Category: चित्रपट​

चित्रपट हे सर्वात आधी ‘व्हिज्युअल मीडियम’ आहे याची प्रचिती अनेकदा येते. सर्वात पहिले डोळे, मग कान आणि शेवटी मेंदू. नवीन दिग्दर्शकाचा चित्रपट बघताना या चौकटीत काय आहे आणि काय नाही, कोणते रंग आहेत, किती प्रकाश किंवा अंधार आहे यावरून बरंच काही कळतं. फोटोग्राफीची आवड हे ही यामागचं एक कारण आहे. काही दिग्दर्शक आणि त्यांचे छायाचित्रणकार (सिनेमॅटोग्राफर) अशा फ्रेम्स लावतात की प्रसंग सुरू होण्याआधी फक्त त्या चौकटीसाठी दाद द्यावीशी वाटते. बरेचदा उलट प्रवासही होतो. नॅशनल जिओग्राफिकचा एखादा फोटो पाहून वाटतं – हे तर ‘लॉर्ड ऑफ द रिंग्ज’ मधलं मॉर्डॉर.

लेखाचा विषय एव्हाना लक्षात आला असेल. सुंदर छायाचित्र म्हणून सहज खपून जाव्यात अशा चित्रपटांमधल्या फ्रेम्स. यात बहुतांशी निसर्ग हा महत्त्वाचा घटक आहे. निसर्गामुळे भारावून जाणं प्रचलित अभिव्यक्तींच्या चौकटींमध्ये कितपत बसतं कल्पना नाही. कदाचित हे डॅफोडिल्स पाहून उल्हसित होणाऱ्या वर्ड्सवर्थ आणि ‘रोमॅंटिसिझम’च्या जवळ जाणारं असू शकेल. इथे काही नेहमीचेच यशस्वी मुद्दामहून टाळले आहेत आणि त्यासाठी आधीच क्षमायाचना करणं योग्य. पाथेर पांचालीचा ट्रेन सिक्वेन्स किंवा गॉडफादरचे काही प्रसंग याबद्दल इतकं लिहिला गेलं आहे की आता लिहिण्यासारखं फारसं काही राहिलं नसावं.

स्पिलबर्गच्या चित्रपटांमध्ये डोळ्यांना मेजवानी असते, विशेषत: जर त्याची शैली आवडत असेल तर. स्पिलबर्गचं वैशिष्ट्य म्हणजे तो काही काही फ्रेम्स परत परत वापरतो आणि त्यांच्यात उत्तरोत्तर सुधारणा झाल्याचं जाणवतं^१. पाठलागाचा थीम म्हणून वापर त्याच्या ‘ड्युअल’ या पहिल्या चित्रपटातच दिसला. पाठलाग होत असताना वाहनाच्या रिव्ह्यू मिररमध्ये सहसा न आढळणारी गोष्ट दिसणे हे बरेचदा बघायला मिळतं. ‘इंडियाना जोन्स’मध्ये या आरशात हेलिकॉप्टर दिसतं, याची सुधारित आवृत्ती ‘ज्युरासिक पार्क’मध्ये रिव्ह्यू मिररमध्ये महाकाय टी-रेक्सच्या रूपात दिसते. ‘रेडर्स ऑफ द लॉस्ट आर्क’मध्ये सुरुवातीला एक प्रसंग आहे. हॅरिसन फोर्ड पळत जाऊन नदीत तराफ्यावर असलेल्या हेलिकॉप्टरमध्ये शिरतो. पुढच्या शॉटमध्ये पाठलाग करणारे रानटी लोक कॅमेऱ्याकडे पळत येताना दिसतात, पण ते सरळ मैदानावरून पळत येत नाहीत. प्रसंग सुरू होतो तेव्हा मोकळं मैदान दिसतं, मैदानावर छोटासा खोलगट उतार आहे. हा उतार आधी जाणवत नाही, त्यावरून आदिवासींची डोकी हळूहळू वर येताना दिसतात. नेमकी हीच चौकट परत ‘ज्युरासिक पार्क’मध्ये डायनॉसॉरच्या पाठलागात वापरली आहे. स्पिलबर्गच्या लक्षात राहण्याऱ्या फ्रेमपैकी एक म्हणजे सूर्यास्त होत असताना क्षितिजावर मोठं सूर्यबिंब आणि त्याच्या पार्श्वभूमीवर माणसांच्या काळ्या आकृत्या. ‘ड्युएल’चा शेवट सूर्यास्ताच्या पार्श्वभूमीवरच होतो. ‘रेडर्स ऑफ द लॉस्ट आर्क’मध्ये हॅरिसन फोर्ड आणि सहकारी उत्खनन करत असताना ही फ्रेम वापरली आहे, तेव्हा यात फारशी सफाई जाणवत नाही. याच फ्रेमची एक आवृत्ती इटीमध्ये सूर्यबिंबाच्या पार्श्वभूमीवर इटी आणि मुलं सायकलवरून उडत जाताना दिसतात. ‘सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन’मध्ये सूर्यबिंबाच्या पार्श्वभूमीवर आपल्या एका सहकाऱ्यासाठी कबर खोदणाऱ्या सैनिकांच्या काळ्या आकृत्या विशेष परिणामकारक वाटतात.

