चौदाव्या शतकात इटलीमधल्या फ्लोरेन्स शहरात काही टाळकी एकत्र जमली आणि त्यांनी विचारांचं आदानप्रदान करायला सुरुवात केली. याची परिणिती नंतर रेनेसान्समध्ये झाली. प्रत्येक क्षेत्रामध्ये डोळे दिपवणारी प्रगती झाली आणि यात बरेच टप्पे होते. त्या काळच्या संगीतावर चर्चची घट्ट पकड होती. या काळच्या आधीचं संगीत पाहिलं तर त्यात कुठेही ठेका नसतो कारण संगीतात ठेका आला की त्यावर नाचावंसं वाटतं, नाचलं की कंबर हालणार आणि हे चर्चला मान्य नव्हतं. संगीताचा वापर केवळ देवाच्या आराधनेसाठी केला जावा असं चर्चचं ठाम मत होतं. रेनेसान्सनंतर सोळाव्या ते अठराव्या शतकात बरोक काळ आला. (हे काळ आला वगैरे आपण जे आता म्हणतो ते पश्चातबुद्धीने. त्या काळी कुणीतरी बटण दाबलं आणि नवीन काळ सुरू झाला असं झालं नाही. किंबहुना आपण कोणत्या काळात आहोत हे ही त्या लोकांना माहीत नव्हतं.) कलेचा धर्मासाठी केलेला वापर या काळात उत्कर्षाला पोचला. बाखसारख्या संगीतकारांनी भरीव कामगिरी केली. नंतर अठरावं शतक संपत असताना चर्चची पकड सुटू लागली. याला सर्वात प्रबळ कारण गुटेनबर्गने लावलेला छपाई यंत्राचा शोध. यामुळे ज्ञान एका गटाची मक्तेदारी न राहता सामान्य लोकांपर्यंत पोचायला मदत झाली. दुसरं कारण म्हणजे सोळाव्या शतकात मार्टीन लूथरने प्रोटेस्टंट पंथ स्थापन करून कॅथॉलिक पंथाला आव्हान दिलं होतं. कला चर्चच्या पगड्यातून सुटली आणि कलाकाराच्या व्यक्तिगत अभिव्यक्तीला प्राधान्य आलं. रोमँटिक काळात मोत्झार्ट, बेथोवन, हायडेन यासारख्या संगीतकारांनी आपलं कसब दाखवलं. (इथे बेथोवन साहेबांना नेमक्या कोणत्या काळात टाकायचं याबद्दल मतभेद आहेत कारण कोणतेही नियम न पाळता त्याला हवं तसं संगीत त्याने दिलं.) पुढे रोमँटिकची सद्दी ओसरली, एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटी पॅरिसमध्ये परत एक क्रांती आली. रूढीला झुगारून देत कलाकारांनी बंडखोरी केली. आधुनिक काळाची ही सुरुवात मानली जाते. दुसऱ्या महायुद्धानंतर यातही बरेच फाटे फुटले. आज युरोपात जी कला दिसते तिचा इतिहास असा प्रदीर्घ आहे.
हा परिच्छेद लिहिताना खरं तर लाज वाटते आहे. मानवी इतिहासातील एका सुवर्णकालाला एका प्यारेग्राफमध्ये कोंबायचं याहून दुसरं पाप नसावं. रेनेसान्सला दोन बाजू आहेत. एक सोनेरी, दुसरी काळी. काळ्या बाजूमध्ये हे देश आशिया, अमेरिका आणि आफ्रिका खंडात अमानुष अत्याचार करत होते, तिथून मरेस्तोवर खजिने लुटून आणत होते – हे सुवर्णकालाचं इंधन. या ब्लॉगवर बहुतेक वेळा काळ्या बाजूवर टीका असते पण याचा अर्थ सोनेरी बाजूचं महत्त्व कमी लेखायचा अजिबात नाही. संगीत, स्थापत्यशास्त्र, साहित्य, वेशभूषा अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये या काळात जी प्रगती झाली ती डोळे दिपवणारी आहे. आणि म्हणूनच दुसरीकडे कुठे प्रगतीचे काही धुमारे फुटले आणि त्याला रेनेसान्स म्हटलं की कीव येते – अमेरिकन रेनेसान्स किंवा बंगाल रेनेसान्स. गणेशमंडळाची डेकोरेशन आणि बेजिंग ऑलिंपिक सोहळा यांची तुलना केली तर कसं वाटेल तसं काहीसं. कदाचित चंद्रगुप्त मौर्याच्या काळात विविध क्षेत्रात जी भरभराट झाली तिच्याशी तुलना होऊ शकेल पण याचा अभ्यास नसल्याने काही बोलता येत नाही.
