Category: चित्रपट​

चित्रपट बघण्याची प्रत्येकाची वेगवेगळी पद्धत असते, माझी काहीशी तर्‍हेवाईक आहे. काही अपवाद सोडले तर मी सध्या गाजत असलेले चित्रपट बघितलेले नाहीत. ते माझ्या यादीत आहेत पण बघायची वेळ येईस्तोवर वर्ष-सहा महिने उलटून गेलेले असतात. यामागची कारणमीमांसा म्हणजे अमुक वेळी अमुक चित्रपट बघायचा किंवा नाही हे ठरवणे. चित्रपटाची जातकुळी आणि आपला त्यावेळचा मूड हे जुळत नसतील तर अनुभव फारसा चांगला येत नाही. शिवाय आता हा चित्रपट बघितला नाही तर परत कधीही बघता येणार नाही ही भीती आता आंतरजालामुळे जवळ-जवळ नाहीशी झाली आहे. अपवाद : चित्रपट महोत्सवातील काही चित्रपट ज्यांचं नंतर वितरण चांगल्या प्रकारे होत नाही. पण असे सुटून गेलेले चित्रपट, पुस्तकं यांची यादी करायची ठरवली तर फार मोठी होईल. महत्त्वाचं काय? सर्व चित्रपट बघायलाच हवेत हे की जेव्हा जो चित्रपट बघत आहोत त्याच्याशी पूर्णपणे तादात्म्य पावता येणं हे? काही लोकांना मॅरेथॉन चित्रपट बघूनही असं करता येतं हा त्यांचा विशेष गुण मानावा लागेल. मला तरी हे जमत नाही. या कारणांमुळे बहुतेक लोक ‘शिप ऑफ थेसियस’ बघत असतात तेव्हा मी ओझु वगैरे बघत असतो. मी ‘शिप ऑफ थेसियस’वर पोचेपर्यंत त्याच्याबद्दल काय-काय लिहून आलं हे बहुतेक वेळा विसरून गेलेलो असतो त्यामुळे फायदा असा होतो की चित्रपट बघताना पाटी कोरी असते.

नुकतेच आंतरजालावर दोन चित्रपट सापडले – दोन्ही प्रत्येकी एका तासांचे आहेत त्यामुळे त्यांना चित्रपट म्हणायचं की लघुपट माहीत नाही. या चित्रपटांचं वैशिष्ट्य असं की हे चित्रपट पारंपरिक चित्रपट व्यवस्थेमध्ये फारसे बसत नाहीत. साहजिकच नेहमीच्या वितरण व्यवस्थेमध्ये हे चित्रपट बघायला मिळणार नाहीत. यांचे सुरुवातीचे खेळ झाल्यावर निर्मात्यांनी हे आंतरजालावर खुले केले.

पहिला चित्रपट आहे होर्हे चॅमचा ‘पीएचडीमूव्ही‘. होर्हेनं कॉम्प्युटर सायन्समध्ये पीएचडी केली, नंतर रिसर्चमध्ये रस वाटला नाही म्हणून त्याने त्याचा छंद (किंवा पॅशन म्हणणं अधिक योग्य) – रेखाचित्रे काढणे – जोपासायला सुरुवात केली. यातून ‘पीएचडीकॉमिक्स’ ही कार्टून स्ट्रिप जन्माला आली. विषय अर्थातच पीएचडी त्यामुळे याचा प्रेक्षकवर्ग मर्यादित असणार. यातील मुख्य पात्रे पीएचडीचे विद्यार्थी, पोस्टडॉक आणि त्यांचे प्राध्यापक. पीचडी करताना पावलोपावली काय अडचणी येतात हाच मुख्य विषय. तरीही ‘पीएचडीकॉमिक्स’ला अफाट लोकप्रियता मिळाली. यामुळे प्रोत्साहित होऊन होर्हेनं यावर चित्रपट काढायचं ठरवलं. कार्टून स्ट्रिपमध्ये जी मुख्य पात्रे आहेत – तीन पीएचडी विद्यार्थी आणि प्राध्यापक – तीच पात्रे चित्रपटातही आहेत. विनोद हे मुख्य अंग असल्याने चित्रपट गंभीर मुद्द्यांनाही हसत-खेळत हाताळतो. एका मास्टर्स विद्यार्थ्याला प्राध्यापक स्मिथ यांच्या प्रयोगशाळेत पीएचडीचा विद्यार्थी म्हणून प्रवेश हवा असतो तर सिसिलियाची पीएचडी चालू असते आणि पुढे काय याचा प्रश्न असतो. इतर पात्रांमध्ये सीनियर विद्यार्थी, पोस्टडॉक आहेत. संशोधन क्षेत्रात रोज येणार्‍या अडचणी इथे पावलोपावली दिसतात. कथा जरी एमआयटीसदृश विद्यापीठात घडत असली तरी काही फरक सोडले तर भारतातही हीच परिस्थिती आहे असं जाणवतं. चित्रपटातील प्रसंगामध्ये बरेचदा कॉमिकस्ट्रिपमध्ये येणारे प्रसंग घातले आहेत. सिसिलियाचे प्राध्यापक वर्गात सुरुवात करताना म्हणतात, “Computer Science – how did we get away with calling it science?” किंवा नवीन विद्यार्थ्याचं स्वागत करताना माइक हा सीनियर त्याला सांगतो, “विद्यार्थ्याच्या आयुष्यात सर्वात महत्त्वाची गोष्ट आहे – फ्री फूड.” टीए म्हणून काम करताना अंडरग्रॅड विद्यार्थ्याने टंगळमंगळ करणे, प्रयोगशाळेत काम करताना मशीन मनासारखं न चालणे, प्राध्यापकांनी विद्यार्थ्यांना कस्पटासारखं वागवणे इ. नेहमी येणारे अनुभव चित्रपटात जागोजागी दिसतात. ग्रूप मीटिंगमध्ये प्रा. स्मिथ सांगतात – “चांगली बातमी – हवाईमध्ये परिषद आहे. वाईट बातमी – मी एकटाच जाणार आहे.” उत्तरार्धात चित्रपट थोडा गंभीर होतो. नवीन विद्यार्थी माईकला विचारतो, “हे सगळं कशासाठी करायचं? संशोधनाला पैसे मिळवायचे, त्यातून पेपर छापायचे, त्यामुळे अजून पैसे मिळणार, मग अजून पेपर. या दुष्टचक्राला अंत आहे का?” संशोधनक्षेत्रात काम करणार्‍या प्रत्येकाला कधी ना कधी हा प्रश्न पडतोच.