ऍंग लीच्या ‘क्राउचिंग टायगर हिडन ड्रॅगन’मध्ये अनेक सुरेख फ्रेम आहेत. पण मला सर्वात जास्त आवडलेली फ्रेम ली मोबाय आणि यु शु लियेन जंगलात चहा घ्यायला थांबतात तेव्हाची आहे. ते थांबतात ती खोली निव्वळ अफलातून आहे. बांबूच्या बेटांमध्ये वेढलेल्या या खोलीला दारं किंवा खिडक्या नाहीत. खिडक्यांच्या जागी नुसती एखादं चित्र असावं त्या आकाराची मोकळी चौकट आहे. आतून पाहिल्यावर या चौकटीमध्ये बाहेरचे हिरवेगार बांबू वाऱ्यावर सळसळताना दिसतात. राखाडी रंगाच्या भिंतीच्या पार्श्वभूमीवर चौकटीतील हिरवेगार बांबू जणू काही एखादं जिवंत चित्र असावं असे भासतात. हा सगळा प्रकार ऍंग ली ची कल्पकता आहे की चीनमध्ये हे नेहमीचं आहे कल्पना नाही पण यामागे ज्या कुणाचं डोकं आहे त्याला सलाम!

शेवटच्या ज्या दोन फ्रेम आहेत त्या वेगळ्या आहेत. ते अशासाठी की या पाहून जे मला जाणवलं तेच सर्वांना जाणवेल याची अजिबात खात्री नाही. किंबहुना ‘त्यात काय विशेष?’ असं वाटण्याची शक्यता जास्त. पाश्चात्त्य देशांमध्ये बर्फ पडण्याच्या आधी किंवा पडून गेल्यानंतर – हवेचा पोत बदलतो, त्यात जडपणा आल्यासारखा वाटतो. त्यातही हवा कोरडी असेल तर हे प्रकर्षाने जाणवतं^२. आपल्याकडच्या मान्सूनच्या ढगाळ वातावरणात हे कधीच जाणवत नाही. इथे तापमान २०-३० डिग्री असल्याने हवेत उकाडा असतो, कदाचित हिमाचल भागात वेगळा अनुभव येत असावा.

या वेळचा हा विशिष्ट मूड पकडणाऱ्या फ्रेम दोन चित्रपटात सापडल्या. पहिला – ऑल द प्रेसिडेंट्स मेन. याचा सिनेमॅटोग्राफर गॉडफादर आणि मॅनहॅटन चित्रित करणारा गॉर्डन विलिस. हे नाव यादीत असेल तर चित्रपट किमान एकदा फक्त चौकट, प्रकाश, अंधार, रंगसंगती यासाठी बघावाच लागतो – कथा, अभिनय, दिग्दर्शनासाठी वायला बघायचा. यात एक प्रसंग आहे. वुडवर्ड ‘डीप थ्रोट’ला भेटून परत जायला निघतो. आपला कुणी पाठलाग करतंय असा संशय आल्यावर पहिल्यांदाच त्याला भीतीची जाणीव होते. या प्रसंगांमध्ये प्रकाशाचा हवा तो परिणाम साधण्यासाठी विलिसने मुद्दाम रस्त्यांवर पाणी टाकून रस्ते ओले केले होते. लक्षात राहणारी फ्रेम यानंतर येते. पहाट होत असावी. शहराच्या एका भागाचा पॅनोरामिक व्ह्यू, सगळीकडे बर्फ पडल्याने रस्ते पांढरे झालेले, आकाशही पांढरं. त्या विस्तीर्ण पटांगणात चिटपाखरूही नाही, वुडवर्डची एकटी आकृती जाताना दिसते, पार्श्वभूमीला मंद संगीत. दहा सेकंदांची ही चौकट अप्रतिम परिणाम साधून जाते.

