Category: बुके वाचिते

रोलिंगबाईंची नवीन कादंबरी मागच्या आठवड्यात प्रकाशित झाली. विशेष गोष्ट म्हणजे प्रकाशित होण्याआधी आणि समीक्षकांनी त्यांचा निर्णय देण्याआधीच कादंबरी यशस्वी झाली होती कारण हॅरी पॉटरनंतर त्यांच्या पोतडीतून वेगळं काय येणार याच्या उत्सुकतेपोटी ती वाचली जाणार हे उघड होतं. रोलिंगबाईंनाही हे ठाऊक होतं, “मी आता काही लिहिलं तरी लोक वाचणार.” असं त्या मुलाखत देताना म्हटल्या होत्या.

कादंबरीबद्दल रोलिंगबाईंच्या फ्यानलोकांना पडलेला मुख्य प्रश्न म्हणजे हॅरी पॉटरच्या तुलनेत ही कादंबरी कुठे आहे? एका वाक्यात सांगायचं झालं तर हॅरी पॉटर आणि या कादंबरीत काहीही साम्य नाही. आता बारकाईनं बघायला गेलं तर काही साम्यस्थळं सापडू शकतील पण ती फारशी महत्त्वाची नाहीत. हॅरी पॉटरचं विश्व जादुई होतं, तिथे काहीही अशक्य नव्हतं. कॅज्युअल व्हेकन्सी मगल्सच्या जगातली आहे. कोणतेही चमत्कार, योगायोग या कादंबरीत घडत नाहीत. ‘डेउस एक्स माकिना’च्या साहाय्याने शेवटी सूत्रे जुळून येत नाहीत. सर्वात महत्त्वाचा फरक कादंबऱ्यांच्या टोनमध्ये आहे ज्याचं मूळ दोन्ही वेगवेगळ्या जॉन्रमध्ये आहे. हॅरी पॉटरच्या कथा मुलांसाठी होत्या, त्यात नेहमी अशा कथांमध्ये आढळणारा सुष्ट आणि दुष्ट असा संघर्ष होता, जी सर्वसाधारणपणे चांगली समजली जातात अशा मूल्यांचा पुरस्कार होता. कॅज्युअल व्हेकन्सीमध्ये रोलिंगबाईंनी दुसरं टोक गाठलं आहे. कादंबरी प्रौढांसाठी आहे त्यामुळे यात शारीरिक आणि मानसिक हिंसा, वर्णभेद, आत्महत्या असे विषय हाताळताना लेखिकेने कोणताही मुलाहिजा ठेवलेला नाही, अपशब्दांची रेलचेल आहे. इथे कोणतंही पात्र सुष्ट किंवा रूढार्थाने नायक/नायिका म्हणता येणार नाही. प्रत्येकात चांगले आणि वाईट गुण आहेत फक्त त्यांचं प्रमाण कमी-जास्त आहे त्यामुळे वाईट गुण कमी असलेली किंवा ‘न्यूट्रल’ पात्रं तुलनेने चांगली वाटतात. हॅरी पॉटरमध्ये याला फारसा वाव नव्हता तरीही – ज्याला सुष्ट म्हणावं की दुष्ट असा प्रश्न पडतो – असं सेव्हरस स्नेपचं गुंतागुंतीचं पात्र कथानकाचा महत्त्वाचा भाग होतं.

आतापर्यंत वर्तमानपत्रांमधून कादंबरीचा मूळ कथाभाग उघड झालेला आहे. पॅगफर्ड या काल्पनिक शहराच्या काउन्सिलचा सदस्य बॅरी फेअरवेदर मेंदूत रक्तस्त्राव झाल्यामुळे अचानक मरण पावतो. त्याची काउन्सिलमधील जागा रिकामी होते – कॅज्युअल व्हेकन्सी. ही जागा पटकावण्यासाठी शहरातील विविध मंडळींची हालचाल सुरू होते. शहराचा प्रथम नागरिक आणि काउन्सिलचा अध्यक्ष हॉवर्ड मॉलिसनचा मुलगा माइल्स, शहरातील शाळेचा उपमुख्याध्यापक कॉलिन वॉल आणि कुणाशी फारसा परिचय नसलेला सिमॉन प्राइस असे तीन उमेदवार या जागेसाठी पुढे येतात. मॉलिसन, वॉल, प्राइस या कुटंबांमधील सदस्य, फेअरब्रदरची बायको मेरी, परमिंदर आणि विक्रम जवांडा हे डॉक्टर कुटुंब आणि सरकारी मदतीवर पूर्णपणे अवलंबून असणारे वीडन कुटुंब – आई टेरी आणि तिची दोन मुलं – सोळा वर्षांची क्रिस्टल आणि तीन वर्षांचा रॉबी – ही या कादंबरीतील मुख्य पात्रे आहेत. शहर छोटं आहे – खरं तर स्मॉल टाउनला खेडंही म्हणता यावं – त्यामुळे या सर्वांपैकी कुणाच्याही आयुष्यात काही घडलं तरी ते गुप्त राहत नाही.

