Category: बुके वाचिते

त्याला दर वेळी हे कसे काय जमते? हा प्रश्न मी पुन्हा पुन्हा स्वत:ला विचारतो. वाक्यांकडे, शब्दांकडे निरखून पाहिले तर ते नेहेमीचेच शब्द, नेहेमीचीच वाक्ये असतात. त्यात पुन्हा हे अनुवादित साहित्य, म्हणजे थोडा बदल नक्कीच झाला असणार. तरीही या वाक्यांमध्ये वातावरण निर्मितीची ही जादू कुठून आली? जर मी तेच वाक्य लिहीले तर तोच परिणाम साधेल का?

प्रश्न, प्रश्न, प्रश्न! असे बरेच प्रश्न पडले त्याचे पुस्तक वाचल्यानंतर. खरे तर पुस्तक वाचले, आवडले की त्याचे साग्रसंगीत परीक्षण करायचे असते. हे उपरोधिकपणे म्हणत नाहिये, मीच आत्तापर्यंत तसे केलेले आहे. पण हे पुस्तक वाचल्यानंतर काय लिहायचे असा प्रश्न पडला. एखाद्या जादूगाराच्या प्रभावाखाली संमोहित झालेल्या प्रेक्षकासारखी अवस्था झाली. त्याची वेगवेगळी पुस्तके म्हणजे वेगवेगळ्या कथा असल्या तरी बरेचदा त्यामुळे फारसा फरक पडत नाही. प्रत्येक लेखकाची काही शक्तीस्थाने असतात. मॉम पात्रांच्या मनोव्यापारातील बारकावे इतके अचूक दाखवतो की दाद दिल्यावाचून राहवत नाही. डिकन्स पात्र दोन मिनिटांसाठी येणार असले तरी त्याचे वर्णन इतके हुबेहूब करतो की ते पात्र जिवंत होते. याचे तसे काहीच नाही. याच्या व्यक्तिरेखा शार्प फोकसमध्ये कधीच येत नाहीत, नेहेमी काहीश्या धूसर रहातात. व्यक्तिरेखा ‘डेव्हलप’ करण्याचे प्रयत्न तो निदान जाणीवपूर्वक तरी करताना दिसत नाही. कारण त्याचे मुख्य उद्दीष्ट तुम्हाला त्या वातावरणात घेऊन जाणे असते. हे वातावरण म्हणजे १९७०-८० च्या दशकातील जपान. बीटल्स, रोलिंग स्टोन्स, एरिक क्लॅप्टन, बेथोवन, शूबर्ट, बर्ट बॅकॅरॅक यांचे संगीत. जॉन अपडाइक, एफ. स्कॉट फिट्झजेराल्ड, रेमंड शॅंरलर यांची पुस्तके. टोक्योमधील कॅफे, बार. एखादे तरी मांजर, कधी कधी बरीच मांजरे. आणि नायक? एकलकोंडा, वाचनाची आवड असलेला, उत्तम संगीत ऐकणारा, मितभाषी, विवेकी असावा अशी शंका येण्यासारखे वर्तन. बराचसा आत्मचरित्रपर भासावा असा. वूडी ऍलनच्या बहुतेक चित्रपटांमधील नायक जसा स्वत:वरच बेतलेला असतो तसा. पण त्याला एका मुलाखतीत याबद्दल विचारले तर तो म्हणाला, “माझे लेखन आत्मचरित्रपर नसते, जरी तसे वाटले तरीही. आत्मचरित्रपर लिहायचे म्हटले तर पुस्तक पंधरा-वीस पानात संपून जाईल. नायक माझा जुळा भाऊ आहे असे समजा. आम्ही वेगवेगळ्या ठिकाणी वाढल्यामुले काही साम्ये आहेत पण बरेच फरकही आहेत.”