दुसरी फ्रेम अगदी अनपेक्षित ठिकाणी सापडली. ‘द बोर्न सुप्रिमसी’ हा तद्दन मारधाडीचा चित्रपट. शेवटी जेसन बॉर्न मॉस्कोला जाऊन त्याने ज्या रशियन दांपत्याची हत्या केली त्यांच्या मुलीला भेटतो. तुझ्या आईने वडिलांना मारलं नसून मी मारलं अशी तिला कबुली देतो. परत जाताना बॉर्न एका पटांगणातून पुढे असलेल्या अनेक मजली भव्य अपार्टमेंट कॉम्ल्पेक्सच्या दिशेने जातो आहे. कॅमेरा त्याच्या पाठमोऱ्या आकृतीवरून हळूच पॅन होत समोरच्या इमारतीवर स्थिरावतो. इमारतीतले बहुतेक दिवे लागलेले आहेत, रस्त्यावर तुरळक वाहतूक, बर्फाने आच्छादलेली जमीन, पांढरं आकाश, जेसन बॉर्न लंगडत पाठमोरा जाताना दिसतो.

या दोन्ही फ्रेममधला प्रकाश आणि त्यामुळे तयार होणारं वातावरण लक्षवेधी आहे. बघताना कथा, प्रसंग, चित्रपट वगैरे क्षणभर बाजूला राहून त्या बर्फाळलेल्या हवेतील जडपणा अंगावर जाणवतो. अशा वेळेचं वर्णन करणं हे आमच्या आवाक्याबाहेरचं काम आहे, तिथे हाडाचा कवीच हवा.

दिन अभी पानी में हो, रात किनारे के करीब
ना अंधेरा ना उजाला हो, ना अभी रात ना दिन

खरं तर इथे लेख संपायला हवा आणि संपलाही असता, पण काहीतरी राहून गेलं आहे असं वाटत होतं. यथावकाश उत्तर सापडलं. दोन्ही चौकटींमध्ये एकट्या माणसाची आकृती चालत जाताना दिसते आहे. त्यांना पाहून मुराकामीचा नायक आठवला . काही अपवाद सोडले तर त्याच्या बहुतेक कादंबऱ्यांमध्ये हा नायक असाच प्रश्नांची उत्तरं शोधत भटकत असतो. कधी कधी उत्तरं मिळतात पण त्याबरोबर आणखी प्रश्न सापडतात. ‘वाइंड-अप बर्ड क्रॉनिकल’मध्ये ६०० पानं उलटून गेल्यानंतर गूढता थोडी विरळ झाल्यासारखी वाटते आणि त्या बिंदूला मुराकामी थांबतो. थांबताना कादंबरीचा शेवट असा करतो की वाचक त्या गूढतेमध्ये गुरफटून जातात. शेवटचे ते शब्द या दोन चौकटींना आणि त्यांच्या नायकांनाही लागू पडतील असं वाटतं.

“I closed my eyes and tried to sleep. But it was not until much later that I was able to get any real sleep. In a place far away from anyone or anywhere, I drifted off for a moment.”

---

तळटीपा

१. विशेष हे की बहुतेक चित्रपटांमध्ये स्पिलबर्गची शैली ठळकपणे दिसत असली तरी ‘शिंडलर्स लिस्ट’सारख्या चित्रपटात तो हे सर्व बाजूला ठेवून विषयाला पुरेपूर न्याय देतो, त्या चित्रपटात स्पिलबर्ग नावालाही दिसत नाही. काही विषय असे असतात की तिथे कलाकाराची व्यक्तिगत ओळख गौण असते. निकोल विल्यमसनने केलेल्या ‘हॅम्लेट’ चित्रपटात सुरुवातीला शेक्सपिअर्स हॅम्लेट अशी पाटी आल्यानंतर कोणतेही नाव येत नाही. शेवटी चित्रपटातील सर्व कलाकारांची नावं तोंडी सांगितली जातात. शेक्सपिअरच्या बरोबरीनं आपलं नावही येण्याची आपली योग्यता नाही ही कलाकारांची नम्र जाणीव क्षणभर स्तब्ध करून जाते.