मोठ्यांचं राजकारण चालू असताना त्यांच्या मुलांचं आयुष्यही लेखिकेला तितकंच महत्त्वाचं वाटतं. टीनएजर वयोगटातील कोणत्याही अधिकाराला न जुमानणाऱ्या मुलांच्या मनात काय चाललेलं असतं याचं चित्र इथे बघायला मिळतं. अशा चित्रीकरणासाठी रोलिंगबाईंनी एक अनोखी शैली वापरली आहे. निवेदकाचं निवेदन चालू असतानाच मध्ये कंसात स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेसच्या जवळ जाणारे विविध पात्रांच्या मनातले विचार येत राहतात. त्यामुळे अशा प्रसंगाचं चित्र वाचकाला दोन पातळ्यांवर मिळतं – एक म्हणजे नुसतं बघितलं तर जे दिसेल ते आणि दुसरं त्यांच्या मनातले सुप्त हेतू, न दाबता येणारे विचार, भावना. याचा परिणाम कधीकधी विनोदी म्हणावा असा होतो. उदा. कॉलिन वॉल, त्याची बायको टेस, डॉ. परमिंदर, समाजसेवक के यांचं काउन्सिल मिटिंगबद्दल बोलणं चालू असतं. के शी बोलणं टाळावं म्हणून परमिंदर तिने दिलेले रिपोर्ट वाचण्याचं नाटक करते पण तिच्या मनात वेगळेच विचार चालू असतात. तिकडे आपण मेहनतीनं केलेला रिपोर्ट डॉक्टर इतक्या काळजीपूर्वक वाचत आहेत म्हणून के ला आनंद होतो. तिच्या मनात वेगळंच द्वंद्व चालू असतं पण वरकरणी ती कॉलिन पॅगफर्डच्या इतिहासावर जे बोलत असतो त्याला मान डोलवत असते. कॉलिनला आपल्याला इतका चांगला श्रोता मिळाला आहे याचा आनंद होतो आणि तो आणखी उत्साहाने बोलू लागतो. अनेक वर्षे तीच रेकॉर्ड ऐकून कंटाळलेली त्याची बायको टेस आपल्या विश्वात हरवून जाते आणि सगळ्यांसाठी आणलेली बिस्किटं एकटीच फस्त करते. हे दोन पातळ्यांवरचं वर्णन यशस्वी होतं याचं कारण लेखिकेची जबरदस्त निरीक्षणशक्ती. याचा आणखी एक परिणाम म्हणजे या सगळ्या लोकांचे मुखवटे आणि आतले चेहरे लख्ख दिसतात.

पुस्तकातील काही गोष्टी खटकतात, त्यातील सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे रोलिंगबाईंची भाषा. हॅरी पॉटर मुलांसाठी असल्याने भाषा सोपी असणं अनिवार्य होतं. मात्र इथे प्रौढांसाठी लिहिताना कधीकधी रोलिंगबाई कसरत करत आहेत असं वाटतं. जणू ग्रासकोर्टवर विम्बल्डन सहजगत्या जिंकलेल्या खेळाडूची क्ले कोर्टावर फ्रेंच ओपन खेळताना दमछाक व्हावी तसं काहीसं. त्यातही काही वेळा भाषा उत्तम आणि काही वेळा फारच सामान्य असे चढउतार दिसत राहतात. एखाद्या दिवशी बाईंचा मूड लागला आणि उत्तम लिहिलं, दुसऱ्या दिवशी मूड नव्हता असं वाटत राहतं. हे माझ्यासारख्या सामान्य वाचकाच्या लक्षात यावं याचं आश्चर्य वाटलं. असे चढउतार लेखनात नैसर्गिकपणे येतातच पण पुनर्लेखन आणि संपादन यानंतर ते दिसू नयेत अशी अपेक्षा असते. उत्तरार्धातील भाषा – जिथे नाट्यमय घटना आहेत – ती तुलनेनं चांगली जमली आहे. पूर्वार्धात पात्रं आणि जागा यांचं वर्णन करताना उपमा देण्यात मात्र बाई कमी पडतात. उदा. “A black suit was hanging in dry-cleaner’s polythene in his bedroom, like an unwelcome guest.” इथे एक मिलीसेकंद विचार केल्यानंतर बाईंना काय म्हणायचं आहे हे कळतं. तरीही बेडरूममध्ये पाहुणा लटकला आहे अशी प्रतिमा काही काळ डोळ्यापुढे येते. कथेतील मुलं आंतरजालावर बरेचदा असतात. पैकी परमिंदरची मुलगी सुखविंदर हिला ‘ब्राउन स्किन’ मुळे फेसबुक वॉलवर रोज एक ट्रोल मेसेजेस पोस्ट त्रास देत असतो आणि त्यामुळे ती त्रस्त झालेली असते. पन्नासएक पानानंतर तीच मुलगी ‘एस्क्यूएल इंजेक्शन कोड’ वापरून एक वेबसाइट हॅक करते. मग या मुलीला पन्नास पानं आधी फेसबुकची प्रायव्हसी सेटिंग का बदलता येऊ नयेत? तिसरं म्हणजे पुस्तकाचं कव्हर. ‘डोंट जज बुक बाय द कव्हर’ वगैरे ठीक आहे, पण लाल आणि पिवळे रंग वापरून इतकं अनाकर्षक कव्हर करायचं कारण कळलं नाही. एक शक्यता आहे – इंग्लंडमधील काउन्सिलच्या मतपत्रिकेशी याचं साधर्म्य असू शकतं. तरीही वेगळं कव्हर करता आलं असतं असं वाटतं.

हे कच्चे दुवे असूनही कथानकाचा रसभंग होत नाही कारण वाचकाला गुंतवून ठेवणाऱ्या व्यक्तिरेखा आणि कथानक ही रोलिंगबाईंची शक्तीस्थानं आहेत. त्यामुळे एकदा वाचायला सुरूवात केल्यावर पुस्तक खाली ठेवावंसं वाटत नाही. पॅगफर्ड आणि लगतचंच तुलनेनं आधुनिक यारविल या दोन शहरांमधील तणावाचे संबंध, दोन काउन्सिल आणि सरकारी यंत्रणा यांच्यातील विवादाचे मुद्दे यासारखे विषय हाताळताना लेखिकेने एका महत्त्वाच्या मुद्द्याला हात घातला आहे. इंग्लंड आणि इतर प्रगत देशांमध्ये असणारी वेलफअर यंत्रणा आणि तिच्या अनुषंगाने उभे राहणारे प्रश्न. पॅगफर्डमध्ये असणारं व्यसनमुक्ती केंद्र बंद करण्याचा काउन्सिलच्या काही सदस्यांचा प्रयत्न चालू असतो. स्वतः:ची जबाबदारी न उचलणाऱ्या नागरिकांना सरकारने फुकट पोसू नये असं यांचं म्हणणं असतं. सध्याच्या अमेरिकेच्या निवडणुकीमध्ये रिपब्लिकन पक्षाचा हाच मुद्दा आहे. (हॅरी पॉटरचं पहिलं पुस्तक लिहीत असताना स्वतः: रोलिंगही वेलफेअरवर अवलंबून होत्या. ती मदत मिळाली नसती तर माझं काय झालं असतं ठाऊक नाही अशी कबुली त्यांनी दिली आहे.) प्रत्यक्षात हा प्रश्न वरकरणी दिसतो तितका सोपा नाही. टेरी वील्डन हेरॉइनच्या आहारी गेलेली असते, याचे भीषण परिणाम तिच्या मुलांना भोगावे लागतात. याचं चित्रण करताना लेखिकेने कोणतीही भीडभाड ठेवलेली नाही. स्वार्थी राजकारण आणि पूर्वग्रह यांच्या बळावर घेतलेल्या निर्णयांची किंमत समाजाच्या सर्वात खालच्या वर्गाला कशी चुकवावी लागते हे इथे दिसतं.

