Category: बुके वाचिते

 सुनील गावसकर यांचं ‘आयडॉल्स’ पुस्तक शोधत होतो, कोणत्याही दुकानात दिसलं नाही. शेवटी रस्त्यावर एक जुनी प्रत मिळाली. कुणीतरी कुणाला तरी भेट दिली होती. देणार्‍याचं माहीत नाही पण घेणार्‍याचा टेस्ट क्रिकेटमधला इंटरेस्ट बहुधा संपला असावा. पुस्तकात गावसकर यांनी त्यांच्या आयुष्यावर ज्यांनी प्रभाव पाडला त्या क्रिकेटपटूंची ओळख करून दिली आहे. बेदी, चंद्रा, इम्रान खान, कपिल, रिचर्ड्स अशी अनेक नावं यात येतात. महत्त्वाचं म्हणजे त्याकाळचं क्रिकेट कसं होतं याचं एक सुरेख चित्र या वर्णनात दिसतं. पण मग साहजिकच सध्याच्या क्रिकेटशी तुलना होते आणि वाईट वाटतं. त्या काळात क्रिकेटपटूंना फारसे पैसे मिळायचे नाहीत म्हणून बरेच खेळाडू आधी नोकरी पक्की करायचे आणि मग फावल्या वेळात खेळायचे. गावसकर ‘निरलॉन’मध्ये नोकरीला होते, वेंगसरकर बहुधा बँकेत (चूभूद्याघ्या). इरापल्ली प्रसन्ना १९६२ मध्ये वेस्ट इंडीजमध्ये टेस्टसिरीजसाठी गेले पण त्यानंतर ते चार वर्षांनी परत संघात आले कारण त्यांच्या वडिलांची अट होती की आधी इंजिनियरींगची डिग्री मिळव. प्रसन्नावरच्या प्रकरणात गावसकर लिहितात​, “In those days playing cricket was not as much of a monetary advantage as it is now…Thus, Prasanna’s father was correct in asking young Prasanna to continue with his studies so that his engineering degree would stand him in good stead along with his cricketing ability to get a good job.” पुस्तक १९८३ मध्ये लिहिला आहे, त्यावेळेपर्यंत परिस्थिती बरीच सुधारली होती. पण त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसा नसण्याचा फायदाही होता. पालक मुलगा पाळण्यात असतानाच सचिन किंवा सुनील व्हायची स्वप्नं बघत नव्हते.

सध्याच्या पिढीबद्दल कौतुक करण्यासारख्या बर्‍याच गोष्टी आहेत. दोन वर्षाची मुलंही आयप्याड सहज वापरतात वगैरे. पण काही बाबतीत मात्र त्यांच्याबद्दल मनापासून वाईट वाटतं. गावसकर विरुद्ध माल्कम मार्शल हा तोडीस तोड सामना प्रत्यक्ष बघण्याचं सुख त्यांच्या नशिबात नाही. किंवा नंतरची पिढी सचिन विरुद्ध मॅग्रालाही मुकलेली आहे.

पूर्वी टेस्ट क्रिकेट म्हणजे नुसतं मैदानावर जाऊन धावा कुटणे नव्हतं. पाच दिवस चालणार्‍या या सामन्यात दोन कप्तान अनेक स्ट्रॅटेजी लढवीत असत. याशिवाय संघाच्या मुख्य खेळाडूंचं वैयक्तिक पातळीवर चाललेलं युद्ध वेगळंच. गावसकर खेळत होते तेव्हा वेस्ट इंडीजकडे रॉबर्ट्स, मार्शल, गार्नर इ. आणि ऑस्ट्रेलियाकडे लिली आणि थॉमसन असा तोफखाना होता. असं असूनही यांना तोंड देताना गावसकर यांनी कधीही हेल्मेट घातलं नाही. असं का? हे या बोलरना उद्देशून एक ‘पर्सनल स्टेटमेंट’ होतं. मी तुझ्या वेगाला घाबरत नाही असं सांगण्याचा याहून चांगला उपाय कोणता? शिवाय स्वतःच्या तंत्रावर असलेला जबरदस्त आत्मविश्वासही यातून दिसतो. आणि हे सगळं केव्हा तर बाउंसरचे नियम शिथिल असताना. त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसे नव्हते, मॉडेलिंग अस्तित्वात नव्हतं. क्रिकेटला ग्लॅमर होतं पण फक्त ग्लॅमरसाठी क्रिकेटकडे वळणार्‍यांची गर्दी होत नव्हती. ज्याला यात मनापासून रस आहे आणि कशाचीही अपेक्षा न ठेवता मेहनत करण्याची ज्याची तयारी आहे असेच लोक क्रिकेटकडे वळायचे.

गेल्या महिन्यात मुंबईत झालेल्या साहित्य महोत्सवाचे जीवन गौरव पारितोषिक व्ही. एस. नायपॉल यांना देण्यात आले. नंतर गिरीश कर्नाड यांनी त्यांच्या भाषणात या निर्णयावर कडाडून टीका केली. या टीकेचा मुख्य मुद्दा नायपॉल यांचे मुसलमानांबद्दलचे लेखन पूर्वग्रहदूषित आहे हा होता. कर्नाड यांनी ज्या पुस्तकांबद्दल ही टीका केली आहे ती पुस्तके म्हणजे ‘ऍन एरिया ऑफ डार्कनेस’, ‘इंडिया : अ वूंडेड सिव्हिलायझेशन’ आणि ‘इंडिया : अ मिलियन म्युटिनीज नाऊ’ ही आहेत. यापैकी एकही पुस्तक वाचलेले नाही (आणि आता वाचवणारही नाहीत. का ते यथावकाश स्पष्ट व्हावे.) त्यामुळे या पुस्तकांविषयी न बोलल्यामुळे समर्थांनी ज्या थोर लोकांची लक्षणे दिली आहेत त्यातले किमान एक तरी लक्षण लागू होऊ नये. योगायोगाने हा सावळा गोंधळ चालू असताना नायपॉल यांचे ‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’ हे पुस्तक हातात होते. नायपॉल यांनी दोन प्रकारची पुस्तके लिहिली आहेत – पहिला प्रकार कथा आणि कादंबऱ्या आणि दुसरा प्रवासवर्णने. पैकी त्यांचे कादंबरी लेखन जगातील उत्कृष्ट लेखकांच्या तोडीचे आहे हे त्यांचे विरोधक – अगदी कर्नाडसुद्धा – मान्य करतात. ‘फाइनेस्ट प्रोज रायटर अलाइव्ह इन द इंग्लिश लॅंग्वेज’ अशा शब्दात त्यांची प्रशंसा केली गेली आहे.

