ख्रिस स्ट्युअर्ट ‘जेनेसिस’ या बॅंडमधला ड्रमर. दोन अल्बम केल्यानंतर संगीताचे क्षेत्र सोडून युरोपमध्ये फिरून मेंढ्यांची लोकर काढणे, प्रवासविषयक पुस्तके लिहीणे अशी कामे केली. अखेर इंग्लंडमधले राहते घर विकून स्पेनमधल्या अन्दालुचिया या चिमुकल्या गावात स्थायिक होण्याचा निर्णय घेतला. ‘ड्रायव्हिंग ओव्हर लेमन्स’ ही या प्रवासाची गोष्ट. अन्दालुचियावर निसर्गाने मुक्तहस्ताने उधळण केलेली, एका बाजूला बर्फाने आच्छादित पर्वत, घराजवळूनच जाणारी नदी, संत्री, लिंबं यांच्या बागा, फळफुलांची शेतं. तरीही शहरातून इथे स्थायिक व्हायचे म्हणजे सोपं काम नाही. नदीवर पूल बांधण्यापासून ते टेकडीवरच्या झर्‍यातून घरापर्यंत पाणी येण्याची व्यवस्था करण्यापर्यंत सगळी कामे स्वत:च करायची. मदतीला शेजारपाजारचे दोमिन्गोसारखे मित्र होतेच. एकदा मूलभूत गरजा भागल्यानंतर ख्रिस आणि त्याची बायको आना यांचे प्रयोग सुरू झाले. कुक्कूटपालन, मेंढ्या-बकर्‍या, डुकरे पाळणे, बागेतील शेती आणि मशागत. काही प्रयोग यशस्वी झाले तर काही सपशेल फसले.
ख्रिसची लिहीण्याची शैली सरळ आणि प्रामाणिक आहे. आयुष्याकडून फार गडगंज अपेक्षा न ठेवता निसर्गाच्या सान्निध्यात राहून साधं आयुष्य जगायचं ही माफक मागणी. आपल्या निर्णयाबद्दल तो फारसं बोलत नाही. इंग्लंडमधलं आयुष्य का नकोसं वाटलं याबद्दल ‘तिथे विम्याची नोंदणी करत बसण्यापेक्षा हे किती बरं’ असं एखादं मोघम वाक्य येतं. पण टेकडीवरच्या झर्‍यामधून पाचर खोदल्यानंतर येणारा पाण्याचा पहिला प्रवाह बघणे, शेळ्या-मेंढ्या टेकडीवर चरताना त्यांच्या गळ्यातील घंटा झाडाखाली बसून ऐकणे किंवा उन्हाळ्यात रात्री असह्य उकाडा झाल्यावत नदीत डुंबायला जाणे अशा वरकरणी साध्या पण अर्थपूर्ण गोष्टी करताना त्याला मिळणारा आनंद पाहून ‘याचसाठी केला होता अट्टाहास’ असं त्याने म्हटलं नाही तरी आपल्याला ते जाणवत रहातं. “It was a thrill, that first day, watching as the water gathered and swelled and saturated the dry earth. It crept up the bank, pouring into the ant-hills and mole-runs, and little by little turned into a full-blown stream. Seeing it, I would splash through to the head and race around the next corner to await the miracle all over again.”
व्ही. एस. नायपॉल साहित्यक्षेत्रातील मोठं नाव. ‘ऑन लिटररी ओकेजन्स’ हे त्यांनी वेळोवेळी लिहीलेल्या निबंधांचे पुस्तक, यात त्यांचं नोबेल पारितोषिक भाषणही आहे. नायपॉल बर्‍याच विषयांवर बोलतात, त्यातील एक मुख्य आणि परतपरत येणारा विषय म्हणजे स्वत:चा शोध. त्यांचे बालपण त्रिनिदादमध्ये गेलं, आजोबा मजूर म्हणून भारतातून आल्यानंतर नंतरच्या पिढ्या तिथेच स्थायिक झाल्या. त्यांच्या वडीलांनी लहानपणापासून तुला लेखक व्हायचय असं मनावर बिंबवलेलं. लहानपणी जे वाचायला मिळालं, डिकन्सपासून वेल्सपर्यंत, त्यातील वातावरण, पात्रे नेहेमी परकी वाटत राहीली. एकदा गावात झालेली रामलीला बघितली हाच काय तो भारतीय संस्कृतीचा परिचय. नायपॉल यांच्या शब्दात सांगायचं तर, ‘आम्हाला वाटलं की आम्ही आमच्याबरोबर भारचा एक तुकडा आणला आहे आणि तो एखाद्या गालिच्याप्रमाणे इथे पसरता येईल.’ हिंदी कळत होतं पण बोलता येत नव्हतं. ऑक्सफर्डला स्कॉलरशिप मिळाल्यावर नायपॉलना वाटलं की आता लेखकांच्या या देशात गेल्यावर आपल्या प्रतिभेला जाग येईल. पण तसं काहीच झालं नाही, उलट गोंधळ अजून वाढत गेला. अखेर इग्लंडमध्येच त्यांना स्वत:मध्ये दडलेला लेखक सापडला पण तो त्यांच्या लहानपणी घरासमोर जो रस्ता होता त्या रस्त्याच्या आठवणींमध्ये. रस्ता, घरं, तिथले लोक आठवत गेले आणि ‘मिगेल स्ट्रीट’ हे पुस्तक तयार झालं.