कोणतंही पुस्तक, चित्रपट याविषयी प्रत्येकाच्या प्रतिक्रिया वेगळ्या असतात. याची कारण बरीच आहेत. एक म्हणजे आपला मेंदू प्रत्येक नवीन अनुभवाला आधीच्या संदर्भांच्या फूटपट्ट्या लावून मोजत असतो. हे मोजमाप फिट बसलं तर आपल्याला ती गोष्ट पटते, आवडू शकते. यालाच ‘रिलेट करणं’ असंही म्हणतात. कधीकधी फूटपट्टी चुकीची असते किंवा तो अनुभव मोजण्यासाठी लागणारी पट्टीच मेंदूत नसते. तसं झालं तर ‘हे काय केलं आहे?’ असा अविश्वास वाटू शकतो. कॅज्युअल व्हेकन्सी वाचताना काही संदर्भ आठवले. कॉलिन आणि टेसचा कुणाचीही आणि कसलीही कदर न करणारा मुलगा – फॅट्स – जॉइस कॅरल ओट्सच्या जॉन रेड्डी हार्टची आठवण करून देतो तर क्रिस्टलमध्ये मिलेनियम त्रिधारेच्या लिझबेथ सलांदरची झलक दिसते. काही वर्षांपूर्वी शेड्डारमधल्या प्रागैतिहासिक गुहा बघायला जाण्यासाठी ब्रिस्टलवरून बस पकडली होती. मध्ये एका छोट्याश्या खेड्यात बस बदलावी लागली. तिथल्या स्टेशनच्या वेटिंग रूममध्ये शिळोप्याच्या गप्पा हाकणारे पेन्शनर, नंतर बसमध्ये चढलेली शाळकरी मुलं, एकीच्या हातातलं ट्वायलाइट – अशी काही चित्रं मेंंदूनं एका कोपऱ्यात कधीतरी लागतील म्हणून ठेवून दिली होती, त्यांच्यावरची धूळ झटकली गेली.

हॅरी पॉटरचे फ्यान लोक हे पुस्तक वाचतीलच. शहरापासून दूर अश्या खेड्यांमधलं अजिबात रोमॅंटिक वगैरे नसणारं वास्तव बघायचं असेल तर हे पुस्तक इतरांनी वाचायला हरकत नाही. डेली मेलमध्ये सेलेब्रिटींच्या बातम्यांव्यतिरिक्त रोज ज्या बातम्या येतात त्या प्रकारच्या बातम्यांमागचं चित्र काय असतं याची एक चुणूक कॅज्युअल व्हेकन्सीतून मिळते. पुस्तक रोलिंगबाईंनी लिहिलं नसतं तर मी कदाचित वाचलंही नसतं. एकदा लोकप्रिय झालेला साचा तोडून नवीन कलाकृती निर्माण करण्याचं धारिष्ट्य भल्याभल्यांना जमत नाही. आणि ते वेळीच केलं नाही तर नंतरच्या कलाकृतींची जी केविलवाणी परिस्थिती होते त्याची अनेक उदाहरणं दिसतात. रोलिंग यांनी हे जाणीवपूर्वक टाळलं. पैसा, प्रसिद्धी नको असं मुलाखतींमध्ये म्हणणं सोपं असतं, तशी कृती करणं अवघड. पण रोलिंग यांचं वागणं – तीन वर्षात १५ ट्वीट किंवा फोर्ब्ज मासिकाच्या यादीत नाव खाली जाण्याइतकी संपत्ती दान करणं – या वृत्तीशी सुसंगत आहे. रोलिंगबाई अल्बस डंबलडोर यांच्या सल्ल्यानुसार त्यांचे निर्णय घेतात असं वाटतं, “It is our choices, Harry, that show what we truly are, far more than our abilities.”

 सुनील गावसकर यांचं ‘आयडॉल्स’ पुस्तक शोधत होतो, कोणत्याही दुकानात दिसलं नाही. शेवटी रस्त्यावर एक जुनी प्रत मिळाली. कुणीतरी कुणाला तरी भेट दिली होती. देणार्‍याचं माहीत नाही पण घेणार्‍याचा टेस्ट क्रिकेटमधला इंटरेस्ट बहुधा संपला असावा. पुस्तकात गावसकर यांनी त्यांच्या आयुष्यावर ज्यांनी प्रभाव पाडला त्या क्रिकेटपटूंची ओळख करून दिली आहे. बेदी, चंद्रा, इम्रान खान, कपिल, रिचर्ड्स अशी अनेक नावं यात येतात. महत्त्वाचं म्हणजे त्याकाळचं क्रिकेट कसं होतं याचं एक सुरेख चित्र या वर्णनात दिसतं. पण मग साहजिकच सध्याच्या क्रिकेटशी तुलना होते आणि वाईट वाटतं. त्या काळात क्रिकेटपटूंना फारसे पैसे मिळायचे नाहीत म्हणून बरेच खेळाडू आधी नोकरी पक्की करायचे आणि मग फावल्या वेळात खेळायचे. गावसकर ‘निरलॉन’मध्ये नोकरीला होते, वेंगसरकर बहुधा बँकेत (चूभूद्याघ्या). इरापल्ली प्रसन्ना १९६२ मध्ये वेस्ट इंडीजमध्ये टेस्टसिरीजसाठी गेले पण त्यानंतर ते चार वर्षांनी परत संघात आले कारण त्यांच्या वडिलांची अट होती की आधी इंजिनियरींगची डिग्री मिळव. प्रसन्नावरच्या प्रकरणात गावसकर लिहितात​, “In those days playing cricket was not as much of a monetary advantage as it is now…Thus, Prasanna’s father was correct in asking young Prasanna to continue with his studies so that his engineering degree would stand him in good stead along with his cricketing ability to get a good job.” पुस्तक १९८३ मध्ये लिहिला आहे, त्यावेळेपर्यंत परिस्थिती बरीच सुधारली होती. पण त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसा नसण्याचा फायदाही होता. पालक मुलगा पाळण्यात असतानाच सचिन किंवा सुनील व्हायची स्वप्नं बघत नव्हते.