मात्र कर्नाड यांच्या टीकेमधून एक महत्त्वाचा मुद्दा समोर येतो तो म्हणजे नायपॉल यांच्या ‘नॉन-फिक्शन’ लेखनाचे मूल्यमापन कसे करावे? नायपॉल यांचे हे लेखन एका विशिष्ट साच्यानुसार लिहिले गेले आहे असे जाणवते. नायपॉल यांचा जन्म त्रिनिदादचा, आजोबा इंग्रजांच्या काळात भारतातून त्रिनिदादमध्ये आले आणि तिथेच स्थायिक झाले. नायपॉल यांना भारतीय संस्कृतीची वरवरची ओळख झाली – लहानपणी तिथे रामलीलेचे कार्यक्रम होत असत. पुढे उच्च शिक्षणासाठी लंडनला गेल्यावर त्यांनी लिहायला सुरूवात केली. लिहिताना त्यांनी परंपरागत ब्रिटिश साहित्याची वाट न चोखाळता आपल्या त्रिनिदादमधील वास्तव्यावर लिहिणे पसंत केले. मूळ वंश भारतीय, संस्कार त्रिनिदादचे आणि लेखन ब्रिटिश वातावरणात अशा मुशीत तयार झालेल्या नायपॉल यांची पुस्तके नेहमी ब्रिटिश वसाहतवादाचे विविध परिणाम, आपली मूळ संस्कृती आणि लादले गेलेले ब्रिटिश (किंवा इतर वसाहतवादी) आचार-विचार या संघर्षामध्ये जगणारे लोक यांच्याबद्दल असतात. शैक्षणिक भाषेत अशा साहित्याला ‘पोस्ट-कलोनियल’ साहित्य असे म्हटले जाते. नायपॉल यांची प्रवासवर्णनेही याच धर्तीवर आहेत. प्रवासासाठी त्यांनी जी ठिकाणे निवडली ती सर्व एके काळी ब्रिटिश किंवा इतर वसाहतवादी साम्राज्याखाली असणाऱ्या देशांची आहेत.

‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’ या पुस्तकात भारत, आफ्रिका, वेस्ट इंडीज बेटे आणि अमेरिका (दक्षिण आणि उत्तर दोन्ही) या ठिकाणच्या अनुभवांची त्यांनी नोंद केली आहे. वाचताना हळूहळू नायपॉल यांची लेखनाची पद्धत लक्षात येऊ लागते. नवीन देशात गेल्यावर अध्यक्ष किंवा राजदूतांपासून ते सामान्य लोकांपर्यंत विविध स्तरातील लोकांशी ते बोलतात. या भेटींचे प्रसंग त्यांच्या साहित्यिक प्रतिभेला साजेशा अशा ओघवत्या आणि प्रसंगी ‘poignant’ भाषेत मांडतात. आणि मग शितावरून भाताची परीक्षा करत या प्रसंगांवरून त्या देशाबद्दल, तिथल्या लोकांबद्दल ठाम मते व्यक्त करतात. हे करताना कुठेही सत्य परिस्थिती आपल्याला जे वाटते आहे त्याहून वेगळी असू शकेल असा विचार त्यांच्या मनात येत नाही. पुस्तकातील एक प्रदीर्घ (१०० पानांहून अधिक) लेख अर्जेंटीना आणि इव्हा पेरॉन यांच्यावर आहे. अर्जेंटीनामधील त्यांच्या वास्तव्यादरम्यान नायपॉल होर्हे लुइस बोर्घेसला भेटले. त्यांचे बोर्घेसबद्दलचे मत वाचून मला ‘अंदाज अपना अपना’मधील क्राइम मास्टर गोगो आठवला, “आप लोग मेरी तारीफ कर रहे है या मुझे गाली दे रहे है?”

But his Anglo-American reputation as a blind and elderly Argentine, the writer of a very few, very short, and very mysterious stories is so inflated and bogus that it obscures his greatness…Borges gives many interviews. and every interview seems to be like every other interview.

अर्थात नायपॉल यांच्या मतांशी परिचित असणाऱ्यांना हे वाचून फारसे आश्चर्य वाटू नये. नायपॉल यांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते इतर लेखकांबद्दल क्वचितच बोलतात आणि बोललेच तर चांगले फारच क्वचित बोलतात. भारताचा शोध घेत असताना आर. के. नारायण, टागोर किंवा गांधीजी यांच्या लेखनामध्ये त्यांना काही विशेष आढळले नाही. तीच गत इतर पाश्चात्त्य लेखकांची. याला अपवाद फक्त कॉनराडचा असावा. कॉनराडविषयी ते भरभरून बोलतात. कोणत्याही विषयावर लिहीत असताना त्यांना कॉनराडची वाक्ये आठवतात. यात गैर काहीच नाही, आवडते लेखक सर्वांचेच असतात. पण आपली आवड म्हणजे साहित्यिक मूल्यमापनाचा अंतिम निर्णय असा अभिनिवेश घेऊन दर वेळी केलेला कॉनराडचा जयजयकार वाचताना हळूहळू वैताग यायला लागतो.

या पुस्तकातील भारतावरच्या लेखांमध्ये एक लेख कलकत्ता शहरावर तर दुसरा राजस्थानमधील एका जिल्ह्यामध्ये लोकसभा निवडणुका चालू असतानाच्या काळाचे वर्णन यावर आहे. लेखांचा काळ ६०-७० च्या दशकातला आहे. पद्धत तीच, एकेक माणूस, त्याच्या/तिच्या मुलाखती, मुलाखती घेताना त्यांची व्यक्तिचित्रे रेखाटायची. इथपर्यंत सगळं ठीक पण मग यावरून भारतीय जनतेबद्दल, भारताबद्दल सामान्यीकरण करून निष्कर्ष काढायचे. हे करत असताना आणखी एक विशेष म्हणजे नायपॉल यांना प्रशंसा करण्यासारख्या गोष्टी कधीही दिसत नाहीत. आणि टीका करण्यासारख्या गोष्टींची आपल्याकडे – किंवा इतर कुठेही – अजिबात वानवा नाही.

पैकी पुस्तकातील माल्कम एक्स आणि त्याने केलेल्या निर्घृण हत्यांवरचा लेख खिळवून ठेवणारा आहे. कदाचित विशिष्ट व्यक्ती, प्रसंग याबद्दल लिहिताना असे लेख कथालेखनाच्या जवळ जात असावेत. माल्कम एक्सबद्दल लिहिताना नायपॉल म्हणतात, “An autobiography can distort; facts can be realigned. But fiction never lies : it reveals the writer totally.” हे नायपॉल यांनाही लागू पडते. नायपॉल यांची प्रवासवर्णने वाचताना त्या देशांपेक्षा नायपॉल या माणसाचीच ओळख होत जाते. वेस्ट इंडीज बेटांमधील एका चिमुकल्या देशात नायपॉल एका सेक्रेटरीला भेटतात. तिच्यामार्फत इतर लोकांच्या मुलाखती घेतल्यानंतर दोघे जेवायला नायपॉल राहत असलेल्या पंचतारांकित हॉटेलात जातात. तिथे तिच्याशी बोलताना नायपॉल यांना कळते की तिची आर्थिक परिस्थिती फारशी चांगली नाही आणि हे जेवणाचे आमंत्रण तिच्या दृष्टीने एक कधीही न येणारी संधी आहे. मग ते लगेच वेटरला बोलावून सर्वात महाग मेन्यू ऑर्डर करतात. जेवताना ते तिच्या सर्व प्रतिक्रिया काटेकोरपणे बघत असतात. शेवटी बिल आल्यावर ती पाकीट उघडत असताना तिला थांबवून दिलदारपणे बिल देतात. हे सर्व वर्णन इतके ‘पॅट्रनायझिंग’ वाटते की शेवटी-शेवटी या सगळ्याची शिसारी यायला लागते.