बहुतेक कथा गूढतेच्या अंगाने जाणार्‍या. पण या कथेमध्ये त्याने मुद्दाम तो मार्ग चोखाळण्याचे टाळले. संपूर्णपणे वास्तववादी कथा आपल्याला लिहीता येते का हे त्याला बघायचे होते. त्यामुळेच या कथेत कोणतीही रहस्यमय पात्रे नाहीत, स्थल-कालाच्या सीमा धूसर होत नाहीत. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याचा नायक नेहेमी दोन जगांमध्ये वावरत असतो, खरे जग आणि आभासी -ज्याला तो स्पिरिचुयल जग म्हणतो. या कथेमध्ये या दोन जगांमध्ये विशेष संघर्ष होत नाही, पण तरीही शेवट थोडासा धूसर रहातोच. (आणि शेवट नेमका काय आहे यावर आंतरजालावर चर्चांच्या फैरी झडतात.) माझ्या मते शेवट महत्वाचा आहे पण नेहेमीच्या कथांमध्ये असतो तितका नाही. कारण त्या शेवटापर्यंत तुम्ही कसे गेलात हे ही तितकेच महत्वाचे आहे आणि इथेच वाचकांच्या अनूभूतीचा प्रश्न येतो. कारण पुस्तक वाचण्यापूर्वी वाचक कुठे आहे, पुस्तकातील वातावरणाला तो कसा सामोरा जातो यावर बरेचसे अवलंबून आहे. सुरूवातीला म्हटल्याप्रमाणे मला जो संमोहित करणारा अनुभव आला तो सर्वांनाच येईल याची खात्री मी पामर कशी देणार?

वेगवेगळ्या ऋतूंचे, त्या ऋतूंमध्ये होणार्‍या सूर्यप्रकाशाच्या खेळांचे, सावल्यांचे, सकाळ-संध्याकाळ-रात्रींचे, पावसांचे, वार्‍यांचे, झाडांचे-पानांचे, त्याने केलेले नेटके वर्णन इतके चपखल असते की काही वाक्यांमध्येच आपल्याला त्या वेळेचा, त्या परिस्थितीचा ‘फील’ येतो. आणि त्याला लगडून येतात अनेक भावना. एकटेपणा किंवा इंग्रजीत bereft म्हणता येईल अशा ठळक भावना आहेतच पण याचबरोबर शब्दांच्या रकान्यांमध्ये चपखल न बसणार्‍या, किंवा भाषेच्या मर्यादेमुळे ज्यांच्यासाठी रकानेच नाहीत अशाही भावना आहेत. कदाचित यामुळेच त्यांचे अस्तित्व नायकलाही बरेचदा नीटसे जाणवत नाही. आपल्यालाही तसेच होते, शब्द मेंदूपर्यंत जातात, अनूभूती येते.

मी त्याची पुस्तके पुरवून पुरवून वाचतो आहे. नॉर्वेजियन वुडवर टिकमार्क केला. आता सातच कादंबर्‍या शिल्लक आहेत.

मी शक्यतो आत्मचरित्रे वाचायचं टाळतो. त्यात बहुतेक वेळा ‘मै ही मै हूं, मै ही मै हूं, दूसरा कोई नही’ अशीच परिस्थिती असते. पण काही नावं अशी असतात की जी पाहिल्यावर वाचण्याचा मोह आवरत नाही. यातलं एक नाव – गार्सिया मारक्वेझने ज्याचं वर्णन “The greatest poet of twentieth centuary – in any language” या शब्दांत केलं तो पाब्लो नेरुदा.

कधीकधी पाश्चात्त्य लेखकांच्या तुलनेत दक्षिण अमेरिकेतील लेखक आणि कवी अधिक जवळचे वाटतात. याला काही प्रमाणात आपलं भौगोलिक आणि ऐतिहासिक साम्य कारणीभूत असावं. नेरुदा दोनदा भारतात येऊन गेला. पहिल्यांदा आला तेव्हा भारतावर ब्रिटिशांचं राज्य होतं. इथे आल्यावर त्याने काँग्रेसच्या अधिवेशनात भाग घेतला. मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचंद्र बोस, गांधीजी या सर्वांशी भेट झाली. भारताचं पहिलं दर्शन घडताच त्याला इथल्या पारतंत्र्यात असलेल्या लोकांवर कोणती बंधने आहेत ते सर्वात आधी दिसलं. हा दृष्टीतला फरक आहे. किपलिंगसारख्या लेखकांना हे कधीही जमणार नाही^१. दुसरी भेट भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर होती पण तो अनुभव फारच वाईट होता. आल्याबरोबर कस्टमवाल्यांनी नको इतका त्रास दिला. गुप्त पोलिस सारखे मागे. दिल्लीला नेहरूंची भेट घ्यायला गेल्यानंतर चिलीच्या राजदूताकरवी भारत सरकारने निरोप पाठवला की काम झाल्यानंतर इथून लगेच निघून जा. नेहरू भेटले पण त्यांचं वागणं इतकं तुटक, कोरडं होतं की नेरुदाला इथून कधी जातो असं झालं. भेट झाल्यानंतर त्याने तडक विमान पकडलं आणि भारत सोडला. नेरुदाशी आणखी एक जवळचा धागा म्हणजे पाऊस. चिलीमधला पाऊस आपल्या पावसासारखाच बदाबदा कोसळणारा असतो. (“The southern rain is patient and keeps falling endlessly from the gray sky.”) लहानपणापासूनच नेरुदाचं निसर्गाशी आणि या पावसाशी घट्ट नातं तयार झालं. त्याच्या कवितेमध्ये निसर्ग, प्राणी, पक्षी यांना महत्त्वाचं स्थान आहे. मरण समोर उभं आहे, हा क्षण शेवटचा की पुढचा हे माहीत नाही असे प्रसंग नेरुदाच्या आयुष्यात अनेकदा आले. एकदा उरुग्वेमध्ये नेरुदाचं कवितावाचन चालू होतं आणि पहिल्याच रांगेत एक उच्चपदस्थ पोलिस अधिकारी बसला होता. सर्वात मागच्या रांगेत चार लोकांनी नेरुदावर मशीनगन रोखून धरलेल्या. कार्यक्रम संपल्यावर त्याला सांगितलं की जर तो अधिकारी मध्येच उठून गेला असता तर गोळ्या सुटल्या असत्या. रोजच्या रोज मृत्यूच्या डोळ्यात डोळे घालून बघितल्यानंतर निर्माण होणारी कविता लखलखत्या विजेसारखी असली तर त्यात नवल ते काय?