सध्याच्या पिढीबद्दल कौतुक करण्यासारख्या बर्‍याच गोष्टी आहेत. दोन वर्षाची मुलंही आयप्याड सहज वापरतात वगैरे. पण काही बाबतीत मात्र त्यांच्याबद्दल मनापासून वाईट वाटतं. गावसकर विरुद्ध माल्कम मार्शल हा तोडीस तोड सामना प्रत्यक्ष बघण्याचं सुख त्यांच्या नशिबात नाही. किंवा नंतरची पिढी सचिन विरुद्ध मॅग्रालाही मुकलेली आहे.

पूर्वी टेस्ट क्रिकेट म्हणजे नुसतं मैदानावर जाऊन धावा कुटणे नव्हतं. पाच दिवस चालणार्‍या या सामन्यात दोन कप्तान अनेक स्ट्रॅटेजी लढवीत असत. याशिवाय संघाच्या मुख्य खेळाडूंचं वैयक्तिक पातळीवर चाललेलं युद्ध वेगळंच. गावसकर खेळत होते तेव्हा वेस्ट इंडीजकडे रॉबर्ट्स, मार्शल, गार्नर इ. आणि ऑस्ट्रेलियाकडे लिली आणि थॉमसन असा तोफखाना होता. असं असूनही यांना तोंड देताना गावसकर यांनी कधीही हेल्मेट घातलं नाही. असं का? हे या बोलरना उद्देशून एक ‘पर्सनल स्टेटमेंट’ होतं. मी तुझ्या वेगाला घाबरत नाही असं सांगण्याचा याहून चांगला उपाय कोणता? शिवाय स्वतःच्या तंत्रावर असलेला जबरदस्त आत्मविश्वासही यातून दिसतो. आणि हे सगळं केव्हा तर बाउंसरचे नियम शिथिल असताना. त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसे नव्हते, मॉडेलिंग अस्तित्वात नव्हतं. क्रिकेटला ग्लॅमर होतं पण फक्त ग्लॅमरसाठी क्रिकेटकडे वळणार्‍यांची गर्दी होत नव्हती. ज्याला यात मनापासून रस आहे आणि कशाचीही अपेक्षा न ठेवता मेहनत करण्याची ज्याची तयारी आहे असेच लोक क्रिकेटकडे वळायचे.

गेल्या महिन्यात मुंबईत झालेल्या साहित्य महोत्सवाचे जीवन गौरव पारितोषिक व्ही. एस. नायपॉल यांना देण्यात आले. नंतर गिरीश कर्नाड यांनी त्यांच्या भाषणात या निर्णयावर कडाडून टीका केली. या टीकेचा मुख्य मुद्दा नायपॉल यांचे मुसलमानांबद्दलचे लेखन पूर्वग्रहदूषित आहे हा होता. कर्नाड यांनी ज्या पुस्तकांबद्दल ही टीका केली आहे ती पुस्तके म्हणजे ‘ऍन एरिया ऑफ डार्कनेस’, ‘इंडिया : अ वूंडेड सिव्हिलायझेशन’ आणि ‘इंडिया : अ मिलियन म्युटिनीज नाऊ’ ही आहेत. यापैकी एकही पुस्तक वाचलेले नाही (आणि आता वाचवणारही नाहीत. का ते यथावकाश स्पष्ट व्हावे.) त्यामुळे या पुस्तकांविषयी न बोलल्यामुळे समर्थांनी ज्या थोर लोकांची लक्षणे दिली आहेत त्यातले किमान एक तरी लक्षण लागू होऊ नये. योगायोगाने हा सावळा गोंधळ चालू असताना नायपॉल यांचे ‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’ हे पुस्तक हातात होते. नायपॉल यांनी दोन प्रकारची पुस्तके लिहिली आहेत – पहिला प्रकार कथा आणि कादंबऱ्या आणि दुसरा प्रवासवर्णने. पैकी त्यांचे कादंबरी लेखन जगातील उत्कृष्ट लेखकांच्या तोडीचे आहे हे त्यांचे विरोधक – अगदी कर्नाडसुद्धा – मान्य करतात. ‘फाइनेस्ट प्रोज रायटर अलाइव्ह इन द इंग्लिश लॅंग्वेज’ अशा शब्दात त्यांची प्रशंसा केली गेली आहे.