आधी म्हटल्याप्रमाणे या लेखनातून सतत नायपॉलच दिसत राहतात आणि हे दिसणे फारसे रोचक नाही. कर्नाड यांनी म्हटल्याप्रमाणे भारतीय संगीताचा ते उल्लेखही करत नाहीत पण याचबरोबर भारतीय संस्कृतीची गेल्या चार हजार वर्षांतील वाटचाल, विविध धर्म, कला, यांचा उगम आणि प्रसार यासारख्या अनेक गोष्टी ते लक्षात घेत नाहीत. त्यांना त्यांच्या परिस्थितीमुळे आणि तिच्या आकलनामुळे जी दृष्टी मिळाली आहे तिच्या पलीकडे जायला ते साफ नकार देतात. बहुतेक वेळा ते त्या-त्या विभागातील वर्तमानपत्रे किंवा फारशी प्रसिद्ध नसलेली पुस्तके (कधीकधी निवडणुकीची पॅंम्फ्लेट) यांचा संदर्भ देतात पण त्या विषयावर मान्यवर लेखकांनी केलेल्या लेखनाचा संदर्भ कधीही येत नाही. भारताबद्दल टागोर, गांधी यांचे लेखन त्यांनी निश्चितच वाचले असणार पण त्या लेखनाला – आणि बरेचदा लेखकालाही – बाद करणे यापलीकडे त्या लेखनाबद्दल ते बोलत नाहीत.

हे लक्षात आल्यावर मग प्रश्न येतो की नायपॉल यांचे अशा प्रकारचे लेखन का वाचावे? त्यातून काही नवीन मिळते आहे अशी शक्यता फार कमी आहे. उलट नायपॉल यांचा दृष्टिकोन कळल्यानंतर लेखन कुठल्या दिशेने जाणार आहे याचा आधीच अंदाज येतो. शिवाय आपल्याला माहिती नसणारे देशांबद्दल असे लेखन वाचल्याने पूर्वग्रह तयार होण्याची शक्यताच अधिक. म्हणून वाचायच्या यादीतील नायपॉल यांची सर्व ‘नॉन-फिक्शन’ पुस्तके काढून टाकली आहेत. त्यांच्या कादंबऱ्या मात्र व्यक्तिरेखांचे चित्रण, भाषा, शैली अशा अनेक गुणांमुळे वाचाव्याश्या वाटतात.

खरे तर इथे लेख संपायला हवा पण ‘द रायटर ऍंड द वर्ल्ड’नंतर जे पुस्तक हाती आले ते वाचून हे विचार आणखी स्पष्ट झाले. (प्रा. वि. ग. भिडे सरांच्या शब्दांत सांगायचे तर ‘क्लॅरिटी ऑफ थिंकिंग.’) हे पुस्तक होते अमर्त्य सेन यांचे ‘द आर्ग्युमेंटेटिव्ह इंडियन.’ आर्ग्युमेंटेटिव्ह म्हणजे ज्याला वादविवाद घालायला आवडतं असा माणूस. नाव वाचल्यानंतर या पुस्तकात सेनही निराद चौधरींप्रमाणे भारतीयांवर टीका करण्याचा एक-कलमी कार्यक्रम राबवत आहेत की काय अशी शंका आली पण पुस्तकाची प्रस्तावना वाचतानाच सर्व संशय दूर झाले. भारत आणि भारतीय यांची इतिहास, कला, धर्म, तत्त्वज्ञान, अर्थशास्त्र अशा अनेक दृष्टिकोनांमधून करून दिलेली ओळख या पुस्तकाचे वैशिष्ट्य म्हणता येईल. वाचताना सेन यांचा प्रचंड व्यासंग सतत जाणवत राहतो. पुस्तक सामान्य वाचक आणि या क्षेत्रांमधील अभ्यासक दोघांसाठी आहे. काही अपवाद वगळता सामान्य वाचकालाही पुस्तकातील मुख्य कल्पना समजायला कठीण जात नाहीत आणि समजायला कठीण असे अपवाद फारच थोडे आहेत. ते गाळले तरी चालतील^१.

पुस्तकात सेन भारताबद्दल असणारे दोन प्रकारचे गैरसमज दूर करतात. एक म्हणजे पाश्चात्त्यांचे भारताबद्दलचे गैरसमज आणि दुसरे भारतीयांचे भारताबद्दलचे गैरसमज. यात अर्थातच पाश्चात्त्यांचे मत काळ्या दगडावरची रेघ मानणारे भारतीयही आलेच. भारतावर ब्रिटिशाने राज्य केले म्हणून ते गेल्यानंतर आपण त्यांची लोकशाही स्वीकारली असे एक लोकप्रिय मत आहे. याला काही आधार नाही. विसाव्या शतकात ब्रिटिशाने सत्ता सोडल्यानंतर लोकशाही स्वीकारणारा भारत पहिला देश होता, इतर देशांनी हुकूमशाही आणि तिचे वेगवेगळे पर्याय स्वीकारले. भारताला लोकशाहीची ओळख ब्रिटिशाने करून दिली यातही तथ्य नाही. सेन यांच्या मतानुसार भारतात चर्चा आणि वादविवादाची जुनी परंपरा आहे. आपण लोकशाही स्वीकारण्यामागे ही परंपरा कारणीभूत आहे. हा ‘आर्ग्युमेंटेटीव्ह इंडियन’मागचा गाभा आहे. भारतीय संस्कृतीबद्दल दोन प्रकारची लोकप्रिय मते आढळतात. एक म्हणजे अणुबॉम्बपासून विमानापर्यंत सगळे शोध आम्हीच लावले होते असे दावे करणारे आणि दुसरे म्हणजे भारतीय वेद, उपनिषद म्हणजे अंधश्रद्धांनी भरलेली पुस्तके असे मानणारे विज्ञानवादी. या दोन्ही समजुतींमुळे प्राचीन भारत नेमका कसा होता, तिथे कोणत्या प्रकारचे लोक राहत होते हे कळण्याचे मार्ग खुंटतात.

भारताकडे बघण्याचे पाश्चात्त्यांचे दृष्टिकोन तीन प्रकारचे आहेत असे सेन म्हणतात. पहिला म्हणजे भारत हा काहीतरी गूढ, रहस्यमय प्रदेश आहे, इथे गेल्यावर आध्यात्मिक स्वर्गाच्या किल्ल्या मिळतात. रवींद्रनाथ टागोरांना पाश्चात्त्य जगात जी प्रसिद्धी मिळाली त्यामागे या गूढ प्रतिमेचा बराच हात होता. नोबेल मिळाल्यानंतर काही वर्षांनी ही कृत्रिम प्रतिमा भंग पावली आणि आपली फसवणूक झाल्याची पाश्चात्त्यांची समजूत झाली. गूढ अध्यात्मापलीकडे गुरुदेवांनी विविध विषयांवर जे विपुल लेखन केले आहे ते पाश्चात्त्य देशांत फारसे लोकप्रिय झाले नाही. १९१० च्या दरम्यान गुरुदेवांना डोक्यावर घेणारे नंतर त्यांच्यावर प्रखर टीका करत होते. “As for Rabindranath Tagore, I cannot believe that anyone but Mr Yeats takes his poems seriously,” इति ग्रॅहॅम ग्रीन. तेव्हाचा हा दृष्टिकोन आजही लोकप्रिय आहे. ‘स्पिरिचुअल एनलायटनमेंट’साठी भारतासारखे दुसरे ठिकाण नाही. मग ती केट विन्सलेट असो किंवा ‘इट, प्रे, लव्ह’ची लेखिका.