दक्षिण अमेरिकेतील परिस्थिती कशी होती आणि कशी आहे याची कल्पना करणं अशक्य आहे. एक अर्जेंटिनाचा मित्र होता, योगायोगानं त्याचं नावही पाब्लो होतं. एकदा इंग्लंडमध्ये फुटबॉल मॅचनंतर चेंगराचेंगरी झाली आणि काही लोक मेले. पाब्लो ते वाचून हसायला लागला. मी कारण विचारलं तर म्हटला, “ही लुटूपुटीची लढाई आहे. अर्जेंटिनात मॅचला जाताना दोन्ही बाजूचे लोक पिस्तूल आणि रायफली घेऊन जातात. भांडण झालं तर दोन्हीकडून गोळ्या सुरू.” कमालीचं दारिद्र्य, लोकशाही, सरकार फक्त नावाला आणि त्यातही सरकारच्या विघातक कारवायांना अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचा पाठिंबा^२. अशा परिस्थितीत तिथले लोक कम्युनिस्ट झाले यात फारसं आश्चर्य वाटण्याचं कारण नाही. नेरुदा उघड उघड कम्युनिस्ट आणि सोशालिस्ट होता. आयुष्यभर कम्युनिस्ट विचारसरणीच्या तत्त्वांचं त्याने कसोशीने पालन केलं. (आणि यासाठी आयुष्यभर सीआयए आणि एफबीआय त्याच्या पाळतीवर राहिले.) त्याचा हा प्रवास बघताना कम्युनिस्ट विचारसरणीला त्या काळात, त्या खंडात का पर्याय नव्हता हे कळतंच, पण त्याचबरोबर डाव्या विचारसरणीचे मूलभूत दोषही समोर येतात. पोलिटब्युरोला सर्व सत्ता देताना सर्वोच्च अधिकारी सचोटीने वागतील हे गृहीत धरलेलं असतं, पण तसं झालं नाही तर काय करायचं याचं उत्तर त्यांच्याकडे नाही. नेरुदा रशियातील नेत्यांची भरपूर स्तुती करतो मात्र स्टालिनने जे असंख्य निरपराध लोक मारले त्यांच्याबद्दल अवाक्षरही काढत नाही. चीनमध्ये ‘कल्चरल रिव्होल्युशन’ झाल्यानंतर जी मुस्कटदाबी झाली त्याबद्दल मौन पाळतो. फक्त शेवटी स्टालिनबद्दल बोलताना ‘आमच्या काही चुका झाल्या आणि कठोर आत्मपरीक्षणानंतर आम्हाला त्या सुधारता येतील’ अशी मोघम कबुली देतो. हे वाचून नवल वाटतं. इतर सर्व बाबतीत इतका सच्चा असणारा माणूस या बाबतीत अचानक ‘नरो वा कुंजरोवा’ का होतो?