२. मै स्विट्झर्लंड अक्सर जाते रहता हूं, मुझे वहां की शाम बहोत पसंद है.

एके काळी मराठी चित्रपटांमध्ये माहेर, सासर, तुळशीवृंदावन, बांगड्या अश्या ‘कीवर्ड्स’ची चाहूल जरी लागली तरी बाया-बापड्या डोळ्याला पदर लावायला तयार व्हायच्या. विशिष्ट प्रकारच्या आड्यन्सला विशिष्ट गोष्टी दाखवल्या की त्यांच्या भावनांचा ड्याम (म्हणजे धरण, डॅम इट! चापट​!) वाहायला लागतो. चित्रपट लोकप्रिय होण्यासाठी हे तंत्र अनेक जणांनी वापरलं आहे. काही लोक खुबीने वापरतात, काही ‘बुल इन चायनाशॉप’च्या धर्तीवर. हिंदी चित्रपटातही हे होतं पण तिथली ‘गिमिक्स’ इतकी प्रसिद्ध आहेत की त्याबद्दल परत लिहायची गरज नाही. आणि पॉश दिसत असले तरी हॉलिवूडचे चित्रपटही हेच करतात – फक्त त्यांचे भावनिक ‘वीक पॉइंट’ थोडे वेगळे आहेत आणि याबद्दल कुठे लिहून आल्याचं फारसं दिसत नाही.

‘इंडिपेडन्स डे’. जगबुडी आलेली आहे आणि वाचवण्यासाठी जगातील सर्वात शक्तिशाली देशाचे दोन निधड्या छातीचे वीर. आणि ते लढाईला जात असताना निरोप देण्यासाठी दोन गोजिरवाणी पोरं. ही पोरं बहुतेक वेळा सोनेरी केस, निळे डोळे या वर्गात बसतात. (इथे विल स्मिथ आहे त्यामुळे थोडा बदल. शिवाय सर्वात शक्तिशाली देशात आता वर्णद्वेषही राहिलेला नाही हा यामागचा संदेश. बघा! दिग्दर्शक इथे दिसतो. ) अशा वेळी तो बाप मरायला चाललेला असताना ही कारटी हमखास विचारणार, “तुम्ही परत कधी येणार? ” मग लेखक-दिग्दर्शकांच्या वकुबाप्रमाणे बाप एक छोटेखानी भाषण किंवा संदेश देतो. बरेचदा ही मुलं जे काही संकट आलं आहे त्यात सापडतात. ह्याची उदाहरणं द्यायची म्हटली तर पानं भरतील पण उदाहरणं संपणार नाहीत. एका ‘स्टार-ट्रेक’ चित्रपटात संपूर्ण वेळ एकही मूल दिसलं नाही. तसंही यानावर मुलं कुठून असणार? पण एका प्रसंगात क्लिंगॉनचा हल्ला होतो आणि लगेच बाया-बापड्या आणि लहान मुलं सुरक्षित ठिकाणी जाताना दिसतात. ‘अपोलो-१३’ हा सर्व बाबतीत उल्लेखनीय चित्रपट पण तिथेही यान संकटात सापडलेलं असताना कमांडर जिम लॉवेलच्या तीन लहान मुलांवर नको इतका फोकस करण्याचा मोह रॉन हॉवर्डला आवरता आला नाही. ‘इंटरस्टेलर’मध्ये स्पेशल इफेक्ट्सवर इतकी मेहनत घेतली पण स्क्रिप्टचं काय? इथेही जग वाचवण्यासाठी नायक जाताना त्याच्या मुलीबरोबर परत तोच प्रसंग. मनमोहन देसाईंनी ज्याप्रमाणे ‘लॉस्ट अँड फाउंड’ फॉर्म्युला शेवटपर्यंत सोडला नाही, तसंच हॉलिवूडही गोजिरवाण्या अमेरिकन मुलांचा बाप जग वाचवतो हा फॉर्म्युला सोडायला तयार नाही.

