Category: इतर

डेक्कन कॉलेजचं नाव बहुतेक लोकांना पुरातत्वशास्त्र, भाषाशास्त्र किंवा संस्कृत डिक्शनरी प्रोजेक्टच्या संदर्भात माहीत असतं. जे लोक तिथे सकाळी येऊन संध्याकाळी परत जातात त्यांना तिथली फक्त एक बाजू दिसते. आमचं सगळं लहानपण डेक्कन कॉलेजचा ११० एकर परिसर मनसोक्त हुंदडण्यात गेलं. आता तिथे जंगल झालंय, पण पूर्वी तिथे डेक्कन कॉलेजमध्ये काम करणार्‍यांसाठी घरं होती. आम्ही रहायचो तिथून साधारण एक-दीड मैलावर डेक्कन कॉलेजची हद्द संपायची आणि जय जवान नगर सुरू व्हायचं. जय जवान नगरमध्ये सगळ्या प्रकारचे लोक रहायचे, अजूनही राहतात. वाण्यांची दुकानं, दवाखाने – यासाठी डेक्कन कॉलेजमध्ये राहणार्‍यांना दुसरा पर्याय नव्हता. तिथेच पांडू लमाणाची वस्ती होती. त्याचा दारू गाळण्याचा धंदा होता, अजूनही असावा.

आता डेक्कन कॉलेजची सगळी जमीन वन विभागाला लीजवर दिली आहे, त्यांनी वाटेल तिथे, वाटेल तशी झाडं लावली आहेत. त्याआधी घराजवळच्या प्रत्येक झाडाशी डायरेक्ट ओळख होती. बागेतलं मेंदीचं झाड (मुळाशी मुंगळ्यांचं बिळ आहे), घराच्या समोरचं बोराचं झाड (चढायला सोपं, उतरताना उडी मारावी लागते), रस्त्याच्या पलिकडचं अगडबंब चिंचेचं झाड, (चढणं या जन्मी अशक्य!), देवळातलं चाफ्याचं झाड, घरासमोरचं ‘एल’ शेप असलेल झाड (दोन पाय दोन्हीकडे टाकून टेकून बसायला मस्त!), टेकडीवरच्या बंगल्याच्या समोरचं पिवळ्या फुलांचं झाड (चढायला सर्वात सोपं, चढ्ल्यानंतर फांदीला लोंबकळून उतरायचं), रस्त्यावरच्या दोन बाकांच्या जवळचे वड आणि पिंपळ. इथं संध्याकाळी बसलं तर कधी सांकलिया तर कधी मुल्कराज आनंद फिरायला जाताना दिसायचे. नंतर घर बदलल्यानंतर नवीन बागेत आंबा, कढीपत्ता, चिक्कू, जांभूळ, पेरू, फणस आणि एक बांबूचं बेट. पावसाळ्यात बांबूचे कोंब जमीन फोडून बाहेर यायचे आणि दर दिवशी अर्धा फूट वेगानं वाढायचे.

मी गाण्यांचे दोन प्रकार केले आहेत. एक म्हणजे जी आपल्याला आवडतात आणि आपण मुद्दाम ऐकण्यासाठी लावतो ती. दुसर्‍या प्रकारची गाणी म्हणजे जी आपल्याला सहज ऐकू येतात ती. बसमधला रेडीओ, एखाद्या हाटेलात चहाची वाट बघत असताना वाजणारं सिलसिलाचं गाणं, रात्री बाराला किर्रर्र शांतता असताना एखाद्या कारमधून वाहत आलेलं किशोर-लताचं ‘हम और तुम’, इटलीमध्ये त्रिएस्तेच्या बारमध्ये कॉफी पिताना ऐकलेलं ‘समर ऑफ सिक्टीनाईन’. तुम्ही स्वत:हून गाणं लावता तेव्हा तुमच्या अपेक्षा ठरलेल्या असतात, अशी अचानक ऐकलेली गाणी तुम्हाला बेसावध पकडतात. या जय जवान नगरमधल्या लोकांना लाउडस्पीकरवर गाणी वाजवायला फार आवडायचं. लग्न, बारश्यापासून होळी, दिवाळीपर्यंत प्रत्येक वेळी तेव्हाची हिट गाणी ऐकायला मिळायची. अमर अकबर ऍंथनी, याराना, कुर्बानी, डॉन – एकेका गाण्यासोबत आठवणींचं गाठोडं बाधलं आहे. याशिवाय घरी रेडीओ होताच. या आठवणी आणि ही गाणी का जोडली गेली माहीत नाही. पावसाची गाणी आणि पाऊस समजू शकतो, पण ही गाणी ऐकल्यानंतर ते क्षण लख्ख आठवतात हे मात्र खरं.

दुपारी शाळेत जाताना आलेला महाभयंकर कंटाळा – अनहोनी को होनी करदे, होनी को अनहोनी, एप्रिल-मे, सुट्ट्या, दुपारी रस्त्याकडं पाहीलं की उन्हाच्या झळया दिसायच्या – एक अकेला इस शहर में. उन्हाळ्यात ऊन शिगेला पोचलेलं असताना अचानक ढग दाटून यायचे आणि वळवाचा पहिला पाऊस सुरू व्हायचा – रेडिओवर दिल ढूंढता है चाललेलं. पावसाळ्यात डेक्कन कॉलेज हिरवंगार झालेलं असायचं. घराच्या समोरच टेकडी होती, तिथे बरेच खडक होते. प्रत्येक खडकही ओळखीचा. ओली झाडं, पहावं तिकडे गवत पसरलेलं, खडकांमध्ये पाण्याची तळी साचलेली, अजूनही भुरूभुरू पाऊस चालू आहे – न जाने क्यूं, होता है ये जिंदगी के साथ, रिमझिम गिरे सावन. ढग दाटून आलेले, पाऊस येईल की नाही माहीत नाही, बागेत गार वारा सुटलेला, कॉनटिकी वाचणं चालू आहे – जिंदगी के सफर में, गुजर जाते है जो मकाम.