दुसरं महायुद्ध सुरू होण्याआधी स्पेनमधील यादवी युद्धानंतर जवळजवळ पाच लाख लोक जीव वाचवून फ्रान्समध्ये पोचले. फ्रेंच सरकारने या लोकांना तुरुंगात आणि कॉन्सन्ट्रेशन कॅंपमध्ये टाकलं. यात स्त्रिया आणि मुलंही होती. तुरुंगातील लोकांना चिलीमध्ये घेऊन येण्यासाठी चिली सरकारने नेरुदाला फ्रान्सला पाठवलं. फ्रेंच अधिकाऱ्यांनी नेरुदाच्या मार्गात शक्य तितके अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केला. अथक प्रयत्नांनंतर अखेर नेरुदा ‘विनिपेग’ या जहाजाद्वारे निर्वासितांना चिलीला पाठविण्यात यशस्वी ठरला. याच काळात भेटलेल्या असंख्य लोकांच्या अशक्य वाटणाऱ्या घटनांपैकी काही त्याने नोंदवल्या आहेत. स्पेनमध्ये जनरल फ्रॅंकोने सरकारविरुद्ध युद्ध पुकारल्यानंतर एका पायलटला रोज रात्री काळोखात विमान घेऊन बॉम्ब टाकण्याचे काम दिलं होते. काही दिवस गेल्यानंतर तो कंटाळला. मग त्याने ब्रेल भाषा शिकून घेतली. त्यात नैपुण्य आल्यानंतर बॉम्ब टाकायला जात असताना तो एका हाताने ब्रेलमध्ये लिहिलेली पुस्तके वाचत असे. अशा रीतीने एकीकडे बॉम्ब टाकत असताना त्याने ‘काउंट ऑफ मॉन्ते ख्रिस्तो’ वाचून संपवलं आणि ‘थ्री मस्केटियर्स’ वाचत असताना सरकारचा पराभव झाला. दुसरा किस्सा याहून भारी आहे. स्पेनच्या अन्दालुशियाचा एक कवी जीव वाचवून स्कॉटलंडमध्ये पोचला. त्याला इंग्रजीचं अक्षरही येत नव्हतं. रोज तो एका बारमध्ये जाऊन शांतपणे एका कोपऱ्यात बिअर पीत बसायचा. एक दिवस सगळे गेल्यावर बारच्या मालकाने त्याला बोलावलं आणि दोघं एकत्र प्यायला बसले. हे प्रत्येक रात्री व्हायला लागलं. हळूहळू ते बोलायला लागले, हा स्पॅनिशमध्ये, तो इंग्रजीत. दोघांना एकमेकांचं अक्षरही कळत नव्हतं. शेवटी एक दिवस याला परत स्पेनला जावं लागलं तेव्हा ते एकमेकांना मिठ्या मारून रडले. नंतर तो कवी नेरुदाला म्हटला, “जरी मला त्याचा एक शब्दही समजत नव्हता तरीही मला नेहमी असं वाटायचं की तो काय म्हणतो आहे हे मला कळत होतं आणि मी काय म्हणतो आहे हे त्याला.”

नेरुदाच्या प्रवासात असंख्य प्रसिद्ध व्यक्ती येऊन जातात. फिडेल कॅस्ट्रो, गार्सिया मारक्वेझ, वॉल्ट व्हिटमन, आर्थर मिलर. चे गिव्हाडाशी त्याची फार गाढ मैत्री नव्हती पण मरताना गिव्हाडाच्या टेबलावर नेरुदांच्या कवितेचं पुस्तक उघडलेलं होतं. एकदा चिलीमध्ये पोलिस पाठलागावर असताना बनावट पासपोर्ट वापरून नेरुदा फ्रान्सला आला. तिथे पोचल्यावर काय करावे हा प्रश्न होता. तेवढ्यात त्याला पिकासो भेटला. तो नुकताच नेरुदावरच व्याख्यान देऊन आला होता. पिकासोने त्याची मदत करण्यासाठी अनेक लोकांना फोन केले आणि त्याला कागदपत्रे मिळवून दिली. आणि हे सगळं होत असताना केवळ आपल्यामुळे पिकासोचा वेळ वाया जातो आहे, त्या वेळात त्याने किती सुंदर चित्रे काढली असती या विचाराने नेरुदाला वाईट वाटत होतं.