मात्र कर्नाड यांच्या टीकेमधून एक महत्त्वाचा मुद्दा समोर येतो तो म्हणजे नायपॉल यांच्या ‘नॉन-फिक्शन’ लेखनाचे मूल्यमापन कसे करावे? नायपॉल यांचे हे लेखन एका विशिष्ट साच्यानुसार लिहिले गेले आहे असे जाणवते. नायपॉल यांचा जन्म त्रिनिदादचा, आजोबा इंग्रजांच्या काळात भारतातून त्रिनिदादमध्ये आले आणि तिथेच स्थायिक झाले. नायपॉल यांना भारतीय संस्कृतीची वरवरची ओळख झाली – लहानपणी तिथे रामलीलेचे कार्यक्रम होत असत. पुढे उच्च शिक्षणासाठी लंडनला गेल्यावर त्यांनी लिहायला सुरूवात केली. लिहिताना त्यांनी परंपरागत ब्रिटिश साहित्याची वाट न चोखाळता आपल्या त्रिनिदादमधील वास्तव्यावर लिहिणे पसंत केले. मूळ वंश भारतीय, संस्कार त्रिनिदादचे आणि लेखन ब्रिटिश वातावरणात अशा मुशीत तयार झालेल्या नायपॉल यांची पुस्तके नेहमी ब्रिटिश वसाहतवादाचे विविध परिणाम, आपली मूळ संस्कृती आणि लादले गेलेले ब्रिटिश (किंवा इतर वसाहतवादी) आचार-विचार या संघर्षामध्ये जगणारे लोक यांच्याबद्दल असतात. शैक्षणिक भाषेत अशा साहित्याला ‘पोस्ट-कलोनियल’ साहित्य असे म्हटले जाते. नायपॉल यांची प्रवासवर्णनेही याच धर्तीवर आहेत. प्रवासासाठी त्यांनी जी ठिकाणे निवडली ती सर्व एके काळी ब्रिटिश किंवा इतर वसाहतवादी साम्राज्याखाली असणाऱ्या देशांची आहेत.

‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’ या पुस्तकात भारत, आफ्रिका, वेस्ट इंडीज बेटे आणि अमेरिका (दक्षिण आणि उत्तर दोन्ही) या ठिकाणच्या अनुभवांची त्यांनी नोंद केली आहे. वाचताना हळूहळू नायपॉल यांची लेखनाची पद्धत लक्षात येऊ लागते. नवीन देशात गेल्यावर अध्यक्ष किंवा राजदूतांपासून ते सामान्य लोकांपर्यंत विविध स्तरातील लोकांशी ते बोलतात. या भेटींचे प्रसंग त्यांच्या साहित्यिक प्रतिभेला साजेशा अशा ओघवत्या आणि प्रसंगी ‘poignant’ भाषेत मांडतात. आणि मग शितावरून भाताची परीक्षा करत या प्रसंगांवरून त्या देशाबद्दल, तिथल्या लोकांबद्दल ठाम मते व्यक्त करतात. हे करताना कुठेही सत्य परिस्थिती आपल्याला जे वाटते आहे त्याहून वेगळी असू शकेल असा विचार त्यांच्या मनात येत नाही. पुस्तकातील एक प्रदीर्घ (१०० पानांहून अधिक) लेख अर्जेंटीना आणि इव्हा पेरॉन यांच्यावर आहे. अर्जेंटीनामधील त्यांच्या वास्तव्यादरम्यान नायपॉल होर्हे लुइस बोर्घेसला भेटले. त्यांचे बोर्घेसबद्दलचे मत वाचून मला ‘अंदाज अपना अपना’मधील क्राइम मास्टर गोगो आठवला, “आप लोग मेरी तारीफ कर रहे है या मुझे गाली दे रहे है?”

But his Anglo-American reputation as a blind and elderly Argentine, the writer of a very few, very short, and very mysterious stories is so inflated and bogus that it obscures his greatness…Borges gives many interviews. and every interview seems to be like every other interview.

अर्थात नायपॉल यांच्या मतांशी परिचित असणाऱ्यांना हे वाचून फारसे आश्चर्य वाटू नये. नायपॉल यांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते इतर लेखकांबद्दल क्वचितच बोलतात आणि बोललेच तर चांगले फारच क्वचित बोलतात. भारताचा शोध घेत असताना आर. के. नारायण, टागोर किंवा गांधीजी यांच्या लेखनामध्ये त्यांना काही विशेष आढळले नाही. तीच गत इतर पाश्चात्त्य लेखकांची. याला अपवाद फक्त कॉनराडचा असावा. कॉनराडविषयी ते भरभरून बोलतात. कोणत्याही विषयावर लिहीत असताना त्यांना कॉनराडची वाक्ये आठवतात. यात गैर काहीच नाही, आवडते लेखक सर्वांचेच असतात. पण आपली आवड म्हणजे साहित्यिक मूल्यमापनाचा अंतिम निर्णय असा अभिनिवेश घेऊन दर वेळी केलेला कॉनराडचा जयजयकार वाचताना हळूहळू वैताग यायला लागतो.

या पुस्तकातील भारतावरच्या लेखांमध्ये एक लेख कलकत्ता शहरावर तर दुसरा राजस्थानमधील एका जिल्ह्यामध्ये लोकसभा निवडणुका चालू असतानाच्या काळाचे वर्णन यावर आहे. लेखांचा काळ ६०-७० च्या दशकातला आहे. पद्धत तीच, एकेक माणूस, त्याच्या/तिच्या मुलाखती, मुलाखती घेताना त्यांची व्यक्तिचित्रे रेखाटायची. इथपर्यंत सगळं ठीक पण मग यावरून भारतीय जनतेबद्दल, भारताबद्दल सामान्यीकरण करून निष्कर्ष काढायचे. हे करत असताना आणखी एक विशेष म्हणजे नायपॉल यांना प्रशंसा करण्यासारख्या गोष्टी कधीही दिसत नाहीत. आणि टीका करण्यासारख्या गोष्टींची आपल्याकडे – किंवा इतर कुठेही – अजिबात वानवा नाही.

पैकी पुस्तकातील माल्कम एक्स आणि त्याने केलेल्या निर्घृण हत्यांवरचा लेख खिळवून ठेवणारा आहे. कदाचित विशिष्ट व्यक्ती, प्रसंग याबद्दल लिहिताना असे लेख कथालेखनाच्या जवळ जात असावेत. माल्कम एक्सबद्दल लिहिताना नायपॉल म्हणतात, “An autobiography can distort; facts can be realigned. But fiction never lies : it reveals the writer totally.” हे नायपॉल यांनाही लागू पडते. नायपॉल यांची प्रवासवर्णने वाचताना त्या देशांपेक्षा नायपॉल या माणसाचीच ओळख होत जाते. वेस्ट इंडीज बेटांमधील एका चिमुकल्या देशात नायपॉल एका सेक्रेटरीला भेटतात. तिच्यामार्फत इतर लोकांच्या मुलाखती घेतल्यानंतर दोघे जेवायला नायपॉल राहत असलेल्या पंचतारांकित हॉटेलात जातात. तिथे तिच्याशी बोलताना नायपॉल यांना कळते की तिची आर्थिक परिस्थिती फारशी चांगली नाही आणि हे जेवणाचे आमंत्रण तिच्या दृष्टीने एक कधीही न येणारी संधी आहे. मग ते लगेच वेटरला बोलावून सर्वात महाग मेन्यू ऑर्डर करतात. जेवताना ते तिच्या सर्व प्रतिक्रिया काटेकोरपणे बघत असतात. शेवटी बिल आल्यावर ती पाकीट उघडत असताना तिला थांबवून दिलदारपणे बिल देतात. हे सर्व वर्णन इतके ‘पॅट्रनायझिंग’ वाटते की शेवटी-शेवटी या सगळ्याची शिसारी यायला लागते.