काही चित्रं सायलेंट आहेत. कधीही आठवतात. मेंदूला या प्रतिमाच का महत्वाच्या वाटल्या त्यालाच ठाऊक! मेंदूचं ऑपरेशन करताना विशिष्ट भागांना विद्युतप्रवाह दिला तर पेशंटला असंच काहीही आठवतं म्हणे.

हिवाळ्यात बागेचा मूड बदलायचा, सकाळी धुकं पडायचं, मांजरं अंथरूणं शोधत यायची. थंडी पडलेली, स्वेटर घालून मच्छरदाणीत हिंदीचा गृहपाठ चाललेला. चार-साडेचारचा सुमार, घराचं दार उघडं, एस.वाय.बी.एस्सीचं केमिस्ट्रीचं पुस्तक हातात, दारातून दिसणारा मावळतीचा सूर्य. बॉटनीचा अभ्यास करताना पुस्तकात ठेवलेले गाण्यांचे, गझलांचे, कवितांचे कागद – रेडिओवर ऐकत असताना घाईघाईत लिहून घेतलेले – मीर तकी मीरची ‘दिखाई दिए यूं’, आनंद मधली ‘मौत तू एक कविता है’, मेरी आवाज ही पहचान है गर याद रहे, सीने में जलन, ये जीवन है इस जीवन का, आने वाला पल. रविवार संध्याकाळ, दूरदर्शनवर कुठलातरी चित्रपट चाललेला, बदाबदा पाऊस कोसळतोय, रस्त्यावरच्या पुलाच्या बाकावर कसलीही फिकीर न करता एक माणूस शांतपणे भिजत बसलाय – जाळीच्या खिडकीतून दिसणारं धुकट वातावरण, वडाच्या झाडाखाली त्या ओल्याचिंब माणसाची आकृती. पाऊस थांबल्यावर हवेत गारवा यायचा, एखाद वेळेस सूर्य डोकवायचा, स्वच्छ, ओली पानं उन्हात चमकायची. आणखीन एक भिजलेली रविवार संध्याकाळ, टीव्हीवर मृणाल सेनचा ‘एक दिन अचानक’. परीक्षेचा हंगाम पण त्याच वेळेला दूरदर्शनवर सत्यजित रे महोत्सव सुरू – रात्री जागून बघितलेले प्रतिद्वंदी, जोलसाघर, अरण्येर दिन-रात्री, महानगर, नायक – परीक्षेचा निकाल काय लागला मेंदू सोईस्करपणे विसरून गेलाय. भर दुपारी टळटळीत उन्हात भाषाशास्त्र विभागाच्या गच्चीवर बसून सगळा परिसर न्याहाळायचा. संध्याकाळी टेकडीवरून सूर्यास्त झाल्यावर बुध-गुरू-शुक्र-मंगळ दिसतात का बघायचं. उन्हाळ्यात वीज गेल्यावर रात्री बाहेर येऊन नक्षत्रं बघायची, सप्तर्षींच्या दिशेने टॉर्च मारून तो प्रकाश तिथे कधी पोचेल याचा विचार करायचा.

अमेली चित्रपटात एक हृद्य उपकथानक आहे. अमेलीला तिच्या घरात एक चोरकप्पा सापडतो. त्यात एक खेळण्यांची पेटी असते, त्या घरात पूर्वी रहात असलेल्या दोमिनिक ब्रोतोदोची. जुने फोटो, गोट्या, खेळणी. अमेली शक्कल लढवून (स्त्राताजेम!) ती पेटी त्याला मिळेल अशी व्यवस्था करते. पन्नास वर्षांनंतर ती खेळणी अचानक समोर आल्यावर ब्रोतोदो सैरभैर होतो, कोलमडतो. ती पेटी इतर कुणासाठीही कवडीमोलाची, पण ब्रोतोदोसाठी तो अमूल्य खजिना आहे.

या चित्रांचं असंच काहीसं आहे. इतर कुणासाठी या सगळ्याचा फारसा अर्थ नाही. अशा आठवणी सगळ्यांच्याच असतात – स्मरणरंजन, गेले ते दिवस अशी लेबलं लावून झटकन पुढे जाता येईल. मात्र ज्या मेंदूत अशी चित्रं कोरली गेलेली असतात त्याला असं नाही करता येत. नोस्टाल्जिया ही भावना अशी आहे की जी सुखद किंवा दु:खद अशा काटेकोर वर्गवारीत बसत नाही. हिचं वर्णन करायला गेलं तर अनेक ठिगळं लावलेली गोधडी शिवतोय असं वाटायला लागतं. या लेखात बहुधा तसंच काहीसं झालंय. या भावनेला व्यक्त करणं कवी लोकांनाच चांगलं जमतं.