‘ज्यूरासिक पार्क’ थोडासा वेगळा आहे. स्पिलबर्गने लहान मुलांवर अनेक चित्रपट केले. ‘इ. टी. ‘ संपूर्णपणे मुलांचाच होता पण त्यात कथा मुलांच्या दृष्टिकोनातून मांडली होती. चित्रपटात बराच वेळ कॅमेरा मुलांच्या नजरेतून बघतो. ‘ज्यूरासिक पार्क’मध्येही मुलं संकटात सापडतात पण या मुलांच्या व्यक्तिरेखा अधिक गहिर्‍या होत्या. त्यांची व्यक्तिमत्त्वं परस्परविरोधी आणि म्हणूनच एकमेकांना पूरक होती. शिवाय​ डॉ. ग्रँटला मुलांची आवड नसणं आणि त्यातून निर्माण होणारे प्रसंग रोचक होते.

या सर्वांच्या मुळाशी ‘अमेरिकन ड्रीम’ आहे. मॉरगेजखाली घेतलेलं स्वतःचं घर, चौकोनी कुटुंब, कुत्री-मांजरं वगैरे. थोडक्यात ‘अ वाइफ अ‍ॅड अ फॅमिली अँड अ डॉग अँड अ कॅट’ (चित्रपट कोणता ते ओळखा! ). मात्र यात ‘अल्टर्नेटीव्ह फ्यामिली’ येत नाही. बॅड पब्लिसिटी. या ड्रीमवर कोणतंही संकट आलं की अमेरिकन प्रेक्षकाच्या भावनेला हात घालता येतो आणि हॉलिवूडचे पटकथा लेखक याचा पुरेपूर फायदा घेतात.

अर्थातच अपवाद आहेत आणि सन्माननीय आहेत. ‘टू किल अ मॉकिंगबर्ड’मधली स्काउट फिंच. लहान मुलीची इतकी सशक्त आणि गहिरी व्यक्तिरेखा क्वचितच बघायला मिळते. याचं श्रेय अर्थातच मूळ कादंबरीची लेखिका हार्पर ली हिला जातं. वर्णद्वेषाचा संघर्ष एका लहान मुलीच्या नजरेतून दाखविणे या कल्पनेवर बेतलेला हा चित्रपट मैलाचा दगड ठरावा. त्याचप्रमाणे मार्जरी किनॅन रोलिंग्जच्या ‘द इयरलिंग’ (मराठी अनुवाद राम पटवर्धन यांचं ‘पाडस’) वर आधारित चित्रपटही उल्लेखनीय आहे. इथेही श्रेय लेखिकेला जातं.

या सर्वाहून वेगळी लहान मुलगी क्वेंतिन टॅरँटिनोच्या ‘किल बिल २’ मध्ये बघायला मिळते. टॅरँटिनोचा चित्रपट असल्याने याला अनेक पदर आहेत आणि याचे एकाहून अधिक अर्थ लावता येतात. टॅरँटिनोने हॉलिवूड आणि जपानी सिनेमांमध्ये नेहमी दिसणारी प्रतीकं वापरलेली आहेत मात्र बरेचदा यांचा वापर नेहमी होतो त्याच्या अगदी उलट केलेला आहे. ‘किल बिल २’मध्ये ‘वेस्टर्न स्फॅगेटी’ चित्रपटांचं संगीत आहे पण इथे मूळ व्यक्तिरेखा स्त्रीपात्र आहे. वेस्टर्न चित्रपटांमध्ये स्त्री पात्रांना नगण्य भूमिका असतात, टॅरॅटीनोने इथे त्याचा व्यत्यास केला आहे. (चित्रपट सुरू होतो तेव्हाचं संगीत बेथोवनच्या सुप्रसिद्ध पाचव्या सिंफनीवर बेतलेलं आहे, पण त्यातली गंमत काय ते अजून कळलेलं नाही. )