आधी म्हटल्याप्रमाणे या लेखनातून सतत नायपॉलच दिसत राहतात आणि हे दिसणे फारसे रोचक नाही. कर्नाड यांनी म्हटल्याप्रमाणे भारतीय संगीताचा ते उल्लेखही करत नाहीत पण याचबरोबर भारतीय संस्कृतीची गेल्या चार हजार वर्षांतील वाटचाल, विविध धर्म, कला, यांचा उगम आणि प्रसार यासारख्या अनेक गोष्टी ते लक्षात घेत नाहीत. त्यांना त्यांच्या परिस्थितीमुळे आणि तिच्या आकलनामुळे जी दृष्टी मिळाली आहे तिच्या पलीकडे जायला ते साफ नकार देतात. बहुतेक वेळा ते त्या-त्या विभागातील वर्तमानपत्रे किंवा फारशी प्रसिद्ध नसलेली पुस्तके (कधीकधी निवडणुकीची पॅंम्फ्लेट) यांचा संदर्भ देतात पण त्या विषयावर मान्यवर लेखकांनी केलेल्या लेखनाचा संदर्भ कधीही येत नाही. भारताबद्दल टागोर, गांधी यांचे लेखन त्यांनी निश्चितच वाचले असणार पण त्या लेखनाला – आणि बरेचदा लेखकालाही – बाद करणे यापलीकडे त्या लेखनाबद्दल ते बोलत नाहीत.

हे लक्षात आल्यावर मग प्रश्न येतो की नायपॉल यांचे अशा प्रकारचे लेखन का वाचावे? त्यातून काही नवीन मिळते आहे अशी शक्यता फार कमी आहे. उलट नायपॉल यांचा दृष्टिकोन कळल्यानंतर लेखन कुठल्या दिशेने जाणार आहे याचा आधीच अंदाज येतो. शिवाय आपल्याला माहिती नसणारे देशांबद्दल असे लेखन वाचल्याने पूर्वग्रह तयार होण्याची शक्यताच अधिक. म्हणून वाचायच्या यादीतील नायपॉल यांची सर्व ‘नॉन-फिक्शन’ पुस्तके काढून टाकली आहेत. त्यांच्या कादंबऱ्या मात्र व्यक्तिरेखांचे चित्रण, भाषा, शैली अशा अनेक गुणांमुळे वाचाव्याश्या वाटतात.

खरे तर इथे लेख संपायला हवा पण ‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’नंतर जे पुस्तक हाती आले ते वाचून हे विचार आणखी स्पष्ट झाले. (प्रा. वि. ग. भिडे सरांच्या शब्दांत सांगायचे तर ‘क्लॅरिटी ऑफ थिंकिंग.’) हे पुस्तक होते अमर्त्य सेन यांचे ‘द आर्ग्युमेंटेटिव्ह इंडियन.’ आर्ग्युमेंटेटिव्ह म्हणजे ज्याला वादविवाद घालायला आवडतं असा माणूस. नाव वाचल्यानंतर या पुस्तकात सेनही निराद चौधरींप्रमाणे भारतीयांवर टीका करण्याचा एक-कलमी कार्यक्रम राबवत आहेत की काय अशी शंका आली पण पुस्तकाची प्रस्तावना वाचतानाच सर्व संशय दूर झाले. भारत आणि भारतीय यांची इतिहास, कला, धर्म, तत्त्वज्ञान, अर्थशास्त्र अशा अनेक दृष्टिकोनांमधून करून दिलेली ओळख या पुस्तकाचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. वाचताना सेन यांचा प्रचंड व्यासंग सतत जाणवत राहतो. पुस्तक सामान्य वाचक आणि या क्षेत्रांमधील अभ्यासक दोघांसाठी आहे. काही अपवाद वगळता सामान्य वाचकालाही पुस्तकातील मुख्य कल्पना समजायला कठीण जात नाहीत आणि समजायला कठीण असे अपवाद फारच थोडे आहेत. ते गाळले तरी चालतील^१.

पुस्तकात सेन भारताबद्दल असणारे दोन प्रकारचे गैरसमज दूर करतात. एक म्हणजे पाश्चात्त्यांचे भारताबद्दलचे गैरसमज आणि दुसरे भारतीयांचे भारताबद्दलचे गैरसमज. यात अर्थातच पाश्चात्त्यांचे मत काळ्या दगडावरची रेघ मानणारे भारतीयही आलेच. भारतावर ब्रिटिशाने राज्य केले म्हणून ते गेल्यानंतर आपण त्यांची लोकशाही स्वीकारली असे एक लोकप्रिय मत आहे. याला काही आधार नाही. विसाव्या शतकात ब्रिटिशाने सत्ता सोडल्यानंतर लोकशाही स्वीकारणारा भारत पहिला देश होता, इतर देशांनी हुकूमशाही आणि तिचे वेगवेगळे पर्याय स्वीकारले. भारताला लोकशाहीची ओळख ब्रिटिशाने करून दिली यातही तथ्य नाही. सेन यांच्या मतानुसार भारतात चर्चा आणि वादविवादाची जुनी परंपरा आहे. आपण लोकशाही स्वीकारण्यामागे ही परंपरा कारणीभूत आहे. हा ‘आर्ग्युमेंटेटीव्ह इंडियन’मागचा गाभा आहे. भारतीय संस्कृतीबद्दल दोन प्रकारची लोकप्रिय मते आढळतात. एक म्हणजे अणुबॉम्बपासून विमानापर्यंत सगळे शोध आम्हीच लावले होते असे दावे करणारे आणि दुसरे म्हणजे भारतीय वेद, उपनिषद म्हणजे अंधश्रद्धांनी भरलेली पुस्तके असे मानणारे विज्ञानवादी. या दोन्ही समजुतींमुळे प्राचीन भारत नेमका कसा होता, तिथे कोणत्या प्रकारचे लोक राहत होते हे कळण्याचे मार्ग खुंटतात.

