमाणे कपडे घालणं त्याला वेडपट वाटत असे. यथावकाश बीट्ल्सशी त्याचा बराच संबंध आला, त्यातही जॉर्ज हॅरिसनशी त्याची गाढ मैत्री झाली आणि ती शेवटपर्यंत टिकली. एकदा एका ग्रूपबरोबर असताना एक निग्रो खोलीत आला. मित्राने त्याची एरिकशी ओळख करून दिली. त्याचं नाव होतं जिमी हेंड्रिक्स. नंतर स्टेजवर जिमीला गिटार वाजवताना पाहून एरिकला आयुष्यात पहिल्यांदाच असुरक्षिततेची जाणीव झाली. याआधी त्याने असं काही पाहिलं नव्हतं. नंतर हेंड्रिक्स आणि त्याची चांगली मैत्री झाली. हे दोघे कोणत्याही क्लबमध्ये जाऊन प्रेक्षकात बसायचे. थोडा वेळ तिथलं संगीत ऐकल्यावर हे दोघे गिटार घेऊन स्टेजवर यायचे. क्लॅप्टन आणि जिमी हेंड्रिक्स एकत्र असल्यावर त्यांच्यासमोर वाजवू शकतील असे वादक अस्तित्वात नसावेत. त्या दुर्दैवी बॅंडचा कत्ल-ए-आम केल्यानंतर पुढचा क्लब.

बहुतेक कलाकार कोणत्या न कोणत्या व्यसनाच्या आहारी गेलेले दिसतात. रोज दहा मैल धावून कादंबरी लिहिणारा मुराकामी एखादाच. आत्मचरित्र वाचत असताना आपण एरिकचा कबुलीजबाब ऐकत आहोत असं वाटायला लागतं. आपल्या चुका समोर ठेवताना तो कुठेही स्पष्टीकरण देत नाही. त्या काळच्या संगीतकारांमध्ये व्यसनाधीन असणं ही मामुली गोष्ट होती. अंमली पदार्थांच्या आहारी गेल्यामुळे अनेक उत्तमोत्तम संगीतकार अकाली काळाच्या पडद्याआड गेले – एल्व्हिस प्रिसली, जिम मॉरिसन, जिमी हेंड्रिक्स. पुढची पंचवीस-तीस वर्षे एरिक वेगवेगळ्या व्यसनांच्या आहारी गेला होता. अनेकदा त्याला स्टेजवर आपण काय करत आहोत याचंही भान नसे. एकदा उभं राहणं शक्य नव्हतं म्हणून त्याने सगळा कार्यक्रम स्टेजवर पडून केला. बहुधा प्रेक्षकही त्याच्याइतकेच ‘टाइट’ असावेत कारण यावर कुणीही आक्षेप घेतला नाही. दोनदा व्यसनमुक्ती केंद्रात गेल्यानंतर अखेर एरिक पूर्णपणे बरा झाला. आज त्याने उघडलेल्या संस्थेमुळे अनेक रुग्णांना फायदा होतो आहे.

१९९१ साली मॅनहॅटनमध्ये एका बिल्डिंगमध्ये एरिकचा चार वर्षांचा मुलगा कॉनर लपंडाव खेळत होता. एका खोलीतील खिडकी साफसफाई चालू असल्याने उघडी होती. खिडकी छतापासून जमिनीपर्यंत होती आणि तिला कठडा नव्हता. कॉनर धावत धावत आला आणि सरळ खिडकीमधून ४९ मजले खाली पडला. यानंतर काही महिने एरिक बधिर झाला होता. त्याच्या निकटवर्तियांना तो परत व्यसनाच्या आहारी जातो की काय अशी भिती वाटत होती. सुदैवाने तसं झालं नाही. एरिकने संगीतामध्ये कॅथार्सिस शोधला. रोज तो गिटार घेऊन बसायचा आणि गाणी लिहायचा. ही गाणी लोकांसाठी नव्हती. नंतर एका चित्रपटाच्या निर्मातीने ‘टीअर्स इन हेवन’ गाणं ऐकलं आणि ते चित्रपटात घातलं. हे गाणं एरिकचं सर्वाधिक लोकप्रिय गाणं ठरलं आणि यासाठी त्याला तीन ग्रॅमी पारितोषिकं मिळाली.

एरिकने कधीही व्यावसायिक गणितं मांडून कलेशी प्रतारणा केली नाही. ज्या ब्लूज संगीताने त्याला प्रेरणा दिली त्याच्याशी तो नेहमी प्रामाणिक राहिला. बी. बी. किंगसारख्या संगीतकारांबरोबर काम करून त्याने आपल्या परीने हे ऋण फेडण्याचा प्रयत्न केला. आजच्या संगीताविषयी तो म्हणतो, “The music scene as I look at it today is little different from when I was growing up. The percentages are roughly the same—95 percent rubbish, 5 percent pure.”

सुरुवातीच्या चित्राविषयी. १९६५ च्या सुमारास इंग्लंडमध्ये एरिकची लोकप्रियता शिखरावर असताना इज्लिंग्टनमध्ये ‘Clapton is God’ असं लिहिलेली ग्राफिटी दिसू लागली. त्या काळात घेतलेलं हे चित्र आयकॉनिक ठरलं. तंगडी वर करणारा कुत्रा अनेक अर्थांनी महत्त्वपूर्ण ठरतो. एक अर्थ एमिली डिकिन्सन म्हणते तसा ‘Fame is a fickle food.’ एरिकच्या व्यसनाधीन होण्यामागे अचानक मिळालेली प्रसिद्धी हाताळता न येणं हे ही एक कारण होतं. “My fear of loss of identity was phenomenal. This could have been born out of the “Clapton is God” thing, which had put so much of my self-worth onto my musical career.” ही ग्राफिटी त्याच्या अध:पाताला कारणीभूत ठरली असं मानलं तर तो कुत्रा दैव किंवा नियतीचं प्रतीक आहे असं मानता येतं. याखेरीज ६० च्या दशकातील सर्व बंधने आणि प्रस्थापित कल्पनांना धक्का देणाऱ्या हिप्पी विचारसरणीची ही एक प्रकारे नांदी होती असंही म्हणता येतं.