‘किल बिल २’ मधली लहान मुलीची व्यक्तिरेखा वरवर पाहिलं तर हॉलिवूड चित्रपटाला साजेशीच आहे. आई आणि बाप एकमेकांच्या जिवावर उठलेले असताना मध्ये सापडलेली एक गोंडस मुलगी. पण थोडं लक्षपूर्वक पाहिलं तर या व्यक्तिरेखेचं वेगळेपण लक्षात येतं. ही मुलगी तिच्या वयाला साजेसं न वागता प्रौढांसारखी वागते. जन्मल्यापासून आईला एकदाही बघितलेलं नसतं, तरीही इतक्या वर्षांनी आई दिसल्यावर तिची प्रतिक्रिया अत्यंत सौम्य असते. नंतर बाप मेल्यावर आईबरोबर राहत असताना तिला बाबांची आठवणही येत नाही. तिच्या अ‍ॅक्वेरियममध्ये असलेल्या माश्याला ती मारून टाकते. ही व्यक्तिरेखा विलियम गोल्डींगच्या ‘लॉर्ड ऑफ द फ्लाइज’मधल्या मुलांच्या जवळ जाणारी वाटते. आपल्याकडे ‘प्रेमस्वरूप आई’ ही जशी ठोकळेबाज प्रतिमा आहे त्याचप्रमाणे हॉलिवूड चित्रपटात नेहमी दाखवली जाणारी निष्पाप, गोजिरवाणी मुलं तितकीच साचेबद्ध आहेत. या प्रतिमेला छेद देणारं पात्र टॅरॅंटीनोने निर्माण केलं आहे.

या पार्श्वभूमीवर लहान मुलं आणि नेहमीच ‘इमोशनल ब्लॅकमेलिंग’ नसलेले अ‍ॅक्शनपट अधिक भावतात. जेम्स बाँडच्या चित्रपटांचा हा एक मोठा ‘प्लस पॉइंट’ म्हणता यावा. कियानु रीव्हजचा ‘स्पीड’, हॅरिसन फोर्डचा ‘द फ्युजिटीव्ह’ अशी काही उदाहरणे आहेत. तसंच क्युब्रिक, कपोला, ऑलिव्हर स्टोनसारख्या दिग्दर्शकांनी असे फॉर्म्युले वापरणं कटाक्षाने टाळलं आहे.

चित्रपट बघताना अपेक्षा ठेवू नयेत हेच बरं म्हणजे अपेक्षाभंग होणार नाही. तरीही चित्रपटाचं नाव, कलाकार यांच्याबद्दल कळल्यानंतर नकळत काही अपेक्षा निर्माण होतातच. चित्रपटानं त्याही पूर्ण केल्या नाहीत तर मात्र विरस होतो. अर्थात हे गणित इतकं सरळ नसतं. बरेचदा दिग्दर्शक काही तरी वेगळंच सांगायचा प्रयत्न करत असतो आणि ते प्रेक्षकांपर्यंत पोचतच नाही.

‘द आयर्न लेडी’ हा मार्गारेट थॅचर यांच्यावर आधारित चित्रपट.  ‘आयर्न लेडी’चे निर्माते ब्रिटीश आहेत, याचा एक फायदा म्हणजे चित्रपटात बराच वेळ शांतता आहे. तरीही जिथे पार्श्व संगीत दिलं आहे तिथंही बरेचदा अति झाल्यासारखं वाटतं. थॅचर यांचं आत्मचरित्र वाचलेलं नाही त्यामुळे चित्रपटात दाखवलेल्या घटना कितपत वास्तवाला धरून आहेत याची कल्पना नाही. (पुस्तक यादीत टाकलं आहे पण तो हजार पानांचा ठोकळा आहे त्यामुळे त्याला वेळ लागेल.)