संशोधनक्षेत्राला जागोजागी कोपरखळ्या मारलेल्या असल्या तरी चित्रपट संशोधनाच्या विरोधात अजिबात नाही. सुरुवातीलाच रिचर्ड फाइनमन बॉंगो वाजवताना दिसतात. शेवटी तेजल सिसिलियाला म्हणते, “गुरुत्वाकर्षणापासून सापेक्षतेपर्यंत बहुतेक सगळे शोध न ठरवता अपघाताने लागले होते, शास्त्रज्ञ जेव्हा त्यांच्या आवडीचं काम करत होते तेव्हा.” चित्रपटाचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे सगळे कलाकार पीएचडीचे विद्यार्थी, पोस्टडॉक किंवा संशोधनक्षेत्राशी संबंधित आहेत. एका अर्थाने चित्रपटाचे शेवट ‘फिल गुड’ म्हणता येईल पण चित्रपटाचा उद्देश लक्षात घेतला तर यावर फारसा आक्षेप येऊ नये. हॉलिवूड चित्रपटांमध्ये संशोधनाच्या नावाखाली जे काही दाखवतात त्या पार्श्वभूमीवर संशोधनक्षेत्राचं यापूर्वी कधीही न झालेलं दर्शन या चित्रपटात होतं.

दुसरा चित्रपट याच्या अगदी उलट आहे. मागच्या लेखात लोकप्रिय चित्रपट आणि गंभीर, विचार करायला लावणारे चित्रपट यांचा संदर्भ आला होता. ‘द पेंटर’ हा चित्रपट दुसर्‍या प्रकारात मोडतो. डी व्हांग हा द. कोरियाचा शिल्पकार आणि चित्रकार. त्याने २०१२ मध्ये हा चित्रपट बनवला. चित्रपटाचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे आयएमडीबी किंवा इतर कुठेही याची नोंद नाही. व्हांगच्या विकी पानावर याचा उल्लेख आहे आणि यूट्यूबवर चित्रपट उपलब्ध आहे. तिथेही फारशी माहिती नसल्याने उपलब्धता अधिकृत आहे किंवा कसं हे ही कळायला मार्ग नाही पण इतकी कमी प्रसिद्धी बघता कदाचित व्हांगनेच उपलब्ध करून दिला असावा असं मानायला जागा आहे.