नेरुदाला हस्तिदंती मनोऱ्यात राहून काव्य करणारा कवी नव्हता. नेहमी समाजाच्या सर्वात दुर्लक्षित वर्गाबरोबर राहून, त्यांचं सुखदु:ख जाणून घेणं त्याला आवडे. आणि हे करताना त्याला त्याच्या कवितेचा फार मोठा फायदा झाला. एकदा एका ठिकाणी त्याला कवितावाचनासाठी बोलावलं, पन्नासएक लोक बसले होते. सर्वांचे चेहरे दगडासारखे, कोणतेही भाव नाहीत. त्या लोकांकडे बघून यांच्यासमोर काय बोलायचं असा त्याला प्रश्न पडला. पण आता बोलावलंच आहे तर एक-दोन कविता वाचू आणि सटकू असा त्याने विचार केला. कविता वाचायला सुरुवात केल्यावर लोकांचे चेहरे बघून त्यांच्यापर्यंत हे पोचतं आहे ही त्याला जाणीव झाली. तासाभरापेक्षा जास्त वेळ कवितावाचन केल्यावर तो थांबला. प्रेक्षकातला एकजण उठून उभा राहिला – फाटके कपडे, कमरेला एक पोतं गुंडाळलेलं – आणि म्हणाला,”आजपर्यंत हृदय हेलावून टाकणारं असं काही आम्ही ऐकलं नव्हतं. आमच्या सर्वांकडून अनेक धन्यवाद.” त्याला हुंदका आवरेना, इतर लोकही रडत होते. नेरुदा जिथे गेला तिथे त्याच्या शब्दांनी लोकांना जिंकून घेतलं. नेरुदाच्या कवितेमध्ये ही अभूतपूर्व ताकद आहे याचं एक कारण त्याच्या भाषेबद्दलच्या दृष्टिकोनात सापडतं. “Using language like clothes or the skin on your body, with its sleeves, it’s patches, it’s transpiration, and it’s blood and sweat stains, that’s what shows a writer’s mettle.”

आत्मचरित्र काहीसं विस्कळीत आहे आणि याचं कारण म्हणजे याचं संपादन करायला नेरुदाला वेळ मिळाला नाही. शेवटच्या पानावर तो लिहितो, “I am writing these quick lines for my memoirs only three days after the unspeakable events took my comrade, President Allende, to his death. His assassination was hushed up, he was buried secretly, and only his widow was allowed to accompany that immortal body.” यानंतर दहा-बारा दिवसातच नेरुदाचाही मृत्यू झाला. त्या वेळी मृत्यूचं कारण कॅन्सर असल्याचं जाहीर करण्यात आलं होतं. मात्र नेरुदाचा मृत्यू विषबाधेमुळे झाला असल्याचा आणि यात एका सीआयएच्या डबल एजंटचा हात असल्याचा संशय नुकताच व्यक्त करण्यात आला. यासाठी त्याची शवपेटी पुन्हा उघडण्यात येऊन डीएनए परीक्षण करण्यात येणार असल्याचं वृत्त आहे.

नेरुदा मनस्वी कवी होता. त्याची कविता व्याकरणाच्या नियमांमध्ये कधीच बंदिस्त झाली नाही. समीक्षक त्याची कविता वास्तववादी आहे की गूढवादी आहे याची चर्चा करत बसतात. तो उत्तर द्यायच्या भानगडीत कधीच पडला नाही. आणि कविता करताना सामाजिक बांधिलकी तो कधीही विसरला नाही. ‘पार्टी’ मध्ये महेश एलकुंचवारांनी कलाकाराची सामाजिक जबाबदारी काय असावी हा मूलभूत प्रश्न विचारला आहे. याचं एक उत्तर आपल्याला नेरुदाच्या आयुष्यातून मिळतं. नेरुदासाठी कविता ही केवळ अभिव्यक्ती न राहता सामाजिक परिवर्तनाचं एक प्रभावी साधन होतं. आणि याच कारणासाठी त्याला आयुष्यभर वेगवेगळ्या शत्रूंशी लढा द्यावा लागला. त्याची कविता दाबून टाकण्याचे, तिला मुळापासून नष्ट करण्याचे अनेक प्रयत्न झाले पण त्यांना न जुमानता आजही त्याची कविता जिवंत आहे.

“But poetry has not died, it has cat’s nine lives. They harass it, they drag it through the streets, the spit on it and make it the butt of their jokes, they try to strangle it, drive it into exile, throw it into prison, pump lead into it, and it survives every attempt with a clear face and a smile as bright as grains of rice.”

—-

१. दोन वर्षं झाली पॉल थरूचं ‘द एलेफंटा स्युट’ आणल्याला. मुखपृष्ठावरचा संडे टाइम्सचा ब्लर्ब आहे, “A terrific teller of tales and conjurer of exotic locales.” आणि कथा घडते कुठे तर मुंबईत. शिरां पडलां त्यांच्या तोंडार तो! दीडशे वर्षं इथे राहून खजिने लुटून इंग्लंडला नेले आणि अजूनही मुंबई ‘एक्झॉटीक लोकॅल’ वाटते? मुंबईतले लोक काय दिवसभर डुकरांची शिकार केल्यानंतर रोज रात्री दादरला शेकोटी पेटवून त्याभोवती भाले फिरवत नाचतात का? अर्थात यात थरूची चूक नाही, पण ब्लर्ब वाचून पुस्तक अजून तरी उघडावंसच वाटलं नाही.