दुसरा दृष्टिकोन – याला सेन ‘मॅजेस्टेरियल अप्रोच’ असे नाव देतात. युरोपियन वंश हा जगातील सर्वात पुढारलेला आणि सुसंस्कृत वंश आहे. आशिया, अमेरिका, आफ्रिका इथल्या मागासलेल्या वंशांना शिक्षण देऊन ‘सुधारण्याची’ महान जबाबदारी गोऱ्या लोकांवर आहे हे या दृष्टिकोनाचे मूळ गृहीतक. हा दृष्टिकोन स्वातंत्र्यपूर्व काळात विशेष लोकप्रिय होता. किपलिंगचे ‘व्हाइट मॅन्स बर्डन’ याच जातकुळीचे. आजही नायल फर्गसनसारखे इतिहासकार याचा प्रामुख्याने वापर करतात. मात्र भारतीय इतिहासाच्या बाबतीत जेम्स मिल यांना याचे सुवर्णपदक मिळायला हवे. १८१७ मध्ये मिल यांनी ‘द हिस्टरी ऑफ ब्रिटिश इंडिया’ हे पुस्तक लिहिले. हे लिहीण्याआधी त्यांनी भारतात यायचेही कष्ट घेतले नाहीत. त्यांना संस्कृत, पर्शियन, अरेबिक किंवा इतर कोणत्याही भारतीय भाषेची तोंडओळखही नव्हती. या पुस्तकात त्यांनी जे मुख्य काम केले ते म्हणजे भारतीय संस्कृतीमध्ये गेल्या चार हजार वर्षात जे काही झाले आहे ते सर्व खोडून काढले. भारत आणि भारतीय अत्यंत मागासलेले आणि उद्धट लोक आहेत असा त्यांचा दावा होता. ‘आर्यभट्ट आणि वराहमिहीर यांच्यासह भारतीय गणितज्ञांनी जे काम केले ते सर्व इकडून-तिकडून घेतलेले होते, आणि भारतीय संस्कृतीची प्रगती हा प्रश्न इतका गौण आहे की यावर अधिक वेळ घालवणे व्यर्थ आहे’ अशी विधाने कोणतेही पुरावे न देता त्यांनी केली. विशेष म्हणजे त्यांचा हा ग्रंथ इंग्लंडमध्ये लोकप्रिय झाला. लॉर्ड मॅकॉले यांनी ‘the greatest historical work…since that of Gibbon’ या शब्दात याची प्रशंसा केली. परिणामत: भारतात बदली होण्याआधी इंग्रज अधिकाऱ्यांनी संदर्भ म्हणून हा ग्रंथ वाचला आणि भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याची धोरणे आखण्यात या ग्रंथाचा मोठा वाटा होता. याचबरोबर कॅथरीन मायो यांनी लिहिलेले ‘मदर इंडिया’ हे पुस्तकही त्या काळात लोकप्रिय होते. यात मागासलेल्या भारतीयांवर राज्य करणे कसे आवश्यक आहे हे दाखवले होते. अमेरिकेत भारतातील ब्रिटिश साम्राज्याला पाठिंबा मिळवण्यासाठी या पुस्तकाचा उपयोग करण्यात आला. याच्या प्रशंसकांमध्ये अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष रूझवेल्ट आणि जॉन स्ट्युअर्ट मिल यांचाही समावेश होता.

भारताकडे बघण्याचा तिसरा दृष्टिकोन म्हणजे अभ्यासकांचा. जे आहे ते शक्य तितक्या निष्पक्षपणे जाणून घेणाऱ्यांचा. सातव्या शतकातील चिनी अभ्यासक ह्यू एन त्सांग किंवा अकराव्या शतकातील अल बेरूनी यांच्यासारख्या पंडितांनी या बाबतीत मोलाची कामगिरी केली आहे. अल बेरूनी महंमद गझनीच्या फौजांबरोबर भारतात आले. इथे संस्कृत पंडितांबरोबर राहून त्यांनी संस्कृत भाषा आत्मसात केली आणि गणित, तत्त्वज्ञान, धर्म, साहित्य अशा अनेक विषयांवरचे ग्रंथ वाचले. या अभ्यासातून त्यांनी लिहिलेला ‘तारीख-अल-हिंद’ हा तत्कालीन भारतावरील एक अमूल्य ग्रंथ आहे. ब्रह्मगुप्ताच्या खगोलशास्त्रावरील ग्रंथाबरोबरच इतर अनेक ग्रंथांचे त्यांनी अनुवाद केले. दशमान पद्धतीचा उगम भारतात झाल्यानंतर अरबी अनुवादकांच्या मार्फत ही पद्धत युरोपमध्ये पोचली. इ.स.पू. पाचवे शतक ते इ. स. आठव्या शतकादरम्यान अनेक चिनी अभ्यासक भारतात आले, पैकी ह्यू एन त्सांग हा एक महत्त्वाचा अभ्यासक होता. भारत आणि चीन यांच्यामधील देवाणघेवाणीची सुरूवात जरी बुद्ध धर्मापासून झाली असली तरी लवकरच तिचा विस्तार इतर अनेक शैक्षणिक क्षेत्रांमध्ये झाला. शेकडो चिनी विद्यार्थी नालंदा येथे शिक्षणासाठी येत असत, तसेच भारतीय विद्यार्थीही चीनमध्ये जात असत. आठव्या शतकात गौतम सिद्धार्थ नावाच्या भारतीय शास्त्रज्ञाची चीनमधील खगोलशास्त्र मंडळाच्या अध्यक्षपदी निवड झाली होती. भारत-चीन व्यापारही त्या काळात जोरात होता. चिनी रेशमाचा उल्लेख कौटिल्याचे अर्थशास्त्र, महाभारत इ. ग्रंथांमध्ये सापडतो.

भारताकडे बघण्याचे हे पाश्चात्त्यांचे दृष्टिकोन झाले. मात्र खुद्द भारतीयही अनेकदा आपल्या देशाकडे चुकीच्या चश्म्यातून बघतात^२. यातील एक महत्त्वाचा चश्मा म्हणजे हिंदुत्ववाद. भारताची ओळख हिंदू राष्ट्र अशी करण्यामागचे धोके सेन स्पष्ट करतात. एक तर ही ओळख ऐतिहासिक दृष्ट्या बरोबर नाही. भारतात हजारएक वर्षे बुद्ध धर्म प्रामुख्याने प्रचलित होता, त्याचबरोबर पारशी, ख्रिस्ती या धर्मांचे लोक वेगवेगळ्या काळांमध्ये इथे येऊन स्थायिक झाले होते. शीख धर्माचा उदय इथेच झाला. त्यातही इतर धर्मांप्रमाणे हिंदू धर्माची एक व्याख्या नाही, देवही अनेक आहेत. पश्चिम आणि उत्तर भारतात रामाला देव मानतात, पण पूर्वेकडे रामाची ओळख रामायणाचा नायक अशीच आहे. इतर धर्मांमध्ये नास्तिकांना स्थान नाही, उलट असे विचार मांडल्यास ‘heresy’च्या आरोपाखाली शिक्षा होत असे. मात्र हिंदू धर्मात उपनिषदांच्या काळापासून देव या संकल्पनेच्या विरुद्ध जाणारे विचार वेळोवेळी मांडण्यात आले आहेत. लोकायत पंथाचे तत्त्वज्ञान आणि चार्वाकाचे विचार या संदर्भात विशेष महत्त्वाचे आहेत. भारतात हिंदू धर्माची परंपरा जशी रूढ होत होती तसेच चार्वाकाचे विचारही लोकप्रिय होत होते. संस्कृत भाषेतील साहित्य म्हणजे धार्मिक साहित्य हा गैरसमज आहे. नास्तिकता आणि अज्ञेयवादी (Agnosticism) यांच्यावर कुठल्याही अभिजात भाषेपेक्षा संस्कृत भाषेमध्ये अधिक लेखन झाले आहे.