दीड-एकशे वर्षांपूर्वीची दिल्ली; चार-साडेचारचा सुमार; मे महिना आणि दिल्लीचा उकाडा पण आज मात्र ढग आलेत; वारा सुटलाय, हवेत काहीसा गारवा आहे; बल्लीमाराच्या एका गल्लीतलं एक छोटसं घर; अंगणातल्या खाटेवर मिर्झा; हातात पेला, समोर हुक्का; वार्‍याची एक मंद झुळूक, बरोबर ओल्या जमिनीचा सुगंध येतो; एक टपोरा थेंब मिर्झाजींच्या मनगटावर पडतो; आठवणींमध्ये हरवून गेलेले मिर्झा त्या थेंबाकडे क्षणभर बघतात आणि सहजपणे त्यांच्या तोंडून शब्द निघतात,

जी ढूंढता है फिर वही फुरसत के रात दिन

---

” You know, you are born in a place and you grow up there. You get to know the trees and the plants. You will never know any other trees and plants like that. You grow up watching a guava tree, say. You know that browny-green bark peeling like old paint. You try to climb that tree. You know that after you climb it a few times the bark gets smooth-smooth and so slippery you can’t get a grip on it. You get that ticklish feeling in your foot. Nobody has to teach you what the guava is. You go away. You ask, “What is that tree?” Somebody will tell you, “An elm.” You see another tree. Somebody will tell you, “That is an oak.” Good; you know them. But it isn’t the same. Here you wait for the poui to flower one week in the year and you don’t even know you are waiting. All right, you go away. But you will come back. Where you born, man, you born.”

– The Mimic Men by V S Naipaul

दाऊद इब्राहीमला चारचौघात कुणी विचारलं की तुम्ही काय करता तर तो काय उत्तर देतो माहीत नाही. आणि प्रश्न विचारणारा उत्तर ऐकण्यासाठी शिल्लक राहतो का ते ही माहीत नाही. पण आपल्याकडचे काही पालक दाऊदलाही त्याच्या प्रोफेशनमध्ये ‘स्कोप’ आहे का हे विचारायला कमी करणार नाहीत. हे सांगायचं कारण म्हणजे मला हा प्रश्न बरेचदा विचारण्यात येतो. प्रश्न विचारणारे कोण आहेत त्यावर माझं उत्तर बदलतं. पदार्थविज्ञानामध्ये पीएचडी असं उत्तर ऐकलं तर प्रश्नकर्ते जर पालक असतील तर लगेच त्यांचे डोळे लकाकतात. त्यांचं पिल्लू कुठेतरी जवळपास खेळत असतं त्याची मानगूट धरून त्याला समोर आणलं जातं, “आमच्या अमुकतमुकला जरा गाइड करा ना.” पिल्लू बिचारं भेदरलेल्या नजरेनं बघत असतं, १० वर्षं ‘बामुशक्कत’ सक्तमजुरी मिळालेल्या कैद्यासारखा त्याचा चेहरा होतो. आता आपल्यावर आणखी कोणती बंधनं येणार आहेत या जाणिवेनं बिचारं घाबरून जातं. इकडे अंतर्मनात उगीचच ‘अंदाज अपना-अपना’चा जगदीपचा डायलॉक वाजतो, “ये तुझे हीरो बनाएगा? खुद तो चपरासी बन नही सका.”

विचारलेला प्रश्न साधा वाटला तरी त्यामागच्या अपेक्षा हिमालयाच्या आकाराच्या असतात आणि मुख्य म्हणजे या अपेक्षा पिल्लाच्या नाही, पालकांच्या असतात. आपल्या मुलाला चारचौघात सांगताना भारदस्त वाटेल अशी एखादी पदवी मिळावी, लगेच लठ्ठ पगाराची नोकरी, यूएस मध्ये पोस्टिंग (‘हिच्या मावशीचे मिस्टर सिलीकॉन व्हॅलीत असतात, ग्रीन कार्डसाठी अप्ल्लाय केलंय म्हणे’) वगैरे वगैरे. अपेक्षांना अंत नसतो. अपेक्षा ठेवण्यात काहीच गैर नाही किंवा सर्वांनी भारतातच राहावं असंही म्हणायचं नाही. ज्याला जिथे आवडतं त्याला तिथे राहण्यात कुणाचीही आडकाठी नसावी. अडचण ही आहे की ९९ % लोक या दिशेने जात असताना आपण त्या दिशेने का जात आहोत याचा विचार करणारे खूपच कमी दिसतात. अमुक शाखेत ‘स्कोप’ आहे म्हणून मुलाला इच्छा नसतानाही त्याच्यावर ते लादायचं, लवकरच मुलालाही ती सवय होते आणि तो ही स्वतःच्या अंतर्मनाचा कौल झिडकारून ९ ते ५ च्या जाळ्यात अडकतो. आणि एकदा जबाबदाऱ्या आल्या की सुटकेची शेवटची शक्यताही नष्ट होते.

समजा ‘टाइम-ट्रॅव्हल’ शक्य झालं आणि असे एखादे पालक त्यात बसून गेले तर काय होईल? पालक मनाने अजूनही २०१३ मध्येच आहेत (आणि राहतील) याची नोंद घ्यावी.