भारताकडे बघण्याचे पाश्चात्त्यांचे दृष्टिकोन तीन प्रकारचे आहेत असे सेन म्हणतात. पहिला म्हणजे भारत हा काहीतरी गूढ, रहस्यमय प्रदेश आहे, इथे गेल्यावर आध्यात्मिक स्वर्गाच्या किल्ल्या मिळतात. रवींद्रनाथ टागोरांना पाश्चात्त्य जगात जी प्रसिद्धी मिळाली त्यामागे या गूढ प्रतिमेचा बराच हात होता. नोबेल मिळाल्यानंतर काही वर्षांनी ही कृत्रिम प्रतिमा भंग पावली आणि आपली फसवणूक झाल्याची पाश्चात्त्यांची समजूत झाली. गूढ अध्यात्मापलीकडे गुरुदेवांनी विविध विषयांवर जे विपुल लेखन केले आहे ते पाश्चात्त्य देशांत फारसे लोकप्रिय झाले नाही. १९१० च्या दरम्यान गुरुदेवांना डोक्यावर घेणारे नंतर त्यांच्यावर प्रखर टीका करत होते. “As for Rabindranath Tagore, I cannot believe that anyone but Mr Yeats takes his poems seriously,” इति ग्रॅहॅम ग्रीन. तेव्हाचा हा दृष्टिकोन आजही लोकप्रिय आहे. ‘स्पिरिचुअल एनलायटनमेंट’साठी भारतासारखे दुसरे ठिकाण नाही. मग ती केट विन्सलेट असो किंवा ‘इट, प्रे, लव्ह’ची लेखिका.

दुसरा दृष्टिकोन – याला सेन ‘मॅजेस्टेरियल अप्रोच’ असे नाव देतात. युरोपियन वंश हा जगातील सर्वात पुढारलेला आणि सुसंस्कृत वंश आहे. आशिया, अमेरिका, आफ्रिका इथल्या मागासलेल्या वंशांना शिक्षण देऊन ‘सुधारण्याची’ महान जबाबदारी गोऱ्या लोकांवर आहे हे या दृष्टिकोनाचे मूळ गृहीतक. हा दृष्टिकोन स्वातंत्र्यपूर्व काळात विशेष लोकप्रिय होता. किपलिंगचे ‘व्हाइट मॅन्स बर्डन’ याच जातकुळीचे. आजही नायल फर्गसनसारखे इतिहासकार याचा प्रामुख्याने वापर करतात. मात्र भारतीय इतिहासाच्या बाबतीत जेम्स मिल यांना याचे सुवर्णपदक मिळायला हवे. १८१७ मध्ये मिल यांनी ‘द हिस्टरी ऑफ ब्रिटिश इंडिया’ हे पुस्तक लिहिले. हे लिहीण्याआधी त्यांनी भारतात यायचेही कष्ट घेतले नाहीत. त्यांना संस्कृत, पर्शियन, अरेबिक किंवा इतर कोणत्याही भारतीय भाषेची तोंडओळखही नव्हती. या पुस्तकात त्यांनी जे मुख्य काम केले ते म्हणजे भारतीय संस्कृतीमध्ये गेल्या चार हजार वर्षात जे काही झाले आहे ते सर्व खोडून काढले. भारत आणि भारतीय अत्यंत मागासलेले आणि उद्धट लोक आहेत असा त्यांचा दावा होता. ‘आर्यभट्ट आणि वराहमिहीर यांच्यासह भारतीय गणितज्ञांनी जे काम केले ते सर्व इकडून-तिकडून घेतलेले होते, आणि भारतीय संस्कृतीची प्रगती हा प्रश्न इतका गौण आहे की यावर अधिक वेळ घालवणे व्यर्थ आहे’ अशी विधाने कोणतेही पुरावे न देता त्यांनी केली. विशेष म्हणजे त्यांचा हा ग्रंथ इंग्लंडमध्ये लोकप्रिय झाला. लॉर्ड मॅकॉले यांनी ‘the greatest historical work…since that of Gibbon’ या शब्दात याची प्रशंसा केली. परिणामत: भारतात बदली होण्याआधी इंग्रज अधिकाऱ्यांनी संदर्भ म्हणून हा ग्रंथ वाचला आणि भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याची धोरणे आखण्यात या ग्रंथाचा मोठा वाटा होता. याचबरोबर कॅथरीन मायो यांनी लिहिलेले ‘मदर इंडिया’ हे पुस्तकही त्या काळात लोकप्रिय होते. यात मागासलेल्या भारतीयांवर राज्य करणे कसे आवश्यक आहे हे दाखवले होते. अमेरिकेत भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याला पाठिंबा मिळवण्यासाठी या पुस्तकाचा उपयोग करण्यात आला. याच्या प्रशंसकांमध्ये अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष रूझवेल्ट आणि जॉन स्ट्युअर्ट मिल यांचाही समावेश होता.