२. आपण अमेरिका हा शब्द किती निष्काळजीपणे वापरतो हे पुस्तक वाचल्यानंतर लक्षात आलं. पुस्तकात नेरुदा नेहमी अमेरिका असा उल्लेख करतो पण एकदाही याचा अर्थ यूएसए असा नसतो. हाच अनुभव दक्षिण अमेरिकेतील लोकांशी बोलताना येतो. आपण निष्काळजीपणे अमेरिका म्हणतो आणि ते दुरुस्ती करतात, “यु मीन द यूएस?” अमेरिका या खंडात यात दक्षिण आणि उत्तर अमेरिका दोन्ही येतात. अमेरिकेने इराकवर हल्ला केला असं म्हणताना आपण दक्षिण अमेरिकेच्या चिली, अर्जेंटीना, मेक्सिको, ब्राझील यासारख्या सगळ्या देशांचं अस्तित्व नाकारतो, त्यांना खिजगणतीतही धरत नाही. पूर्वीच्या काळात युरोपमधल्या जेत्यांनी जे प्रत्यक्ष केलं तेच आज आपण शब्दांमधून करत आहोत.

विनोदी लेखकांना नेहमीच कमी दर्जाचं स्थान मिळालेलं आहे. दरबारात विदूषकाचं जे स्थान तेच साहित्यात विनोदी लेखकाचं. विनोद निर्माण करायला फारसे कष्ट पडत नाहीत असा एक सार्वत्रिक गैरसमज आहे. ज्या निष्काळजीपणे लोक विनोदनिर्मिती करतात त्यात हे दिसून येतं. इथे गैरसमज नको. रोज आपण बोलताना ज्या चकाट्या पिटतो त्या काळजीपूर्वक पिटाव्यात असं म्हणणं नाही. पण विनोदी चित्रपट, मालिका किंवा विनोदी लेख यात कोणत्याही प्रकारचा विनोद थोड्या तरी प्रमाणात असावा ही अपेक्षा गैर नाही. बरेचदा लेख वाचल्यानंतर ह्यात विनोद कुठे होता असा प्रश्न पडतो. पुलंच्या ‘गाळीव इतिहासातील’ कोणतंही पान उघडून वाचावं. उच्च पातळीचा विनोद कसा असावा, ज्ञानेश्वरांपासून तुकारामांपर्यंत प्रतिभावंत कवींवर किंचितही ओरखडा न येऊ देता त्यांचं विडंबन कसं करावं अशा अनेक गोष्टी यात ज्या सफाईने साधलेल्या आहेत त्याला तोड नाही. (“ज्ञानेश्वर, रामदास, तुकाराम वगैरे संतमंडळींचे महाराष्ट्रावर फार मोठे उपकार आहेत. त्यांनी लिहिले नसते आणि संत व्हायचे सोडून भलत्या नादाला लागले असते तर ‘ओल्ड मराठी’च्या पेपरचे वांधे झाले असते.” “नामदेव पंजाबात लोकप्रिय झाल्यामुळे महाराष्ट्रात खळबळ उडाली. अजूनही मराठी लेखकाला अन्य भाषेत लोकप्रियता मिळाली तरी तेच होते.”) पण हे सगळं करण्यासाठी प्रतिभा लागते हेच मान्य नसतं. विनोद काय, कुणीही, कधीही करू शकतं.