नमनालाच हे सुमारे दोन क्विंटल तेल बदाबदा ओतण्याचं कारण विश्राम गुप्ते यांचा लेख. यात गुप्ते म्हणतात, “संतवाङ्मयातून उत्क्रांत होणार्‍या मराठी साहित्याने गेल्या सातशे वर्षांत जो प्रवास केला त्यात क्लासिसिझम, रोमँटिसिझम, मॉडर्निझम आणि पोस्टमॉडर्निझम हे चार प्रमुख टप्पे बघितले.” पहिला प्रश्न, युरोपमध्ये ज्या प्रकारे प्रगती झाली अगदी तश्शीच प्रगती इथे झाली हे सिद्ध करण्याचा अट्टहास का? युरोपमध्ये ही जी अनेक स्थित्यंतरे आली त्याचा परिणाम प्रत्येक क्षेत्रात झाला. रोमच्या प्रत्येक कोपऱ्यावर गतकाळाच्या खुणा दिसतात. आपल्याकडे विविध क्षेत्रांमध्ये असं काहीही झालं नाही. तुकोबांच्या काळात जे धोतर-मुंडासं बांधणं चालू होतं तेच आजही आहे. युरोपियन संगीत चर्चच्या पगड्याखाली होतं, भारतीय संगीताला अशी कोणतीही बंधने नव्हती. एकाच वेळी गणिका गावू शकत होत्या आणि भजनातून देवाची आराधनाही चालू होती. नृत्याला आपल्याकडे अजिबात बंदी नव्हती. ताल-सुरांनी सजलेलं संगीत प्राचीन काळापासून लोकप्रिय होतं. संतवाङ्मय या भक्तिमार्गाने जाणाऱ्या आविष्काराला कुठे बसवणार? दोन्हीकडे देवाची आराधना असली म्हणजे दोन्ही एकच झाले का? देवाच्या आराधनेसाठी साहित्यरचना अनेक ठिकाणी दिसते. हा एकमेव घटक प्रमाण मानून मीराबाई, कबीर या सर्वांना बरोकमध्ये टाकायचं का? की जसे पदार्थविज्ञानाचे नियम सगळीकडे लागू होतात तसेच कलेच्या प्रगतीचेही मूलभूत नियम आहेत? ज्ञानेश्वरी किंवा तुकारामगाथा हे केवळ देवाची आराधना करण्यासाठी रचलेले ग्रंथ नव्हेत. त्यात सखोल असं तत्त्वज्ञान आहे. असं नसतं तर यावर शेकडो पीएचड्या व्हायचं कारण नव्हतं. नंतरच्या काळात साहित्यात स्थित्यंतरं आली हे खरं – नेमाडे, श्याम मनोहर इ. – त्यामुळे मॉडर्निझम आणि पोस्टमॉडर्निझमचा मुद्दा ठीक आहे. पण या संज्ञा अनेक क्षेत्रांमध्ये वापरल्या जातात. काही लोक मॅग्नुस कार्लसनच्या खेळाला ‘पोस्टमॉडर्निस्ट चेस’ म्हणत आहेत. अशी लेबलं लावणं कितपत योग्य आणि त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे त्यातून नेमका काय फायदा होतो यावर मतभेद असू शकतील. इथे श्रीराम लागूंचं लमाणमधलं वाक्य आठवलं, “मराठी नाटक पुरते ‘आधुनिक’ व्हायच्या आत एकदम आधुनिकोत्तर कसे झाले?”
सध्या लोकप्रिय असलेला एक विषय म्हणजे मराठी माणसाचं भूतकाळाबद्दलचं प्रेम. दिवाळी अंकांत यावर सडकून (सडेतोड वगैरे) टीका करणे हा लोकप्रिय छंद आहे. भूतकाळात रमण्यावर जितके लेख असतील कदाचित तितकेच टीका करणारेही असावेत. बहुतेक वेळा टीकेमध्ये सत्याचा अंश असतो तसाच इथेही आहे. ऐतिहासिक कादंबऱ्या लोकप्रिय आहेत, लोक बालगंधर्वांपासून ते सैगलपर्यंत आठवणी काढतात आणि त्यामुळे सध्याच्या संगीताकडे दुर्लक्ष करतात वगैरे अनेक मुद्दे आहेत. पण खरंच भूतकाळात रमणे ही केवळ मराठी माणसाची मक्तेदारी आहे का? सध्या सगळीकडे गाजत असलेला ग्रंथ मार्सेल प्रूस्तचा ‘इन सर्च ऑफ लॉस्ट टाइम’. न वाचलेल्या पुस्तकाबद्दल भरभरून बोलण्याची कला अवगत नसल्याने यावर अधिक बोलणे शक्य नाही पण याबद्दल जे वाचलं आहे त्यावरून हा ग्रंथराज पूर्णपणे नॉस्टाल्जियाला वाहिलेला आहे असं मानायला जागा आहे. गुप्ते इतिहासात रमलेल्या मराठी माणसावर टीका करतात. उत्तरआधुनिक साहित्याची कास धरायची असेल तर भूतकाळाचा त्याग करा असा सल्ला ते देतात.