—-

१. जे अपवाद आहेत ते म्हणजे अर्थशास्त्रातील काही मुद्दे. शिवाय समाजशास्त्र, राज्यशास्त्र यासारख्या विषयांची पार्श्वभूमी नसलेल्यांना (यात मी ही आहे) ‘It is the combination of internal pluralism and external receptivity that has been most challenged in the recent decades by seperatist viewpoints, varying from communitarian exclusion and aggresive parochialism on one side to cultural alienation and isolationalist nationalism on the other.’ यासारखी वाक्ये थोडा प्रयत्न केल्यावर कळू शकतात पण त्या-त्या विषयांच्या संदर्भात या शब्दांना व्यापक अर्थ आहे. या शब्दांचे अध्याहृत संदर्भ आहेत. या सर्वांचे त्या विषयांचा अभ्यास नसलेल्यांना आकलन होणे अवघड आहे.

२. ज्यांचे लेखन आवर्जून वाचावे अशा भारतीय लेखकांमध्ये आढळणारी एक समान गोष्ट म्हणजे हे सर्व लोक प्राचीन भारतीय साहित्याचे सखोल वाचक आहेत. शांता शेळके, इरावती कर्वे, दुर्गाबाई भागवत, नरहर कुरूंदकर, टागोर, गांधीजी. अमर्त्य सेनही याला अपवाद नाहीत. बृहदारण्य उपनिषदातील याज्ञवल्क्य आणि मैत्रेयीच्या संपत्ती आणि तिचे मानवी आयुष्यातील स्थान यावरच्या संवादात मैत्रेयी विचारते, “ज्यामुळे मला अमरत्व मिळणार नाही अशी वस्तू घेऊन मी काय करू?” मैत्रेयीच्या या प्रश्नावर अमर्त्य सेन म्हणतात, “Maitreyi’s central question was useful to me to motivate and explain an understanding of development that is not parasitic on judging development by growth of GNP or GDP..”

डॉ. विलास सारंग यांचं ‘लिहित्या लेखकाचं वाचन’ हे पुस्तक​. त्यांनी वेळोवेळी लिहिलेल्या विविध लेखांचं संकलन या पुस्तकात आहे. पुस्तक वाचनीय आहे. मुख्य म्हणजे प्रत्येक लेखात काहीतरी नोंद घेण्याजोगं सापडतं. बालकवींच्या ‘औदुंबर’ या कवितेची वेगवेगळ्या समीक्षकांनी केलेली समीक्षा किंवा लक्ष्मण माने यांची ‘उपरा’तील लेखनशैली आणि हेमिंग्वेच्या लेखनशैलीशी तिचं असलेलं साम्य यासारखे सखोल वाचन आणि सूक्ष्म निरीक्षणातून आलेले निष्कर्ष हे या पुस्तकाचं ठळक वैशिष्ट्य​ म्हणावं लागेल​. डॉ. सारंग यांनी साहित्यावर बरंच संशोधन केलेलं आहे. मुंब​ई विद्यापीठ आणि इंडियाना विद्यापीठ या दोन्ही ठिकाणी त्यांनी स्वतंत्रपणे संशोधन करून दोनदा पीचडी मिळवली आहे. इंग्रजी आणि मराठी या दोन्ही भाषांमध्ये लिहिणार्‍या मोजक्या लेखकांमध्ये त्यांचा समावेश होतो.

‘शेक्सपिअरचं भाषांतर’ या लेखात सारंग विंदा करंदीकर यांनी केलेलं ‘किंग लिअर’ आणि अरुण नाईक यांनी केलेलं ‘हॅम्लेट’ या दोन भाषांतरांचा आढावा घेतात​. ‘किंग लिअर’बद्दल त्यांचा मुख्य मुद्दा आहे की इंग्रजीतून मराठीत येताना वाक्यरचनेत जो नैसर्गिक बदल करायला हवा तो विंदांनी केलेला नाही. उदा. ‘I went to school’ याचं भाषांतर ‘मी शाळेला गेलो’ असं व्हायला हवं पण पण विंदांच्या पद्धतीनुसार ते ‘मी गेलो शाळेला’ असं होईल​. मराठी गद्यात अशी वाक्यरचना कृत्रिम वाटते. विंदा इंग्रजी साहित्याचे प्राध्यापक होते. त्यांची विद्वत्ता आणि दांडगा व्यासंग त्यांनी लिहिलेल्या प्रदीर्घ प्रस्तावनेतून दिसतो असं सारंग नमूद करतात​. तरीही वाक्यरचना उलटी करण्याचं कारण काय​? ¹मराठी वर्तमानपत्रेही ही प्रथा का पाळतात हा वैताग आणणारा प्रश्न आहे. कहर म्हणजे अशी वाक्यरचना करून मथळ्यात यमक जुळवलं की उपसंपादकांना दिवस सार्थकी गेल्यासारखं वाटतं. असे मथळे पाहिले की त्या वर्तमानपत्राच्या हापिसात जाऊन फुलटू राडा करावासा वाटतो. जर वर्तमानपत्रांनीच भाषेची बूज राखली नाही तर कसं व्हायचं? सारंग यांच्या मते अशी वाक्यरचना अधिक नाट्यपूर्ण वाटते. यामुळे रसभंग होतो या सारंग यांच्या मताशी पूर्ण सहमती आहे. वर भर म्हणून सुटसुटीत प्रतिशब्द वापरण्याऐवजी विंदा संस्कृताळलेले बोजड शब्द वापरतात​. ‘राइपनेस इज ऑल’ या ओळीचं भाषांतर करताना ‘पिकलेपण’ या सोप्या शब्दाऐवजी विंदा ‘परिपक्वता’ वापरतात​. ‘हॅम्लेट’च्या बाबतीतही हेच​. ‘तूही नाही करणार अन्याय माझ्या कानांवर’ अशी कृत्रिम वाक्यरचना सहन करत सगळं नाटक वाचावं लागतं. ओघवती भाषा हे ज्याचं वैशिष्ट्य असा शेक्सपिअर या प्रकारे वाचावा याहून मोठं दुर्दैव नसावं.