पटकथा हा या चित्रपटाचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. चित्रपट सुरू होतो वर्तमानकाळात आणि मग फ्लॅशबॅकने याची कथा उलगडत जाते. हे ठीक आहे, बर्‍याच चित्रपटात असं केलय. पण एकदा भूतकाळात गेलो की किती वेळा परत यायचं आणि जायचं याला काही मर्यादा? इथे होतं काय की सध्याच्या थॅचर घरात फिरत असताना प्रत्येक वस्तू बघतात, मग त्या वस्तूशी निगडीत भूतकाळाचा तुकडा त्यांना आठवतो. हे आठवणं अर्थातच क्रमवार होतं आणि त्यामुळं अधिक कृत्रिम वाटतं. थॅचर यांच्या कारकीर्दीतील महत्वपूर्ण घटनांचेही काही तुकडे दाखवले आहेत, नंतर गाडी परत वर्तमानकाळात भोज्ज्याला शिवायला येतेच. मग प्रश्न पडतो की दिग्दर्शिकेचा फोकस काय आहे? सध्या थॅचर आजारी असतात, त्यांना बरेचदा विस्मृती होते. वर्तमानकाळावर फोकस ठेवल्यामुळे थॅचर यांची सध्याची परिस्थिती हाच चित्रपटाचा केंद्रबिंदू बनून जातो. त्यामुळे हा एका महत्वपूर्ण व्यक्तीमत्वाच्या कारकीर्दीवरचा चित्रपट आहे असं न वाटता ‘एकेकाळी शक्तीशाली असणार्‍या बाईला सध्या काय दिवस काढावे लागत आहेत, हाय रे ये फूटी किस्मत!’ असं दाखवणारा चित्रपट होऊन जातो. पैकी त्या राजकारणात आल्या तेव्हा स्त्रिया आणि राजकारण म्हणजे मासा आणि सायकल अशी परिस्थिती होती. या काळात त्यांना करावा लागलेला संघर्ष चांगला दाखवला आहे, पण इथेही तुकडे-तुकडे असल्याने एकसंध परिणाम साधता येत नाही. सुरूवात करूण, नंतर मध्येच थॅचर पंतप्रधान होण्याची तयारी करत असताना हलकंफुलकं वातावरण, मग परत वतमानकाळात करूण. यामुळे दिग्दर्शिकेला चित्रपटाचा टोन कसा ठेवायचा आहे हे स्पष्ट होत नाही. असं केल्यामुळे थॅचर यांच्यासारख्या चतुरस्त्र आणि धडाडीच्या व्यक्तीमत्वाला चित्रपट न्याय देऊ शकत नाही. असंच दिग्दर्शिकेला दाखवायचं असेल तर ठीके. पण मग त्याला थॅचर कशाला हव्यात, कुणीही चाललं असतं की!?

फ्लॅशबॅक अनेक दिग्दर्शकांनी परिणामकारक रीत्या वापरला आहे. एक चटकन आठवणारं उदाहरण म्हणजे गांधी. संपूर्ण चित्रपट फ्लॅशबॅकमध्येच होतो पण कुठेही संगती खंडित होत नाही. थॅचर यांच्या आयुष्यातही ‘सिनेमॅटीक’ म्हणाव्यात अशा भरपूर घटना होत्या. त्यांचा राजकारणात प्रवेश, त्यासाठी प्रेरणा ठरलेल्या व्यक्ती, त्यांचे सहकारी, लोकशाहीकडून एकाधिकारशाहीकडे झालेला त्यांचा प्रवास, आयर्लॅंडच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न, फोकऍंडवरून अर्जेंटिनाशी झालेले युद्ध – अशा कितीतरी घटना प्रभावीपणे मांडता आल्या असत्या. पण इथे दिसतं काय तर आताच्या थॅचर सुपरमार्केटमध्ये दूध आणायला जातात आणि त्यांना कुणीच ओळखत नाही. किंवा स्वत:ची कपबशी स्वत:लाच विसळावी लागते आहे. हे म्हणजे सचिन तेंडुलकरवर चित्रपट काढायचा, त्यात ७०-८०% वेळ तो मॉडेलिंग करतोय, कार विकत घेतोय असं दाखवायचं आणि मधून मधून त्याच्या म्याचेसचे तुकडे दाखवायचे. मान्य आहे, सचिन या इतर गोष्टीही करतो पण महत्वाचं काय?