भारताकडे बघण्याचा तिसरा दृष्टिकोन म्हणजे अभ्यासकांचा. जे आहे ते शक्य तितक्या निष्पक्षपणे जाणून घेणाऱ्यांचा. सातव्या शतकातील चिनी अभ्यासक ह्यू एन त्सांग किंवा अकराव्या शतकातील अल बेरूनी यांच्यासारख्या पंडितांनी या बाबतीत मोलाची कामगिरी केली आहे. अल बेरूनी महंमद गझनीच्या फौजांबरोबर भारतात आले. इथे संस्कृत पंडितांबरोबर राहून त्यांनी संस्कृत भाषा आत्मसात केली आणि गणित, तत्त्वज्ञान, धर्म, साहित्य अशा अनेक विषयांवरचे ग्रंथ वाचले. या अभ्यासातून त्यांनी लिहिलेला ‘तारीख-अल-हिंद’ हा तत्कालीन भारतावरील एक अमूल्य ग्रंथ आहे. ब्रह्मगुप्ताच्या खगोलशास्त्रावरील ग्रंथाबरोबरच इतर अनेक ग्रंथांचे त्यांनी अनुवाद केले. दशमान पद्धतीचा उगम भारतात झाल्यानंतर अरबी अनुवादकांच्या मार्फत ही पद्धत युरोपमध्ये पोचली. इ.स.पू. पाचवे शतक ते इ. स. आठव्या शतकादरम्यान अनेक चिनी अभ्यासक भारतात आले, पैकी ह्यू एन त्सांग हा एक महत्त्वाचा अभ्यासक होता. भारत आणि चीन यांच्यामधील देवाणघेवाणीची सुरूवात जरी बुद्ध धर्मापासून झाली असली तरी लवकरच तिचा विस्तार इतर अनेक शैक्षणिक क्षेत्रांमध्ये झाला. शेकडो चिनी विद्यार्थी नालंदा येथे शिक्षणासाठी येत असत, तसेच भारतीय विद्यार्थीही चीनमध्ये जात असत. आठव्या शतकात गौतम सिद्धार्थ नावाच्या भारतीय शास्त्रज्ञाची चीनमधील खगोलशास्त्र मंडळाच्या अध्यक्षपदी निवड झाली होती. भारत-चीन व्यापारही त्या काळात जोरात होता. चिनी रेशमाचा उल्लेख कौटिल्याचे अर्थशास्त्र, महाभारत इ. ग्रंथांमध्ये सापडतो.

भारताकडे बघण्याचे हे पाश्चात्त्यांचे दृष्टिकोन झाले. मात्र खुद्द भारतीयही अनेकदा आपल्या देशाकडे चुकीच्या चश्म्यातून बघतात^२. यातील एक महत्त्वाचा चश्मा म्हणजे हिंदुत्ववाद. भारताची ओळख हिंदू राष्ट्र अशी करण्यामागचे धोके सेन स्पष्ट करतात. एक तर ही ओळख ऐतिहासिक दृष्ट्या बरोबर नाही. भारतात हजारएक वर्षे बुद्ध धर्म प्रामुख्याने प्रचलित होता, त्याचबरोबर पारशी, ख्रिस्ती या धर्मांचे लोक वेगवेगळ्या काळांमध्ये इथे येऊन स्थायिक झाले होते. शीख धर्माचा उदय इथेच झाला. त्यातही इतर धर्मांप्रमाणे हिंदू धर्माची एक व्याख्या नाही, देवही अनेक आहेत. पश्चिम आणि उत्तर भारतात रामाला देव मानतात, पण पूर्वेकडे रामाची ओळख रामायणाचा नायक अशीच आहे. इतर धर्मांमध्ये नास्तिकांना स्थान नाही, उलट असे विचार मांडल्यास ‘heresy’च्या आरोपाखाली शिक्षा होत असे. मात्र हिंदू धर्मात उपनिषदांच्या काळापासून देव या संकल्पनेच्या विरुद्ध जाणारे विचार वेळोवेळी मांडण्यात आले आहेत. लोकायत पंथाचे तत्त्वज्ञान आणि चार्वाकाचे विचार या संदर्भात विशेष महत्त्वाचे आहेत. भारतात हिंदू धर्माची परंपरा जशी रूढ होत होती तसेच चार्वाकाचे विचारही लोकप्रिय होत होते. संस्कृत भाषेतील साहित्य म्हणजे धार्मिक साहित्य हा गैरसमज आहे. नास्तिकता आणि अज्ञेयवादी (Agnosticism) यांच्यावर कुठल्याही अभिजात भाषेपेक्षा संस्कृत भाषेमध्ये अधिक लेखन झाले आहे.

—-

१. जे अपवाद आहेत ते म्हणजे अर्थशास्त्रातील काही मुद्दे. शिवाय समाजशास्त्र, राज्यशास्त्र यासारख्या विषयांची पार्श्वभूमी नसलेल्यांना (यात मी ही आहे) ‘It is the combination of internal pluralism and external receptivity that has been most challenged in the recent decades by seperatist viewpoints, varying from communitarian exclusion and aggresive parochialism on one side to cultural alienation and isolationalist nationalism on the other.’ यासारखी वाक्ये थोडा प्रयत्न केल्यावर कळू शकतात पण त्या-त्या विषयांच्या संदर्भात या शब्दांना व्यापक अर्थ आहे. या शब्दांचे अध्याहृत संदर्भ आहेत. या सर्वांचे त्या विषयांचा अभ्यास नसलेल्यांना आकलन होणे अवघड आहे.

२. ज्यांचे लेखन आवर्जून वाचावे अशा भारतीय लेखकांमध्ये आढळणारी एक समान गोष्ट म्हणजे हे सर्व लोक प्राचीन भारतीय साहित्याचे सखोल वाचक आहेत. शांता शेळके, इरावती कर्वे, दुर्गाबाई भागवत, नरहर कुरूंदकर, टागोर, गांधीजी. अमर्त्य सेनही याला अपवाद नाहीत. बृहदारण्य उपनिषदातील याज्ञवल्क्य आणि मैत्रेयीच्या संपत्ती आणि तिचे मानवी आयुष्यातील स्थान यावरच्या संवादात मैत्रेयी विचारते, “ज्यामुळे मला अमरत्व मिळणार नाही अशी वस्तू घेऊन मी काय करू?” मैत्रेयीच्या या प्रश्नावर अमर्त्य सेन म्हणतात, “Maitreyi’s central question was useful to me to motivate and explain an understanding of development that is not parasitic on judging development by growth of GNP or GDP..”