”उपरा’ आणि हेमिंग्वे’ या लेखात लक्ष्मण माने यांच्या भाषाशैलीबद्दल सारंग म्हणतात​, “मराठी भाषेत अशी भाषाशैली क्वचितच आढळते…ज्याने मराठीला एक नवीन​, ताजी भाषाशैली दिली आणि ज्याची शैली हेमिंग्वेची आठवण करून देते, असे लेखक मराठीत किती आहेत​?” इथे दुर्गाबाईंची शैलीदार भाषा किंवा ‘बलुतं’मध्ये केलेलं जाणीवपूर्वक वाड़मयीन लेखन याच्याशी ‘उपरा’ची तुलना करतात​. एक उदाहरणार्थ लेखही आहे पण तो टीकात्मक असल्याने ‘पंथी’यांना उदाहरणार्थ कितपत रुचेल कल्पना नाही. ‘जातककथांमधील वास्तववाद’ हा लेख दुर्गाबाईंनी मूळ पाली भाषेतून अनुवाद केलेल्या सिद्धार्थ जातक च्या आठ खंडांवर आहे. सहाव्या शतकात लिहिल्या गेलेल्या या ग्रंथांवरील हा लेख दुर्गाबाईंच्या विद्वत्तेची झलक दाखविणारा आहे. हे सर्व आठ खंड वाचून होणं अशक्य वाटतं, निदान काही भाग तरी वाचावा अशी इच्छा मात्र नक्कीच होते. पुस्तकातील अनेक गोष्टी उल्लेखनीय आहेत​. किंबहुना प्रत्येक लेखाबद्दल विशेष​ असं काहीतरी लिहिता येईल​. खरं तर अशी दोन​-तीन उदाहरणे देऊन लेख संपवायला आवडलं असतं पण पुस्तकात जश्या अनेक उल्लेखनीय गोष्टी आहेत तशाच काही गोष्टी खटकणार्‍याही आहेत​. यातील काही किरकोळ आहेत​, पुढील आवृत्त्यांमध्ये सहज सुधारता येतील आणि काही गंभीर आहेत​. इथे केवळ छिद्रान्वेषीपणा करण्याचा हेतू नाही, मात्र इतक्या गंभीर चुकांकडे दुर्लक्ष करता येणेही अशक्य आहे.

पहिला मुद्दा किरकोळ आहे – लेखक किंवा उपसंपादक यांची डुलकी या सदरात मोडणारा. बा. सी, मर्ढेकर यांच्यावरील लेखात सारंग त्यांच्या कवितांवर इटालियन कवी दान्तेचा प्रभाव होता काय याची मीमांसा करतात​. सुरुवातीला “दान्ते (इंग्रजी सवयीप्रमाणे आपण डाण्टे असं म्हणू)” असं वाक्य येतं. मग मर्ढेकरांच्या ‘शिशिरागम’ कवितेतील ओळी येतात​. “दान्ते-नि-शेक्सपिअर-संगत आपणास​” (मर्ढेकरांनी दान्ते हा मूळ उच्चार वापरला आहे हे विशेष​.) नंतर सारंग आपण आधी काय लिहिलं होतं ते विसरून जातात आणि ‘दान्ते’ वापरतात​. मग हा उच्चार जर इतका नैसर्गिक आहे तर इंग्रजी उच्चाराच्या फंदात पडायचंच कशाला? खरं तर इटालियन भाषेतील​ उच्चार अत्यंत सोपे आहेत​, आपल्याकडचे ‘त’ आणि ‘द’ चे उच्चार त्यांच्याकडे जसेच्या तसे आहेत​. तरीही मराठीत इटालियन (किंवा इतर भाषेतीलही) नावं लिहिताना जे अनंत घोळ घातले जातात त्याला तोड नाही. सर्वात विहंगम घोळ​ – भाषेचं नाव​ बरेच लोक ‘इतालियन’ असं लिहितात​. इथे ‘त’ कशासाठी? देशाचं नाव कसं लिहाल​? इटली का इतली? मग भाषेचं नावही तसंच लिहा नं – इटालियन. बरं पुढे जाऊन ‘इतालियन’ हा शब्द सोडला तर बाकी सर्व शब्दांमध्ये ‘त’ च्या जागी ‘ट​’. उदा. ‘इतालियन’ संस्कृतीमध्ये ‘कियांटी’ ही वाइन प्रसिद्ध आहे. पिऊन झाल्यावर टीच​​ बातली हाणा आमच्या तालक्यात म्हणजे निदान आमची ट्रेधाटिरपीत टरी थांबेल​. (पूर्वी भयाण मनोजकुमारच्या भयाण चित्रपटांमध्ये टॉम अल्टर आणि बॉब क्रिस्टो अशी भयाण वाक्ये भयाणपणे बोलत असत​.) हिंदीमध्ये ‘इतालवी’ असं लिहितात पण तिथे तो स्वतंत्र शब्द आहे आणि बाकी सर्व गोष्टींसाठी ‘त’ च वापरतात​. ‘इटली’ हे इंग्रजीकरण झालेलं नाव आहे. मूळ नाव वापरायचं असेल तर ‘इतालिया’ असं म्हणायला लागेल​. बरेच​ देश किंवा शहरं यांच्या नावांचं इंग्रजीकरण झालं आहे. आता ही नावं रुळली आहेत त्यामुळे ती बदलण्यात अर्थ नाही. पण माणसांच्या नावाचं काय​? माझ्या मते कोणत्याही माणसाच्या नावात कुणालाही बदल करण्याची मुभा नसावी. नाव ही माणसाच्या मूलभूत ओळखींपैकी एक महत्त्वाची ओळख आहे. असं असतानाही मराठी लेखक परकीय नावांबद्दल जो निष्काळजीपणा दाखवतात ते पाहून वाईट वाटतं. मग Foucault (फूको)चा उच्चार फूकोल्ट, Da Vinci (दा विंची)चा दा व्हिंसी, Antonioni (अंतोनियोनी)चा अंटोनियोनी किंवा le Carré (ल कारे)चा ल कार​. (‘इ’ वर ऍक्सेंट असेल तर त्याचा उच्चार ‘ए’ होतो.) एक गोष्ट खरी की सर्वांना सर्व उच्चार माहीत असावेत ही अपेक्षा नाही. पण मग थोडे कष्ट घेऊन शोधा की. फोर्वो आहेच​ किंवा यूट्यूबवर ‘How do you pronounce Foucault’ असा सर्च करा. बहुतेक सर्व परकीय नावांचे उच्चार ऐकता येतील​. गांधींचं नाव घँडी किंवा बुद्धाचं नाव बूडा हे इंग्रजीकरणाचे प्रताप आहेत​. निदान मराठीत लिहिताना तरी आपण माणसांच्या नावांचं इंग्रजीकरण न करता मूळ​ नावं लिहायला हवीत​.