स्थळ : फ्लोरेन्स, इटली. साल : १५१०

पालक : “तुम्ही काय करता?”
दा विंची : “मी चित्रं काढतो.”
पालक : “अरे वा, सध्या इंटीरियर मध्ये बराच ‘स्कोप’ आहे म्हणतात. आमच्या बॉसच्या भाच्याला अंबानींच्या नव्या बिल्डिंगचं कॉन्ट्रॅक्ट मिळालं, आहात कुठे?”
दा विंचीला काहीच कळत नाही म्हणून तो गप्प राहतो.
पालक : “बरं, दर महिन्याला किती चित्रं काढता? कमिशन बेसिसवर का?”
दा विंची : “महिन्याला इतकी असं ठरवून काढत नाही, मूड आला की काढतो. कधीकधी शिल्पंही बनवतो.”
पालक : “अरे वा, म्हणजे इंटीरियरचं सगळंच तुमच्याकडे. बरेच सुटत असतील मग. बरं, हे काय?”
द विंची : “हे मानवी शरीराचे आराखडे आहेत.”
पालक : “त्याचा काय उपयोग? हल्ली एमआरआयमध्ये सगळं दिसतं की. आणि हे काय? पाना-फुलांची चित्र वाटतं?”
दा विंची : “हो, मी फ्लोरेन्सजवळच्या जमिनीचा अभ्यास करायला गेलो होतो तेव्हा सापडली.”
पालक : “जमिनींचा अभ्यास? तुम्ही नक्की काय काय करता?”
दा विंची : “मी चित्र काढतो, शिल्पं बनवतो, जमिनींचा अभ्यास करतो, नकाशे बनवतो, नदी आणि झरे कसे वाहतात त्यांचा अभ्यास करतो, सूर्य आणि पृथ्वी यांच्या कक्षांचं निरीक्षण करतो, माझा मित्र लूका पिच्चोली याच्याबरोबर भूमितीचा अभ्यास चालू आहे, पूल बांधतो, माणसाला उडता येईल असं यंत्र बनवण्याचा प्रयत्नही चालू आहे, एक नवीन प्रकारचं वाद्य बनवण्याचा प्रयत्न चालू आहे, पाण्यावर कसं चालता येईल याचा शोध घेतोय, सूर्याच्या उर्जेचा वापर कसा करावा यावर विचार चालू आहे, आणि बाकीच्या वेळात जमेल तसं लिहितो.”
पालक : “अरेरे, म्हणजे थोडक्यात एक ना धड भाराभर चिंध्या. तुमच्यात टॅलंट आहे हो, पण जिथे स्कोप आहे तिथे ते वापरावं. आता झाडांची चित्रं काढून काय उपयोग होणार? किंवा ते वाद्य तरी कशाला बनवायचं? आणि ते सूर्य, पृथ्वी वगैरे – वेस्ट ऑफ टाइम आय टेल यू, अनलेस यू कॅन लँड अप अ पर्मनंट पोस्ट इन नासा, ह्यॅ ह्यॅ. कसं आहे ना, एकदा एका लाइनमध्ये आपला जम बसला की ती सोडू नये. नवीन लाइनमध्ये परत सगळं पहिल्यापासून, नवीन कॉन्टॅक्ट जमवा. तरी सोशल नेटवर्किंगमुळे हल्ली सोपं झालंय म्हणा, आमच्या वेळी ‘कोल्ड कॉल’शिवाय पर्याय नव्हता.”
सुदैवाने दा विंचीलाही याही वेळी काही कळत नाही. तो मान हालवतो आणि स्टुडियोत परत जातो.

यात अर्थातच अतिशयोक्ती आहे पण फार नाही. आणि याला आपली शिक्षणसंस्थाही जबाबदार आहे. आपली शिक्षणसंस्था बरीचशी गॉडफादरसारखी आहे. एकदा तुम्ही एक लाइन पकडली की बदलणं शक्य नाही. वकिलाने जन्मभर वकिलीच करायची, इंजिनियराने पूलच बांधायचे इ. काही डॉक्टरांनी ही बंधनं झिडकारून आतला आवाज ऐकला आणि ते रंगभूमीकडे वळले हे मराठी माणसाचं भाग्य. माणसाला एकाहून अधिक गोष्टींमध्ये रस असू शकतो किंवा त्याची आवड काही काळानंतर बदलू शकते या शक्यता कुठेही विचारात घेतलेल्या नाहीत. अर्थात फक्त भारत नाही तर जवळजवळ सगळ्या देशांमध्ये हीच परिस्थिती आहे. आइसलँडसारखे काही अपवाद आहेत.

एरिक वायनरनं लिहिलेला एक पुस्तक आहे, ‘द जिओग्राफी ऑफ ब्लिस.’ एरिक जगभर फिरला आणि प्रत्येक ठिकाणी त्यानं फक्त एकच शोध घेतला – कुठले लोक आनंदी आहेत आणि कुठले नाहीत. त्याने भेट दिलेल्या देशांमध्ये आइसलँडचा क्रमांक बराच वर होता कारण बऱ्याच सर्वेक्षणांमध्ये आइसलँड जगातील सर्वात आनंदी देश आहे असं आढळलं आहे. आइसलँडची एक खासियत आहे. तुम्ही कुणाला विचारलं की तुम्ही काय करता तर त्याचं उत्तर दा विंचीशी मिळतं-जुळतं असतं, “मी दोन वर्षं संगीतकार होतो, आणि आता कविता करतो.” आइसलँडमध्ये जवळजवळ प्रत्येक जण कवी आहे. तिथे एखादी गोष्ट वर्ष-दोन वर्षं करून बघायची, मग दुसरी करायची हा ‘नॉर्मल पॅटर्न’ आहे. एखाद्या गोष्टीत अयशस्वी होणं हे तिथे लज्जास्पद मानलं जात नाही, उलट अयशस्वी झालेल्या लोकांना तिथे सन्मानाची वागणूक मिळते. कालेजात जाणाऱ्या मुलाने रॉक बँड सुरू केला तर त्याचे आईवडील ‘शिक्षणाचं बघा आधी, चाललेत संगीतकार व्हायला’ असे कुजकट शेरे न मारता त्याला पूर्ण प्रोत्साहन देतात. शास्त्रज्ञांना असं दिसून आलं आहे की मेंदूचा आनंद नियंत्रित करणारा भाग आणि भाषा नियंत्रित करणारा भाग एकच असतात. यात तथ्य आहे की नाही ठाऊक नाही पण आइसलँडकरांचा आनंदीपणाकडचा ओढा त्यांच्या भाषेतही दिसून येतो. एकमेकांना भेटल्यावर ते म्हणतात, “komdu sæll,” याचा शब्दशः: अर्थ “come happy” आणि जाताना म्हणतात “vertu sæll,” म्हणजे “go happy.”