हे वाचलं आणि इतकी मज्जा वाटली म्हणून सांगू. म्हंजे किनई जम्माडी जंमतच बरं का! इथे लहान तोंडी मोठा बाईट घेऊन गुप्तेकाकांना ओरहान पामुक या लेखकाचं नाव सुचवावंसं वाटतं. पामुक उत्तरआधुनिक साहित्याचा एक खंदा पुरस्कर्ता. पण त्याचं साहित्य पाहिलं तर काय दिसतं? तुर्कस्थानामध्ये एके काळी जे वैभव होतं, इस्तंबूल एके काळी ज्या दिमाखात होतं ते सर्व गेल्याची हळहळ ही पामुकच्या साहित्याचा आधारस्तंभ आहे. तुर्कस्थानाचे चित्रकार इंप्रेशनिझ्म आणि क्युबिस्ट मूव्हमेंटच्या आहारी गेल्यामुळे आपली परंपरागत मिनिएचर पेंटींगची कला लयाला गेली ही त्याची ठसठसणारी वेदना आहे. त्याच्या इस्तंबूल पुस्तकात लहानपणच्या आठवणी, त्या काळचं शहर, तिथले चौक, रस्ते, सिनेमा थेटर, हाटेलं या सर्वांच भावुकपणे केलेलं वर्णन आहे. तुर्की भाषेत एक शब्द आहे – Hüzün – याचा अर्थ समजावून सांगणं अवघड आहे. पामुकच्याच शब्दामध्ये “We might call this confused, hazy state melancholy, or perhaps we should call it by its Turkish name, hüzün, which denotes a melancholy that is communal, rather than private.” पामुकच्या मते सर्व इस्तंबूल शहरावर एखादी धुक्याची चादर पसरावी तशी या Hüzün ची छाया आहे. पामुकने हे जे वर्णन केलं आहे ते केवळ लाजबाब आहे.
इथे कदाचित असं म्हणू शकता की एखादा अपवाद असणारच. म्हणून खास गुप्तेकाकांसाठी – पेश-ए-खिदमत है एक्झिबिट नंबर टू. हारुकी मुराकामी. हा सुद्धा उत्तरआधुनिक साहित्याचा सलामीचा फलंदाज. (पामुक-मुराकामी ओपनिंगला म्हणजे सॉलिड स्कोर होणार बघा!च्यामारी या पारंपरिक, बूर्झ्वा टीमला फॉलोऑन नाय दिला तर नाव सांगणार नाही.) याच्या कादंबऱ्यांमध्ये काय दिसतं? सत्तरचं दशक, मध्यम वयाचा नायक, बारमध्ये जाऊन बियर पिता-पिता बीटल्स, जॅझ ऐकणारा, ग्रामोफोन रेकॉर्ड गोळा करणारा, त्या काळातील पुस्तकं वाचणारा. मुराकामीसाठी सत्तरचं दशक एका प्रकारे ‘मर्मबंधातली ठेव’ आहे. परत परत वेगवेगळ्या कथानकांमध्ये तो या आत्मचरित्र म्हणावं अशा नायकाला ठेवतो आणि त्या काळातील स्पंदनं अनुभवतो. पामुकप्रमाणेच या अभिव्यक्तीची जी पातळी आहे ती मंत्रमुग्ध करणारी आहे. लेबल सोडा हो, एकदा अनुभव घेऊन पहा.