पुलंवर भरपूर टीका झाली आणि होते आहे. पण त्यांचे टीकाकार एक गोष्ट लक्षात घेत नाहीत. त्यांना इतकी लोकप्रियता मिळण्यामागे मूलभूत कारण त्यांचा विनोद जातिवंत होता हे आहे. इथे लगेच आक्षेप येतो की आजच्या काळात त्यांचा विनोद शिळा झाला आहे. असा आक्षेप घेण्यामागे विनोदाच्या कार्यकारणभावाबद्दल अज्ञान दिसतं. कोणताही विनोद पहिल्यांदा ऐकताना जो परिणाम होतो तो परत ऐकताना होत नाही. विनोदाचं बलस्थान हे त्याच्यामध्ये जी अनपेक्षित कलाटणी असते तिच्यात असतं. ती कलाटणी एकदा कळली की विनोदाचं अर्धं आयुष्य संपतं. परत ऐकताना हसू येऊ शकतं पण कमी प्रमाणात येतं आणि तरीही लोक त्या विनोदाला ऐकत-वाचत राहिले तर त्यामागे दाद देण्याचा हेतू असतो. दुसरा मुद्दा – काही वेळा विनोद हा ‘ऑब्झरव्हेशनल कॉमेडी’ – आजूबाजूला जे दिसतं आहे त्यातील विसंगती शोधून त्यावर विनोद करणे – या प्रकारात येतो. जिम कॅरीपासून साइनफेल्डपर्यंत सर्व ‘स्टॅंड-अप’ कमेडियन्स या प्रकाराचा अवलंब करतात. पुलंच्या विनोदाचा काही भाग या प्रकारात मोडतो. साहजिकच या प्रकारच्या विनोदाला स्थल-कालाची बंधने असतात. त्या काळच्या पोस्ट खात्यावर केलेला विनोद आज जर ते पोस्ट खातं अस्तित्वातच नसेल तर कळायला कठीण जाणार. पण याचा अर्थ त्या विनोदाचा दर्जा कमी आहे असा होत नाही. आणि तरीही त्यात शाब्दिक कसरती, कोट्या वगैरेंची इतकी रेलचेल असते की त्या काळचं पोस्ट खातं बघितलं नसेल तरी आनंद लुटता यावा. पुलंचा इतर विनोद माणसांच्या स्वभावातील विसंगती (विसंगत्या?), भाषेच्या गमतीजमती यामुळे आनंद देऊन जातो.

विनोदाची एक गंमत असते. विनोदाचं सोंग घेता येत नाही. एखादी गोष्ट विनोदी असते किंवा नसते. असली तर लोकांना हसा म्हणून सांगावं लागत नाही, ते आपणहून मनमुराद हसतात. पण विनोदी नसेल तर त्या गोष्टीचं अस्तित्वच धोक्यात येतं. गंभीर लेख जमला नाही तर त्याचं खापर लोकांच्या माथी मारून सुटका करून घेता येते. विनोदी लेखाला लोक हसले नाहीत तर तो विनोदी नाही हे सिद्ध होतं, आणि मग त्याचं स्वरूप केविलवाणं होतं. अशा लेखातल्या तथाकथित ‘पंचेस’वर (असले तर – काही लेखांना पंच, बोलर, बॅट्समन काहीच नसतं.) हसू येत नाही, लेख विनोदी आहे हे सिद्ध करण्याची पराकाष्ठा केल्यामुळे आता तो गंभीरही होऊ शकत नाही. शांती न मिळालेल्या अतृप्त आत्म्याप्रमाणे बिचारा मध्येच कुठेतरी लटकत राहतो. जेरी साइनफेल्डनं यावर अनेकदा टिप्पणी केली आहे. (“It’s hard being a standup comic- sometimes they don’t laugh.” – Elaine Benes) एकदा जेरी अर्धवट झोपेत असताना त्याला एक विनोद सुचतो आणि तो लिहून ठेवतो. उठल्यावर त्याला काय लिहिलं आहे ते वाचता येत नाही. पूर्ण एपिसोड तो डॉक्टरांपासून नर्सपर्यंत सर्वांना काय लिहिलं आहे ते वाचायला सांगतो. शेवटी जेव्हा उलगडा होतो तेव्हा त्यात काहीच विनोदी नसतं. त्या वेळेला त्याला जे विनोदी वाटलं तो नंतर फुसका बार निघतो.

गंभीर लेखकांवर ‘एक्सपायरी डेट’ नसते. शंभर वर्षांनंतरही त्यांच्या लिखाणातील सखोलता वगैरेंवर लोक चर्चा करतात. बिचाऱ्या विनोदी लेखकाला मात्र लगेच कालबाह्य व्हावं लागतं. एकदा हसून झालं की लोक नवीन काय म्हणून विचारतात. पण गंभीर लेखकाइतकेच कष्ट विनोदी लेखकालाही घ्यावे लागतात याचा सोईस्करपणे विसर पडतो कारण विनोदी लेखकांना उच्चभ्रू वर्तुळात प्रवेश नाही. एखादा वुडी ऍलन अपवाद. हेच थोड्याफार फरकाने मनोरंजन करणाऱ्या लेखकांबद्दलही दिसतं. अगाथा ख्रिस्तीच्या कथा एकाच साच्यामधून आलेल्या आहेत अशी तिच्यावर टीका होते. पण इतक्या कथा लिहूनही लोकांना त्यात अजूनही रस आहे त्याअर्थी त्यात काहीतरी रंगतदार आहे आणि ते निर्माण करण्यासाठी कौशल्य लागत असेल हे मान्य होत नाही ¹.