पुढचा मुद्दा गंभीर आहे. औदुंबरवरच्या समीक्षांची चर्चा करताना सारंग म्हणतात​, “जगात (कलेच्या वा वास्तव​) शक्यता एकवटलेल्या नसतात​, तर विखुरलेल्या असतात​. या भूमिकेला वैज्ञानिक पाठबळ आहे. अद्ययावत विज्ञान आपल्याला सांगतं की वस्तुस्थिती काय आहे, हे आपल्याला कधीच खात्रीपूर्वक सांगता येत नाही. फॅक्ट किंवा सत्य हे आपल्या कधीच हाती लागत नाही…वेर्नर हायझेनबर्ग या वैज्ञानिकाचं अनिश्चिततेचं तत्त्व आता बहुतेकांना माहीत झालं आहे.” थोडक्यात औदुंबर कवितेचा विविध समीक्षकांनी लावलेल्या अर्थाचा संबंध सारंग हायझेनबर्गच्या अनिश्चिततेच्या तत्त्वाशी जोडतात​. स्पष्ट सांगायचं तर याला काहीही अर्थ नाही. हे म्हणजे एखाद्या कडून पैसे उसने घेतले आणि त्याला “परत देईन किंवा देणार नाही मात्र या दोन्ही भूमिकांना वैज्ञानिक पाठबळ आहे” असं म्हणण्यासारखं आहे. विज्ञान म्हणजे अनिश्चितता हे साफ चूक आहे. असं असतं तर मंगळापर्यंत यान गेलंच नसतं. हायझेनबर्गचं तत्त्व अत्यंत काटेकोर सीमांमध्ये लागू होतं, त्याबाहेर न्यूटनचे नियम लागू होतात​. मंगळयानाच्या कक्षेचं गणित करताना हायझेनबर्ग कामाचा नाही, तिथे न्यूटनलाच साकडं घालावं लागतं. हे मत सारंग यांचं आहे की सौंदर्यशास्त्रातील इतरांचंही हे ठाऊक नाही. हे सर्वमान्य मत असेल तर साहित्याच्या संशोधकांनी एकदा पदार्थविज्ञानवाल्यांशी बोलणं गरजेचं वाटतं.

‘आजची कादंबरी – आणि उद्याची’ या शेवटच्या प्रकरणात सारंग म्हणतात​, “दुसऱ्या महायुद्धात पोळलेले समाज – उदाहरणार्थ, फ्रान्स​-सार्त्र व काम्यू यांसारखे लेखक निर्माण करू शकले. प्रदीर्घ काळ स्थिरतेच्या दडपणाखाली घुसमटणारे समाज – सोव्हिएट रशिया व चीन – यांच्याकडून काहीच मिळालं नाही. (पास्तरनॅक व सोल्झेनित्सिन वगळून​, तेही राज्यविरोधी).” इथे दोन मोठ्या गफलती आहेत​. चीन, रशियाला महायुद्धाची झळ लागली नाही??? फार तर झळ लागली पण थोर लेखक निर्माण झाले नाहीत असं म्हणा पण तसं केलं तर सारंग यांचं पहिलं वाक्य बाद ठरतं. एकूणातच महायुद्ध आणि थोर लेखक यांचा संबंध बादरायण वाटतो. विरोधात मार्क्वेझपासून प्रूस्तपर्यंत कितीतरी उदाहरणं देता येतील​. शिवाय चिनी लेखक अनुल्लेखाने मारण्याइतके चिल्लर आहेत का? मो यान किंवा गाओ वाचलेले नाहीत त्यामुळे कल्पना नाही.

शेवटचा मुद्दा विचित्र​ म्हणजे इंग्रजीत ज्याला आपण ‘बिझार’ म्हणतो अशा प्रकारचा आहे. मागे विश्राम गुप्ते यांनी ‘या देशात शास्त्रज्ञ नाहीत‘ असं विधान केलं होतं त्या जातीचा. म्हणजे हे विधान खरं नाही हे कुणालाही कळेल मग ते लेखकाला का कळलं नाही? कादंबरीवरच्याच प्रकरणात सारंग म्हणतात​, “पण पेपरबॅक पुस्तकं एकदा वाचल्यावरही खराब होतात​.” म्हणजे काय याचा अर्थ मला अजूनही लागलेला नाही. माझ्याकडे असलेली ९९% पुस्तकं पेपरबॅक आहेत​. किंवा उलटा प्रश्न – एकदा वाचल्यावर खराब होईल असं करण्यासाठी पुस्तक किती दांडगाईने वाचावं लागेल​? खुद्द सारंग यांचं पुस्तक आणि मराठीतील बहुतेक पुस्तक पेपरबॅक याच वर्गात मोडतात हे आणखी रोचक​.

सारंग आंतरराष्ट्रीय पातळीवर लिहिणारे लेखक आहेत त्यामुळे त्यांच्या पुस्तकात अशा चुका आढळल्या तर ते विशेष​ खटकतं. काळजीपूर्वक पुस्तक लिहायचं तर तितके कष्ट घ्यावे लागतात आणि हे झटपट होत नाही, याला वेळ द्यावा लागतो. ‘ऑक्सफर्ड शेक्सपिअर’ मालिकेतील ‘मॅकबेथ’ची आवृत्ती काढायला दहा वर्षे लागल्याचं तिचे संपादक प्रस्तावनेत सांगतात​. किती मेहनत घेतली असेल याची यावरून कल्पना यावी. या गोष्टी खटकत असल्या तरी पुस्तक वाचनीय आहे. डॉ. हरिश्चंद्र थोरात यांच्या ‘कादंबरीविषयी’ या ग्रंथाबद्दल बोलताना सारंग त्यातील काही भाग उद्धृत करतात​. डॉ. थोरात म्हणतात​, “विचार हा शब्द येथे गंभीरपणे वापरला आहे. विचार नेटकेपणाने करण्यासाठी प्रशिक्षणाची गरज असते…मनात येणार्‍या स्वैर कल्पनाविलासालाच विचार म्हणण्याची प्रथा या काळात रूढ झाली.” इथे डॉ. थोरात जरी समीक्षेविषयी बोलत असले तरी आज सगळीकडेच​ सुसूत्रपणे विचार करणे कालबाह्य होऊ लागलं आहे की काय अशी शंका येते. हे किती खरं आहे याची प्रचिती आजूबाजूला येणारे बहुतेक लेख वाचले तर येते. फुटका नळ गळावा तसे शद्ब गळत असतात​. आपल्या मनातील विचारांचा गुंता जसाच्या तसा ओतला की झाला लेख​. आणि हे नवशिके लेखकच करतात असं नाही. संपादक​, विचारवंत अशी बिरुदं मिरवणारे लेखात फक्त त्यांनी जे वाचलं ते कोंबत असतात​. सगळा मामला वरवरचा, खोलात जायचं काम नाही. प्रत्येक परिच्छेदात नवीन विचार हवा हा नियम कालबाह्य होतो आहे अशी शंका कधीकधी येते कारण मुळात परिच्छेदाचाच पत्ता नसतो. अर्धीमुर्धी वाक्ये हिंदी चित्रपटात पूर्वी नायिका जशी कड्याला धरून लोंबकळायची तशी लोंबकळत असतात​. त्यात ‘ललित’ नावाचा प्रकार तर लय टेररबाज​.

रखरखीत दुपार​……………………..
मी कॉलेजच्या वाटेवर​……………………………..
इतक्यात​………………………
आरं मावसभावा, ही रांगोळी कशापायी रं भुसनळ्या?