पहिलं पुस्तक लिहील्यानंतर बाकीची आपोआप येतील ही त्यांची कल्पना फोल ठरली दुसर्‍या पुस्तकाच्या वेळी पाटी परत कोरी होती. योगायोगानं त्यांना त्रिनिदाद आणि आजूबाजूच्या प्रदेशावर लिहीण्यासाठी आमंत्रण मिळालं. यासाठी आपण जिथे रहात होतो तिथल्या त्या भागाच्या इतिहासाचा अभ्यास करता आला. अंतर्मनात आणखी एक धागा जुळला आणि हेच प्रत्येक वेळी होत राहीलं. भारतीय वंश असूनही भारत परका होता. नेहरू, टागोर, गांधी किंवा आर. के नारायण यांच्या लेखनातून दिसणारा भारत एकांगी भासत होता. भारतात येऊन प्रत्यक्ष अनुभव घेतल्यावर भारतावर दोन पुस्तके लिहीली. एका ठिकाणी नायपॉल म्हणतात, “To take an interest in a writer’s work is, for me, to take an interest in his life; for one interest follows automatically the other.” थोडा विचार केल्यानंतर वाक्य पटायला लागतं. हॅम्लेट अनेक अर्थांनी श्रेष्ठ कलाकृती आहे पण शेक्सपिअरने ज्या काळात हॅम्लेट लिहीलं त्या काळातील रेनेसान्सचे युरोपभर उमटलेले प्रतिसाद, कॅथोलिक धर्माविरूद्ध मार्टीन लूथरने सुरू केलेलं बंड आणि प्रोटेस्टंट शाखेचा उदय, एनलायटनमेंटची सुरूवात हे सगळं लक्षात घेतलं तर ‘टु बी ऑर नॉट टू बी’ च्या अर्थाचे निराळे पदर उलगडतात. तसंच नायपॉल यांची पुस्तकं वाचल्यानंतर पुस्तकाच्या विषयापेक्षा नायपॉल यांची वेगळी ओळख पटायला लागते.
ही दोन पुस्तकं कुठल्याही दुकानात एका भागात सोडाच, एका खोलीतही दिसणार नाहीत कदाचित. ही एकामागून एक वाचली म्हणून त्यांच्यातला एक समान धागा लक्षात आला, नाहीतर ते ही झालं नसतं. ख्रिस किंवा नायपॉल दोघेही आपल्या सद्यस्थितीवर संतुष्ट नाहीत. दोघांनाही अस्वस्थ वाटतय, दोघांनाही आपल्या अस्वस्थतेवर आपापल्या परीने मार्ग शोधले आहेत. ख्रिसचा मार्ग ‘दिल से’ मार्ग आहे, जास्त विश्लेषण न करता (किंवा जास्त विश्लेषण केलं आहे असं न दाखवता कारण ब्रिटीश माणसं विचार न करता असा निर्णय घेतील यावर विश्वास बसणं कठीण. त्या जागी एखादा इटालियन किंवा स्पॅनिश असता तर गोष्ट वेगळी.) नायपॉल आत्मपरिक्षण आणि काहीसा कॅथार्टीक म्हणता येईल असा मार्ग शोधतात. प्रत्येक पुस्तक लिहील्यानंतर त्यांना स्वत:च्याच एका पैलूची ओळख होते.
ख्रिसला जे हवंय ते वरकरणी सरळ आहे असं वाटतं पण तसं नसावं. शेतीच करायची तर ती इंग्लंडमध्येही करता आली असती पण त्याला स्पेन आवडतं. तिथे राहताना पहिल्यांदा एक ब्रिटीश जोडपं भेटतं तेव्हा ‘हे इथे कशाला आले’ असा विचार त्याच्या मनात चमकून जातो. ब्रिटीश संस्कृतीबद्दल नावड आणि दक्षिण युरोपमधील मोकळ्या-ढाकळ्या वातावरणाचं आकर्षण असा काहीसा हा पेच आहे असं वाटतं. जे इंग्लंड ख्रिसला नकोसं झालं त्याबद्दल नायपॉल यांना सुप्त आकर्षण होतं. (इथे ‘कलोनियल’ म्हणून जी ओळख जन्मत:च मिळाली त्याबद्दल ते विस्ताराने बोलतात.) पण त्यांच्यातला लेखक प्रगट झाला तो मात्र त्रिनिदाद आणि भारतातच. म्हणूनच ते म्हणतात, “To become a writer, that noble thing, I had thought it necessary to leave. Actually, to write, it was necessary to go back. It was the beginning of self-knowledge.”
माणसाला नेमकं काय हवय यावर भल्याभल्यांनी लिहीलय. ख्रिसला अन्दालुचियामध्ये आपलं गाव सापडलं, नायपॉलना त्यासाठी आपल्या भूतकाळात दडलेली पाळंमुळं शोधावी लागली तर कुणाला टोक्योमधला चांगला चालणारा बार बंद करुन कादंबरी लिहायला घ्यावीशी वाटली. इथे बरोबर किंवा चूक असं काही नसतं.
To each his own.