भारत आणि आइसलँडमध्ये बरेच फरक आहेत त्यामुळे इथे ते होईल अशी अपेक्षा करणं भाबडेपणाचं ठरेल. पण किमान या दिशेने विचार करता आला तरी खूप झालं. आपल्याला मनापासून आवडणाऱ्या गोष्टींकडे पाठ फिरवून आठवड्याला ४०-५० किंवा अधिक तास काम कशासाठी करायचं? जितकी कंपनी मोठी तितकी तिची रचना कृत्रिम. याबाबत प्रोग्रामर पॉल ग्रॅहॅमचा लेख वाचनीय आहे. बहुतेक वेळा असं दिसतं की नोकरीतून वेळात वेळ काढून विकांताला लोक जे करतात ती त्यांची खरी आवड असते. आजच्या जगात आरामदायी जगण्याचे निष्कर्ष बदलले आहेत. आयप्याडपासून ते प्ले स्टेशनपर्यंत सर्व वस्तू आवश्यक वर्गात मोडतात. यामागे ‘साधी राहणी, उच्च विचार’ सारखा भोंगळ विचार नाही पण हे सगळं मिळवण्यासाठी आपल्या बहुमूल्य वेळाची जी किंमत आपण चुकवतो ती योग्य आहे का हा विचार ज्याचा त्याने करावा इतकंच. आपलं काम आपल्याला किती आवडतं हे बघण्याचा सोपा मार्ग म्हणजे रविवारी संध्याकाळी आपल्याला कसं वाटतं? संशोधनाच्या क्षेत्रात काम करताना दर रविवारी संध्याकाळी सोमवारच्या मीटिंगा, रिपोर्ट लिहिणे, विद्यार्थ्यांवर मेंढपाळाची नोकरी या सर्वांचा उबग यायला लागला. आणि हे सगळं कशासाठी तर एक वर्षांनी एखादा पेपर निघतो, लकी असाल तर सायटेशन मिळतात. आठ दिवसात त्याची नवलाई संपते.

मूळ प्रश्नाकडे यायचं तर मला त्या पालकांना सांगावंसं वाटतं, “मुलाला मनसोक्त हवं ते करू द्या. एखादं वर्षं नापास झाला तरी काही फरक पडत नाही. आणि ते दहावी-बारावीचं भूत उगीच त्याच्या मानगुटीवर ठेवू नका. नंतर त्याचा काहीही उपयोग होत नाही.” मुलांना कसं शिकवायला हवं याची कल्पना शंभर वर्षांपूर्वीच गुरुदेवांना आली होती. ‘वंगचित्रे’मध्ये पुलं म्हणतात,”यंत्रयुगाची चाहूल या कवीला वसंतऋतूच्या चाहुलीसारखी फार आधी लागली होती. माणूस निसर्गापासून दूर जाईल, त्याची उदात्ताची ओढ कमी होईल. कारकून बनवायच्या इंग्रजांनी काढलेल्या शाळा-कॉलेज नामक फ्याक्टऱ्यांमध्ये त्याचा आत्मा केवळ पोटभरू वृत्तीतच रंगेल….वृक्षझऱ्यांचे गूढ मधुर गुज ऐकण्याची इच्छाच संपली की जीवनातल्या सौंदर्याला पूर्णविराम मिळतो. आणि फक्त कोरडा पाशवी उपयुक्ततावाद तेवढा उरतो. जीवनातले गाणे संपते.”

खरंतर देशभरात शांतिनिकेतनच्या धर्तीवर शाळा-कालेजं निघायला हवी होती पण त्याऐवजी आयाआयपीएमसारख्या धंदेवाईक संस्थांचा सुळसुळाट होतो आहे. हे बघायला आज टागोर नाहीत तेच बरं आहे, नाही का?

नुकताच टाइम मासिकातील एक लेख वाचनात आला. ‘द ग्रेट गॅट्सबी’ ही एफ. स्कॉट फिट्झजेराल्ड याची कादंबरी विसाव्या शतकातील एक महत्वाची कलाकृती मानली जाते. मुराकामीसारख्या लेखकाने ‘माझ्या आयुष्यातील सर्वात महत्वाचे पुस्तक’ या शब्दात हिचा गौरव केला आहे. अनेक अभ्यासक्रमांना हे पुस्तक लावून विद्यार्थांचे शिव्याशापही घेतले गेले आहेत. पण गुडरीड्स या सायटीवर तब्बल २९,००० लोकांनी या कादंबरीला भिकार, टुकार, कंटाळवाणी अशी शेलकी विशेषणे देऊन आपली नावड व्यक्त केली. एकीने पुस्तक कचर्‍याच्या पेटीत टाकून त्याचा फोटो प्रतिक्रिया म्हणून लावला. तसं बघायला गेलं तर यात फारसं आश्चर्यकारक नाही. कोणत्याही कलाकृतीला श्रेष्ठ म्हणणारे जितके असतात तितकेच तिला नाकारणारेही असतात. मात्र या नेहेमी घडणार्‍या घटनेतून काही रोचक प्रश्न समोर येतात.