• 1
  मराठी वर्तमानपत्रेही ही प्रथा का पाळतात हा वैताग आणणारा प्रश्न आहे. कहर म्हणजे अशी वाक्यरचना करून मथळ्यात यमक जुळवलं की उपसंपादकांना दिवस सार्थकी गेल्यासारखं वाटतं. असे मथळे पाहिले की त्या वर्तमानपत्राच्या हापिसात जाऊन फुलटू राडा करावासा वाटतो. जर वर्तमानपत्रांनीच भाषेची बूज राखली नाही तर कसं व्हायचं?

सवयी फार विचित्र असतात. जाता जात नाहीत. अशीच एक निरर्थक सवय लागलेली. कुठलेही पुस्तक वाचायला सुरुवात केली की लेखकाला कुठल्यातरी चौकटीत बसवण्याचा प्रयत्न करायचा. आणि विशेष म्हणजे भल्या भल्या लेखकांच्या बाबतीत हे करायला जमले. डिकन्स म्हटल की दु:ख, दु:ख, दु:ख आणि मणमोहण देसाई लाजतील असे योगायोग. पण माणसाच्या मनात डोकावण्याचे कसब विलक्षण. आणि एखादे वाक्य इतके अप्रतिम की तिथे थांबून दहा मिनिटे विचार करावा लागतो. सॉमरसेट मॉमचे वैशिष्ट्य म्हणजे कथा साध्या, सरळ शब्दांमध्ये सांगितलेली. पण परत मनोव्यापारांची गुंतागुंत समोर आणायची हातोटी विलक्षण.

पण कधीकधी असे एखादे पुस्तक हाती लागते की आपले सगळे अंदाज ढासळून पडतात. (थोडक्यात मस्त स्विंगींग यॉर्करवर आपली दांडी उडते. ) असेच एक पुस्तक परवा वाचले. हारूकी मुराकामीचे ‘काफ्का ऑन द शोर’. पुस्तक वाचायला सुरुवात केली तेव्हा पहिल्या काही पानात एक अंदाज बांधला, तो ढासळल्यावर दुसरा, त्यानंतर तिसरा. असे चार-पाच वेळा झाल्यावर शरणागती पत्करली आणि मुकाट मुराकामी नेईल तिथे त्याच्यामागून जाऊ लागलो. यातले सर्वच विलक्षण, काहीसे फँटसीच्या अंगाने जाणारे. सुरूवातीला तर्कशुद्ध मन हे असे का, ते तसे का असे प्रश्न विचारत रहाते. नंतर गोष्टीत रंगून गेल्यावर या प्रश्नांची उत्तरे मिळाली नाहीत हे लक्षातही रहात नाही. मग नाकाता मांजरांशी बोलतो किंवा जळवांचा पाऊस पाडू शकतो अशा गोष्टी ‘रूटीन’ वाटायला लागतात.

गोष्ट सुरू होते तेव्हा जवळपास प्रत्येक प्रकरणात एखादा नवीन धागा येतो. काही काळ आपण भंजाळतो. काय चाललय काहीच कळत नाही. नंतर रूबिक क्युबचे चौरस जुळावेत तसे धागे जुळत जातात. याच्या जोडीला निवेदन इतकं प्रभावी की पुस्तक खाली ठेवायचा प्रश्नच येत नाही. फँटसी आणि रहस्य यांचा सुंदर मिलाफ. मग आधीच्या काही प्रश्नांची उत्तरेही मिळत जातात. सुप्रसिद्ध ओडीपल थीम भेटते. (यामुळेच या कादंबरीला मॉडर्न ग्रीक ट्रॅजेडी म्हटले आहे.) काही प्रश्न शेवटपर्यंत अनुत्तरित रहातात. मुराकामीच्या मते प्रत्येक वाचकाची उत्तरे वेगळी असतील. पुस्तकातील विनोदही आलाच तर अगदी कळेल-न-कळेल असा. गूढतेला कुठेही तडा न जाऊ देणारा. The kind of fallen-from-grace building you find in any city, the kind Charles Dickens could spend ten pages describing. यावरून आठवले. डिकन्स किंवा इतरही काही प्रसिद्ध लेखक त्यांच्या जाडजूड पुस्तकांमध्ये पानेच्या पाने वर्णने देत बसतात. आणि खरे सांगायचे तर हे वाचायला कंटाळा येतो. बर, वाचल्याशिवाय रहावतही नाही कारण एखादे अप्रतिम वाक्य सुटायला नको. मुराकामीचे असे अजिबात नाही. शक्यतो वर्णन नाही, जिथे आहे तिथे इतके प्रभावी की वाचल्याशिवाय रहावतच नाही. मुराकामी वाचल्यानंतर इतर लेखक प्रत्येक प्रकरणाच्या सुरुवातीला सकाळ कशी होती, हवा कशी होती, ट्रॅफिक कसे होते, हिरो किंवा हिरविणिने काय घातले होते याचे वर्णन करण्यात पानेच्या पाने खर्च का करतात असे वाटायला लागते.

यातली सर्व पात्रे नॉर्मलच्या थोडी बाहेर जाणारी आहेत, किंबहुना ऍबनॉर्मल म्हटलं तरी चालेल. मुराकामीच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याला ‘जरा हटके’ पात्रांबद्दल जास्त उत्सुकता असते. यात दुसर्‍या महायुद्धाच्या काळात जपानमध्ये घडलेल्या एका गूढ प्रसंगाचे अमेरिकन संरक्षण खात्याने नोंदलेले वर्णनही आहे, अर्थातच काल्पनिक (The Rice Bowl Hill incident). पण मुराकामी स्वतः पत्रकार आहे आणि त्याला याबद्दल अधिक विचारले असता त्याने फक्त ‘नो कमेंट्स’ एवढेच उत्तर दिले.

बरेचदा कलाकृतींमध्ये इतर प्रसिद्ध लेखकांचे संदर्भ आले तर लेखकाचे स्फूर्तीस्थान कळते. साइनफेल्डमध्ये वूडी ऍलनचा संदर्भ पाहिल्यावर त्याचा दर्जा फ्रेंड्सपेक्षा इतका वर का हे लक्षात येते. इथे तर नावातच काफ्का, त्यामुळे कथा अब्जर्ड असल्यास नवल नाही. (आणि काफ्का त्याचा आवडता लेखक असल्याचे मुराकामीनेही सांगितले आहे.) इतरही बरेच संदर्भ आहेत. ग्रीक ट्रॅजेडी, अरेबियन नाईट्स, मॅकबेथ, प्लेटोचे सिंपोझियम, मोझार्ट आणि शूबर्ट यांच्या संगीतातील बारकावे किंवा पुचिनीचा ला बोहेम ऑपेरा. लेखकाचा व्यासंग किती अफाट आहे याची यावरून कल्पना येते. शिवाय हेही लक्षात येते की या आणि अशा प्रकारच्या बर्‍याच लेखकांना/पुस्तकांना मुराकामी कोळून प्यायला आहे. तो जे लिहीतो आहे त्याची त्याला पूर्ण कल्पना आहे. ही सगळी नावे केवळ नेम-ड्रॉपिंगच्या उद्देशाने दिलेली नाहीत.

जर तुम्हाला गूढ, रहस्यमय, काहीशा फँटसीच्या अंगाने जाणार्‍या कथा आवडत असतील तर ‘काफ्का ऑन द शोर’ वाचून बघायला हरकत नाही.