विनोदी लेखनाच्या शोधात असताना एक जुनं पुस्तक सापडलं. कव्हर अर्धं फाटलेलं, पिवळी पानं, आत “GODFREY ATUDO 23RD MAY 1981” असं नाव आणि सही होती. अशा पुस्तकांचा प्रवास इतका झालेला असतो की आपल्या हातात ते नेमकं कसं आलं हे कळणं अशक्य असतं. पुस्तक होतं, वुडहाऊसचं “Leave it to Smith.” वाचायला सुरुवात केली आणि बरेच दिवसांनी मनमुराद हसण्याचा आनंद मिळाला. कथानक कोणत्याही मसाला चित्रपटाची कथा म्हणून शोभून दिसेल. ब्लॅंडींग्ज कॅसलच्या मालकिणीचा मौल्यवान हार आणि तो चोरण्यासाठी आलेले हौशे, नवशे आणि गवशे. वुडहाऊसच्या शाब्दिक कसरती अफलातून आहेतच, शिवाय प्रसंगनिष्ठ विनोदही लाजबाब आहे. वुडहाऊस, पुलं यासारख्या लेखकांचं एक वैशिष्ट्य हे की विनोदनिर्मितीसाठी त्यांनी वापरलेले शब्द अगदी अचूक असतात. उदा. कथेतील मुख्य पात्र स्मिथ – याला मासे अजिबात आवडत नसतात. त्यासाठीच तो मासेमारीच्या कंपनीतील नोकरी सोडतो. नंतर वर्तमानपत्रात नोकरीसाठी तो एक जाहिरात देतो. याबद्दल बोलताना तो सांगतो, “I am confidently expecting shoals of replies.” शोल चा अर्थ आहे माशांचा थवा. इथे वुडहाऊस इतर कोणताही शब्द वापरू शकला असता पण मग ते वाक्य सामान्य झालं असतं. शोल हा शब्द वापरल्यामुळे आधीचा माशांचा संदर्भ इथे अचूकपणे येतो.

वर्षानुवर्षे पुस्तकं वाचत असाल तर आपल्या आवडीनिवडींमध्ये कसा बदल होत जातो हे बघणं मनोरंजक असतं. आवडीनिवडींमागे असलेले छुपे पूर्वग्रह प्रभावी असतात. वुडहाऊस वाचणं सोडून दिलं होतं – कथानकात येणारा तोचतोपणा हे कारण असावं. फार मोठी चूक. वुडहाऊसची सूक्ष्म ते स्थूल अशी विनोदनिर्मिती किंवा अगाथा ख्रिस्तीचं ‘वॉटरटाइट प्लॉट’ अशा अनेक गोष्टी लक्ष दिल्या तर दाद देण्यासारख्या असतात. पण त्याऐवजी आपण आपल्याला काय हवं आहे ते शोधत बसलो तर हातात काहीच पडत नाही.

1. बरेचदा इंग्रजी पुस्तकांच्या पहिल्या दोन-तीन पानावर अवघड शब्दांचे अर्थ मराठीत लिहिलेले आढळतात. इथे पुस्तक विद्रूप होणे ही बाब सोडली तर कुणीतरी प्रयत्नपूर्वक इंग्रजी वाचन करत आहे ही गोष्ट चांगली असते. दुर्दैवाने चार-पाच पानातच हा उत्साह संपलेला दिसतो. आजवर एकाही पुस्तकात सुरुवातीपासून शेवटापर्यंत शब्दांचे अर्थ लिहिलेले आढळलेले नाहीत. असं का झालं याचं उत्तर लगेच मिळतं. इंग्रजीत वाचायला सुरुवात करताना जर नायपॉल किंवा अमर्त्य सेन पासून सुरुवात केली जर अडचण दुहेरी होते. भाषेचा अडसर असतोच, शिवाय विषयही दुर्लभ असतो. त्याऐवजी वुडहाऊस, अगाथा खिस्ती किंवा हॅरी पॉटर यापासून सुरुवात केली तर सोपे जावे. किंवा कॉमिक्स याहूनही उत्तम. दुसरा मुद्दा – वाचताना प्रत्येक अडलेला शब्द बघण्याची गरज नाही. तसं केलं तर अर्ध्या तासातच शीण येईल. उलट अडलेले शब्द सोडून संदर्भावरून किती आकलन होते ते बघावे. एखादा शब्द परतपरत येत असेल तर बघायला हरकत नाही. ↩︎