काही दिग्दर्शक व्यावसायिक अभिनेत्यांना मुद्दामहून टाळतात. निओरिअलिझ्म चळवळीतील इटालियन दिग्दर्शक व्हित्तोरियो डि सिका हे यातलं महत्वाचं नाव. बायसिकल थीव्ह्ज मध्ये निर्मात्यांच्या विरोधांना न जुमानता त्याने अभिनयाचे कुठलेही प्रशिक्षण नसणारे लोक घेतले आणि चित्रपट यशस्वी करून दाखवला. याचं दुसरं टोक म्हणजे यक्ष्ट्रा कलाकारही व्यावसायिक अभिनेतेच हवेत असा हट्ट धरणारे काही दिग्दर्शक. हॅरिसन फोर्डच्या ‘द फ्युजिटिव्ह‘ चित्रपटात शेवटी हाटेलात जो कॉन्फरन्सचा प्रसंग आहे त्यात बसलेले सर्व प्रेक्षकही व्यावसायिक अभिनेते आहेत. बरेच दिग्दर्शक या दोन टोकांचा सुवर्णमध्य निवडतात. गॉडफादरमध्ये कपोलाने महत्वाच्या भूमिकांसाठी व्यावसायिक अभिनेते निवडले, पण किरकोळ भूमिका चक्क आपल्या नातेवाईकां दिल्या. सुरूवातीच्या लग्नाच्या प्रसंगातील बरेच लोक त्याच्या घरची मंडळी आहेत तर कोनीची भूमिका करणारी अभिनेत्री त्याची सख्खी बहीण आहे. याचं मुख्य कारण म्हणजे गॉडफादर १ चं बजेट अत्यंत कमी होतं, स्टूडियोचा कपोलावर अजिबात भरवसा नव्हता आणि चित्रपट कधी बंद पडेल याचा नेम नव्हता ^१. गांधी, थॅचर अशा ऐतिहासिक भूमिका असोत किंवा रोजच्या आयुष्यातील गुंतागुंतीच्या भूमिका – रेन मॅन मधला डस्टीन हॉफमन किंवा ‘डेड मॅन वॉकिंग’मधला विषारी इंजेक्शनची वाट बघणारा शॉन पेन हा कैदी आणि त्याला दिलासा देणारी सूझन सॅरॅंडन ही सिस्टर यांची अंगावर काटा आणणारी कथा – अशा वेळी व्यावसायिक अभिनेत्यांना पर्याय नाही असं वाटतं ^२.

अशी निराशा झाली तर मी बरेचदा चित्रपट किंवा पुस्तक अर्ध्यातून सोडून देतो. किंवा फाष्ट फारवर्ड करून शेवटी काय होतं ते बघतो. (लाइफ इज टू शॉर्ट टू वेस्ट ऑन यू – साइनफेल्ड.) इथं मात्र तसं नाही केलं कारण एकच. मेरिल स्ट्रीप. हिच्याबदल जिम कॅरी एकदा म्हणाला होता, ‘देअर इन नो बॅड फिल्म ऑन धिस वुमन.’ यात अतिशयोक्ती असेल कदाचित पण सत्याचा अंशही बराच आहे. पटकथेने पांढरं निशाण दाखवल्यानंतर या बाईनं एकटीनं सगळा चित्रपट तारून नेला आहे. मेरिल स्ट्रीपच्या अनेक गुणांपैकी एक म्हणजे कोणत्याही प्रकारचे उच्चार ती लिलया आत्मसात करते. इथेही ब्रिटीश इंग्लिश बोलताना ही बाई अमेरिकन आहे असा संशयही येत नाही. ही भूमिका तिचा कस पाहाणारी होती आणि ती या कसोटीवर पुरेपूर उतरली आहे.

तळटीपा :
[१] गॉडफादरचे अनेक किस्से ऐकायचे असले तर त्याच्या ‘डायरेक्टर्स कट डीव्हीडी’ मधली कपोलाची कमेंट्री ऐका. सुरूवातीला ब्रॅंडोच्या मांडीवर जे मांजर आहे, ते असंच सेटवर फिरत होतं. शॉट घ्यायच्या आधी कपोलानं काही न बोलता ते ब्रॅंडोच्या मांडीवर ठेवलं, ब्रॅंडोनं अजिबात न बिचकता मांजरासकट शॉट दिला. टॉम हेगनला ओलिस ठेवतात त्या प्रसंगाच्या वेळी वादळ सुरू होतं, हवा इतकी खराब होती की शूटींग होईल की नाही याची खात्री नव्हती. शेवटी सोसाट्याचा वारा, बर्फ यांच्यासकट कपोलानं शूटिंग केलं. नंतर तेच वातावरण प्रचंड परिणामकारक ठरलं. अशा अनेक तडजोडी ऐकल्या आणि पाहिल्यावर अप्रतिम कलाकृती १००% परिपूर्ण असावी लागते हा गैरसमज दूर होतो.

[२] हे विषयांतर होतय हे मान्य आहे. पण कारण म्हणून कणेकरांचा एक किस्सा. लता मंगेशकर एका गायिकेच्या कॅसेट उद्घाटनाला गेल्या होत्या. तिथं बोलताना त्यांनी ती गायिका घर सांभाळून गाणी गाते वगैरे कौतुक केलं, तिच्या गाण्याविषयी काही बोलल्या नाहीत कारण बोलण्यासारखं काही नव्हतंच. इथेही मेरिल स्ट्रीप सोडून बाकी काही बोलण्यासाखं नाही.