कलेचा उगम माणसाच्या नैसर्गिक प्रेरणांमधून झाला असावा. फ्रान्सच्या शोवे इथल्या गुहांच्या भिंतींवरची अंदाजे ३०,००० वर्षे जुनी चित्रे माणसाच्या कलेचा पहिला पुरावा मानली जातात. (नुकतीच स्पेनमध्ये सापडलेल्या निएंडरथाल माणसाने काढलेली चित्रे कदाचित याहूनही जुनी म्हणजे ४२,००० वर्षांपूर्वीची असू शकतील. ) नंतर माणूस जगाच्या निरनिराळ्या भागांमध्ये गेला. भाषा, हवामान, राहणीमान अशा अनेक घटकांचा एकत्रित परिणाम म्हणजे आज आपल्याला दिसणार्‍या नानाविध संस्कृती. गेल्या ३०,००० वर्षांमध्ये बरंच पाणी वाहून गेलंय, पाण्यावरचे पूलही बदललेत.

विसाव्या शतकातील कलाक्षेत्राकडे नजर टाकल्यास संस्कृतीच्या अनधिकृत राजधान्या सहज दिसून येतात. पॅरिस, न्यूयॉर्क, लंडन यासारख्या शहरांमधून जी मासिके निघतात, इथे जी प्रदर्शने भरतात, इथे जे महोत्सव होतात त्यांना जागतिक स्तरावर मान्यता मिळालेली असते. या शहरांमध्ये एक विलक्षण साम्य आहे. ही सर्व शहरे गेल्या काही शतकात ज्या महासत्ता बलाढ्य होत्या त्या देशांमध्ये आहेत. हा योगायोग आहे का? नक्कीच नाही. जेते केवळ संपत्ती, सत्ता हिरावून घेत नाहीत, गुलामांची संस्कृतीही इथे पणाला लागलेली असते. आशिया, दक्षिण अमेरिका आणि आफ्रिका खंडातील लोक गेल्या काही शतकात स्वत:चे अस्तित्व टिकवण्यात गर्क होते, आज मरू की उद्या अशी परिस्थिती असताना कलेकडे लक्ष द्यायला वेळ कुणाला होता?

अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांना स्वातंत्र्य त्या मानाने लवकर मिळाले. पण इथे एक महत्वाचा फरक असा की ज्यांना स्वातंत्र्य मिळाले ते या खंडाचे मूळ रहिवासी नव्हते. सुरूवातीला आलेल्या युरोपियन वसाहतींचे हे वंशज होते. त्यांनी नंतर आलेल्या आपल्याच बांधवांविरूद्ध युद्ध पुकारून स्वातंत्र्य मिळवले. पण मूळचे अमेरिकन इंडियन जे या खंडावर कित्येक हजार वर्षांपासून रहात होते त्यांच्या परिस्थितीत ‘आजा मेला नातू झाला अन खुंटाला खुंट कायम झाला’ या न्यायाने फारसा फरक पडला नाही. (त्यातही युरोपियन वसाहती झाल्यानंतर कित्येक लाख अमेरिकन इंडियन बाहेरून आलेले नवीन रोग, युद्धे किंवा अमानुष हत्याकांड यांना बळी पडले. ) तीच गत आफ्रिकेतून आणलेल्या गुलामांची. जिम क्रोच्या कृपेने यांना खरे स्वातंत्र्य मिळायला विसावे शतक उजाडावे लागले.

अमेरिका आणि युरोपचे नाते लव्ह-हेट रिलेशनशिप आहे. औद्योगिक क्रांतीनंतर सुबत्ता आल्यावर सांस्कृतिक वारसा मिळवण्यासाठी युरोपशिवाय पर्याय नव्हता. युरोपमध्ये उगम पावलेल्या अनेक चळवळी अमेरिकेत लोकप्रिय झाल्या. पण त्याचबरोबर इतर क्षेत्रांमध्ये वर्चस्व मिळत असताना कलेच्या क्षेत्रातही आम्ही मोठे हे दाखवायचे होते. इन-मिन पाच-सहा लेखकांच्या कामाला ‘अमेरिकन रेनेसान्स‘ असे नाव देणे हा या वृत्तीचा एक केविलवाणा परिणाम. हे म्हणजे रितेश देशमुखच्या लग्नाची पार्टी आणि बेजिंग ऑलिंपिक उद्घाटन सोहळा यांची तुलना करण्यासारखे आहे. ( इथे या लेखकांना कमी लेखण्याचा हेतू नाही. मेलव्हिल, थोरो, इमर्सन, एमिली डिकीन्सन प्रतिभावंत होते यात वादच नाही. पण रेनेसान्स या शब्दाची व्याप्ती फार मोठी आहे. ) अमेरिकेत अधिकृत भाषा इंग्रजी असल्याने इतर संस्कृतींच्या अभिव्यक्तींना मुळातच मर्यादा पडतात. ( भारतात प्रत्येक राज्याची स्वत:ची वेगळी सांस्कृतिक ओळख होण्यामध्ये भाषावार प्रांतरचनेचा महत्वाचा वाटा आहे. ) आजही अमेरिकन इंडियन लोकांच्या कलाप्रकारांना दुर्मिळ कला जतन करण्यापलिकडे महत्व नाही.