इथे प्रश्न पडतो की हे खंदे लोक जर भूतकाळात रमू शकतात तर बिचाऱ्या मराठी माणसानेच काय घोडं मारलं आहे? मुद्दा वेगळा आहे. भूतकाळात रमणे हा गुन्हा नाही, पण रमल्यानंतर तुम्ही त्या अभिव्यक्तीला कोणत्या प्रकारे प्रगट करता हे महत्त्वाचं आहे. उदा. मला मराठी भावगीतांचं फारसं प्रेम नाही. आता एखादा लेखक जर भावगीतांच्या आठवणी काढून लिहायला लागला तर मला त्याचा कंटाळा येतो. पण इथे त्या लेखकाची नॉस्टाल्जियाची भावना पामुक किंवा मुराकामीइतकीच सच्ची आहे, फक्त तिला व्यक्त करण्याच्या पद्धतीमुळे तिच्यावर बंधने येत आहेत. म्हणजे दोष नॉस्टाल्जियाचा नाही, मराठी लेखकांचा आवाका लहान आहे त्याचा आहे. असं व्हायचं कारण काय असावं? एक शक्यता आहे अनुभवविश्वाच्या मर्यादा. परदेशात पिढ्यानपिढ्या राहणारी बहुतेक मंडळी काय करतात? गेल्याबरोबर तिथे मराठी लोकांना शोधतात आणि मग त्याच गप्पा, तीच गाणी, त्याच चर्चा. असे लोक पुणे-३० मध्ये राहीले काय किंवा अंटार्क्टिकावर, फारसा फरक पडत नाही. मराठी माणूस खाण्यापिण्याच्या बाबतीत जे धाडस दाखवतो ते तो इतर कलांच्या बाबतीत का दाखवत नाही हा रोचक प्रश्न आहे. पिझ्झ्यापासून तिरामिसूपर्यंत सगळं खाल्ल्यावरही घरी जाताना प्लेलिस्ट बाबूजी आणि लतादीदींच्या पुढे जात नाही. इथे अर्थातच अपवाद आहेत पण ते तुलनेने बरेच कमी. किती लोक जॅझ, ऑपेरा, हिपहॉप, काबुकी यांना समजून घ्यायचा प्रयत्न करतात?(आणि याहून महत्त्वाचं म्हणजे अनुभव घेतल्यावर त्याबद्दल मराठीत लिहितात. नोंदी ठेवण्याचा कंटाळा असणारं गुणसूत्र नुकतंच मराठी माणसात सापडलं आहे म्हणे.) तिकडे मराठी संस्कृती जपण्यापेक्षा मराठी माणसाने त्या देशातील संस्कृतीचा समरसून अनुभव घेतला तर मराठीला त्याचा फायदा अधिक आहे. महागुरूंचे कार्यक्रम इथे झाले काय आणि तिथे झाले काय, मराठीला त्यामुळे काहीही फरक पडत नाही. आणि आता हे सगळं करण्यासाठी तर परदेशात असायचीही गरज नाही, सगळं घरच्या घरी उपलब्ध आहे. परदेशात संस्कृती जपणे वगैरे प्रकाराला फारसा अर्थ नसतो. पुढच्या पिढीला आजूबाजूची संस्कृती आत्मसात करायला उत्तेजन देणे अधिक योग्य. अल पचिनोचे आईवडील इटालियन पण ते इटालियन संस्कृती जपण्याच्या फंदात पडले नाहीत, पचिनोला इटालियन बोलताही येत नाही. पण ब्रॉक्सची संस्कृती आत्मसात केल्यामुळे त्याचं अनुभवविश्व किती समृद्ध झालं. आणि इटलीमध्ये इटालियन संस्कृतीही जोरात आहे, तिलाही धाड भरलेली नाही.
गुप्तेकाकांचा शेवटचा मुद्दा. इतिहास विसरून जा, वर्तमानकाळात जगा. प्राचीन संस्कृतीशी आपली नाळ तुटलेली आहे, दोन दशकांच्या पलीकडे बघायचं कारण नाही. खरंच? फक्त दोन दशकं म्हणजे १९९०. आयला? गॉडफादर बघणं सोडून द्यायचं? (बादवे, हा वीस वर्षांचा म्याजिक नंबर कुठे मिळाला?) पण त्याआधीचं आवडत असेल तर काय करायचं? आणि आवडतं ह्याला कित्येक पुरावे आहेत. आजही ब्रॉडवेवर शेक्सपियरची नाटकं हाऊसफुल का होतात? होम्सवर आजही चित्रपट, मालिका का निघतात? पियानोचा शोध लागल्यावर बाखने जे हार्प्सिकॉर्ड वापरलं त्याची सद्दी संपली पण आजही बाखचं संगीत टिकून आहे, ते का? लोक आजही हट्टाने हार्प्सिकॉर्ड शिकतात आणि बाख वाजवतात. गुप्तेकाका लेखकाच्या बहुसंपर्काबद्दल बोलतात पण मुराकामी मुलाखती न देण्याबद्दल प्रसिद्ध आहे. कोणताही सोशल मीडिया न वापरता तो एकांतात लेखन करत असतो आणि तरीही त्याची पुस्तकं हातोहात खपतात. बहुसंख्य लोकप्रिय लेखक याच प्रकारात मोडतात.
आजवरच्या इतिहासाने जर काही शिकवलं असेल तर ते हे की कोणतीही विचारसरणी परिपूर्ण नसते. त्यामुळे गुप्तेकाका जेव्हा सर्व रोगांवर रामबाण औषध म्हणून एका ‘इझम’चा पुरस्कार करतात तेव्हा ते पटणे कठीण जाते.