बाकीच्या खंडांमधील परिस्थिती निराळी होती कारण इथे स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर राज्य मूळच्या स्थानिक रहिवाश्यांकडे गेले, जेत्यांच्या पिढ्या (सुदैवाने) मागे थांबल्या नाहीत. हळूहळू इथून उगम पावलेले लेखक जागतिक स्तरावर येऊ लागले. अमिताभ घोष एका मुलाखतीत म्हणाले होते, “मी इंग्रजीत लिहायला लागलो तेव्हा इतर पाश्चात्य लेखक आणि समीक्षक यांची मुख्य भावना आश्चर्याची होती. भारतासारख्या देशातला एक लेखक निर्दोष इंग्रजीत लिहीतो आहे हे म्हणजे एखादा कुत्रा गातो आहे असे होते. आता परिस्थिती बरीच सुधारली आहे.” विक्रम सेठ, सलमान रश्दी, नायपॉल यासारख्या लेखकांनी भारतीय कथेला जागतिक स्तरावर नेण्यात यश मिळवले आहे. नायपॉल यांनी इंग्रजी साहित्याची नेहेमीचीच यशस्वी वाट चोखाळण्याचे साफ नाकारले. वसाहतवादाच्या परिपाकामध्ये स्वत:चा शोध घेताना डिकन्सपासून जेन ऑस्टीनपर्यंत सर्व ब्रिटीश लेखक त्यांना परके वाटले. ( ‘द ग्रेट गॅट्सबी’ इतक्या लोकांना आवडले नाही त्यामागे असेच कारण असावे असे वाटते. सध्याच्या जगाशी संबंध लावण्यासारखे त्यांना त्यात काही सापडले नसावे. आणि जर असे असेल तर व्याख्येनुसार ते अभिजात साहित्य ठरू शकत नाही.)

इथे एक महत्वाचा मुद्दा येतो. गेल्या शतकातील जेत्यांच्या देशातील कालमानस (zeitgeist ) आणि बाकीच्या जगातील कालमानस यामध्ये मूलभूत फरक आहेत. संस्कृती, राहणीमान यांच्या अनुषंगाने युरोप आणि अमेरिका येथील कलाप्रकारांचा प्रवास काही विशिष्ट दिशांनी झाला. पण बाकीच्या जगात तसे झाले नाही. बरेचदा राहणीमानाचा दर्जा चांगला नसल्याने कलांकडे दुर्लक्ष झाले. अर्थात पाश्चात्य कलांचे पडसाद उमटलेच नाहीत असे नाही. मग प्रश्न येतो की या राहीलेल्या जगातील कलाकृतींना पाश्चात्य कलाकृतींचे मापदंड लावून त्यांचे मूल्यमापन करणे कितपत योग्य आहे? कला आणि शास्त्र यातील एक मुख्य फरक म्हणजे शास्त्रामध्ये प्रगती एका निश्चित दिशेने होते. रामन इफेक्टचा शोध भारतात लागला तेव्हा भारत गुलामगिरीत होता की स्वतंत्र याने काही फरक पडत नाही. मात्र कलेचा प्रवास कोणत्याही दिशेने होऊ शकतो आणि या प्रवासावर सामाजिक, आर्थिक परिस्थितीचा मोठा प्रभाव असतो. यातील कोणतीही दिशा बरोबर किंवा चूक नसते. असे असताना जागतिक साहित्य एका विशिष्ट दिशेनेच चालले आहे (आणि ती दिशा अर्थातच युरोप आणि अमेरिकेतील साहित्यिकांनी ठरवलेली आहे ) आणि आपणही तीच दिशा पकडली पाहिजे असे म्हणण्याला फारसा अर्थ नाही. ( एखाद्या कलाकाराला ती वाट चोखाळावी वाटली तर अर्थातच ते स्वातंत्र्य आहेच. सत्यजित रे यांच्या शैलीवर रन्वारसारख्या फ्रेंच दिग्दर्शकांचा मोठा प्रभाव होता. ) किंबहुना सध्या प्रचलित असलेले मापदंड हेच अंतिम आहेत असे मानायलाही काही आधार नाही. दुर्दैवाने जागतिक स्तरावर पारितोषिके निवडताना बरेचदा याच अलिखित नियमानुसार व्यवहार चालतात हे सत्य आहे. शैक्षणिक भाषेत या प्रकाराला hegemony असे नाव आहे.

युरोपियन सांस्कृतिक वर्चस्वाचे पडसाद काही वेळा जेत्यांचे राज्य नसणार्‍या देशांमध्येही झाले. टर्कीच्या इतिहासात त्या देशावर एकदाही पारतंत्र्याची वेळ आली नाही. तरीही कायम युरोपच्या उंबरठ्यावर असलेल्या आणि युरोपियन समाजात आपल्याला स्थान मिळावे अशी महत्वाकांक्षा बाळगणारे टर्कीचे विचारवंत आणि कलाकार मानसिकरीत्या नेहेमीच युरोपच्या गुलामगिरीतच राहीले. (हीच अवस्था दस्तोयेव्ह्स्कीच्या काळात रशियामधील विचारवंतांची होती. ) ओरहान पामुकने याबद्दल बरेच लिहीले आहे. या वृत्तीचे एक उदाहरण म्हणजे सोळाव्या शतकात टर्कीमध्ये बलाढ्य ओटोमान साम्राज्याच्या राजवटीत ‘मिनिएचर पेंटींग’ हा चित्रकलेचा एक अनोखा प्रकार लोकप्रिय होता. नंतर युरोपमध्ये ‘इंप्रेशनिझ्म’चे वारे वाहू लागले आणि त्या लाटेचा परिणाम म्हणून मिनिएचर पेंटींग ही कला लयाला गेली. या कलेचा लोप पामुकच्या गाजलेल्या ‘माय नेम इज रेड’ या पुस्तकाचा गाभा आहे.

या वर्चस्वाचा आणखी एक परिणाम म्हणजे जागतिक स्तरावर बहुतेक करून जेत्या देशांमधील कलाकारांनाच स्थान मिळत राहीले^१. गालिबसारख्या अलौकिक प्रतिभाशाली कवीला वर्डस्वथ, शेले यांच्या रांगेत स्थान मिळायला हवे, पण आज जागतिक पातळीवर मूठभर संशोधक सोडले तर त्याचे नावही कुणाला माहित नाही. चीनसारख्या पाच हजार वर्षांचा सांस्कृतिक वारसा सांगणार्‍या देशात अनेक प्रतिभावंत कलाकार होऊन गेले. चीनबाहेर त्यांची दखल कोण घेणार? (विक्रम सेठचे चिनी कवितांच्या अनुवादाचे पुस्तक ‘थ्री चायनीज पोएट्स’ वाचनीय आहे.) रेनेसान्सच्या काळात युरोपमध्ये प्रतिभेचा महापूर आला हे खरे पण इतर जगात प्रतिभावंत झालेच नाहीत असेही नाही.

कलेच्या इतिहासाबाबत आढळणारा एक रोचक मुद्दा म्हणजे साधारणपणे ज्या देशाची आर्थिक परिस्थिती चांगली असते तिथली संस्कृती अधिकाधिक लोकप्रिय होताना दिसते. (जय हो!) शीतयुद्ध चालू असताना सीआयएने रशियाविरूद्ध वर्चस्व मिळवण्याच्या हेतूने मॉडर्न आर्टला एक शस्त्र म्हणून वापरले. मॉडर्न आर्टला मान्यता मिळण्यात पडद्यामागे सीआयएच्या मदतीचा मोठा वाटा होता. टॉम क्रूझपासून ऑपरापर्यंत हॉलीवूडचे स्टार लोक मुंबईच्या उकाड्यात हसतमुखाने येत आहेत. याला कारण बॉलीवूडची गुणवत्ता अचानक हजारपट वाढली आहे असे आहे का? अजिबात नाही. गुणवत्ता इराणच्या कितीतरी चित्रपटांमध्येही ठासून भरलेली असते, तिथे का बरं कुणी जात नाही? द होल थिंग इज दॅट के भय्या सबसे बडा रूपय्या.

भारतात परिस्थिती बदलते आहे. पण उण्यापुर्‍या पन्नास वर्षांमध्ये क्रांतिकारक बदल होणे अवघड आहे. आपल्या देशाचे दुर्दैव हे की आपला प्रवास पाश्चात्य देशांच्या उलट – सुवर्णकालाकडून अंधारयुगाकडे झाला. अठराव्या शतकामध्ये जागतिक व्यापारात ५० % वाटा भारत आणि चीन यांचा होता. स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर ही टक्केवारी २ % वर आली होती. एकविसाव्या शतकात कदाचित ज्याला ‘पोएटीक जस्टीस’ म्हणता येईल अशी परिस्थिती येऊ घातली आहे. युरोपची गंगाजळी धोक्यात आहे. अमेरिकेने स्वत:च्या जळत्या घराकडे दुर्लक्ष करून नेहेमीप्रमाणे इतर देशांमध्ये नाक खुपसणे चालू ठेवले, पण या वेळी ते अंगाशी आले आहे. याउलट भारत, चीन, ब्राझील यांची परिस्थिती आधीपेक्षा बरीच सुधारली आहे. अशा परिस्थितीमध्ये कलाक्षेत्रावर याचे पडसाद न उमटणे अशक्य आहे. शिवाय आताचे जग रेनेसान्स किंवा एनलायटनमेंट पेक्षा फारच वेगळे आहे. आंतरजालामुळे सामान्य लोकांच्या मताकडे दुर्लक्ष करणे कठीण होऊ लागले आहे.

एकविसाव्या शतकात हा प्रवास कसा होईल हे बघणे रोचक ठरावे.

—-

तळटीप
१. बरेचदा युरोपातील मान्यवर कलाकारांनी इतर संस्कृतींमधील कल्पना वापरल्या. पिकासोच्या कलाकृतींमध्ये आफ्रिकन कलेचा बराच प्रभाव होता. पण ज्या कलाकारांपासून त्याला ही प्रेरणा मिळाली ते अंधारातच राहिले. हा विरोधाभास दाखवणारी आफ्रिकन चित्रकार शेरी सांबा याची चित्रमालिका बोलकी आहे. पहिल्या चित्रात पिकासो आणि आफ्रिकन चित्रकार दाखवले आहेत. दुसर्‍या चित्रात ते चित्रे घेऊन प्रदर्शनाला जात आहेत. तिसर्‍या चित्रात पिकासो नाही, मात्र आफ्रिकन चित्रकार गर्दीमध्ये हरवला आहे. त्याचे चित्र अजूनही त्याच्याजवळच आहे, त्याला प्रदर्शनात जागा मिळालेली नाही.
चित्रमालिकेचे शीर्षक आहे – Quel avenir pour notre art? – आमच्या कलेचे भविष्य काय?

गेल्या काही दशकांमध्ये आफ्रिका, आशिया येथील चित्रकारांना संधी देण्याचे विशेष प्रयत्न झाले आहेत.