चहा करण्याची जशी प्रत्येकाची वेगवेगळी पद्धत असते तसंच प्रत्येकजण चित्रपट बघताना वेगवेगळ्या गोष्टींकडे लक्ष देतो. यातील कोणतीही पद्धत बरोबर किंवा चूक नसते. मला फोटोग्राफीची आवड असल्याने माझं लक्ष सर्वात आधी अभिनेत्यांपेक्षा कॅमेर्‍याची फ्रेम कशी आहे, रंग कोणते आहेत, किती प्रकाश किंवा अंधार आहे, चित्रपटाचा फिल/टोन कसा आहे (‘सिन सिटी’ की ‘मॅट्रिक्स’ की ‘गॉडफादर’), चित्रपटाची लय संथ आहे की जलद, कॅमेरा कुठून कुठे फिरतो आहे अशा गोष्टींकडे जातं. हे सगळं ठरवून होतं असं नाही, आपोआप होतं आणि मग एखादी गोष्ट चांगल्या किंवा वाईट दृष्टीने उठून दिसली की लगेच लक्षात येते. उदा. ‘द पेंटर’ हा चित्रपट चित्रकार आणि चित्रे या विषयावर आहे आणि तरीही काळ्या-पांढर्‍या रंगात आहे. ‘असं का?’ हा प्रश्न लगेच पडला आणि चित्रपटाच्या शेवटी-शेवटी याचं उत्तर मिळालं. उत्तर खरं तर साधंच आहे, विशेषतः पिकासोच्या ‘ब्लू पिरियड’वगैरेंशी परिचय असला तर लगेच लक्षात यावं. काळ-पांढरं जग नायकाची मन:स्थिती आहे. चित्र काढण्याची प्रेरणा येते तेव्हा तेवढ्या काळापुरते रंग प्रगट होतात आणि नंतर परत पहिल्यासारखं.

नायक प्रथितयश चित्रकार आहे, त्याची शैली अनेकांनी उचलली आहे. पण हल्ली त्याने लोकप्रिय प्रवाहाच्या विरोधात जाऊन स्वतःची अभिव्यक्ती अधिक स्वतंत्रपणे प्रकट करायला सुरुवात केली आहे. याचा परिणाम म्हणजे त्याचं येऊ घातलेलं प्रदर्शन रद्द होतं कारण लोकांना जास्त विचार करायला लावणारी कलाकृती नको आहे. त्याची मैत्रीण त्याला थोडं कॉम्प्रोमाईझ करायला सांगते पण तो नकार देतो. चित्रपटाची कथा फारशी नाही, संवादही कमी आहेत. कॅमेरा संथ लयीत किंवा कधी कधी स्लोमोशनमध्ये सगळं टिपत राहतो. कॅमेरा बरेचदा नायकाच्या मन:स्थितीप्रमाणे लय बदलतो – संथ, जलद किंवा तर्र असताना झोकांड्या जाणं. प्रदर्शन रद्द झाल्यानंतरचे एक-दोन दिवस हाच चित्रपटाचा काळ आहे. शेवटही फारसा अनपेक्षित नाही. मग या चित्रपटात काय बघायचं? एक म्हणजे द. कोरियाच्या सध्याच्या कलाक्षेत्राचं एक दर्शन इथे घडतं. नायक तर्र असताना बरळतो, “फाईन-आर्टला काय अर्थ आहे? आर्टच्या आधी फाईन हे विशेषण कशासाठी?” ‘कलाकाराने कलेसाठी तडजोड करावी की नाही, लोकानुनय करावा की नाही की मध्यममार्ग पत्करावा?’ हे प्रश्न चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी आहेत. खरं तर चित्रपटात कोरियाचे आणि तिथल्या कलाक्षेत्राचे अनेक संदर्भ आहेत पण संस्कृतीशी परिचय नसेल तर यांची ओळख पटणे अशक्य आहे. शेवटी एका प्रसंगात चित्रकाराला चित्र कसं ‘सुचतं’ हे दाखवलं आहे.

चित्रपट बराचसा व्हांगच्या अनुभवांवर बेतलेला असावा असं वाटतं. नेहमीच्या वाटेपेक्षा वेगळी वाट चोखाळणारा चित्रपट आवडत असेल तर बघायला हरकत नाही.

चित्रपट बघण्याची प्रत्येकाची कारणं आणि पद्धत वेगवेगळी असते. चित्रपट बघण्यामागच्या हेतूंमध्येही बरेचदा फरक असतो. काही लोक फक्त मनोरंजनासाठी चित्रपट बघतात, काहींना त्यातून आणखी काहीतरी हवं असतं. चित्रपटांचं वर्गीकरण अनेक प्रकारे केलं गेलं आहे. एक ढोबळ प्रकार म्हणजे जे चित्रपट बघताना फारसं डोकं वापरावं लागत नाही असे आणि जे डोक्याला त्रास देतात असे. जेम्स बॉन्डचे कितीही चित्रपट सलग बघितले तरी चालू शकतं. पण दिग्दर्शक जे सांगतो आहे त्यात बरेच पदर असले, त्याला अनेक संदर्भ असले तर असे चित्रपट विचारपूर्वक बघावे लागतात. असं करताना मलातरी अशा चित्रपटांना नेहमीपेक्षा अधिक वेळ द्यावा लागतो. म्हणूनच चित्रपट महोत्सव आणि आमची कुंडली जमत नाही. चित्रपट महोत्सवात रिट्रोस्पेक्टिव्ह विभागात चार-पाच दिवसात लागोपाठ दहा अन्तोनियोनी किंवा कुरोसावा बघणाऱ्यांबद्दल मला नेहमीच कौतुकमिश्रित आदरयुक्त हेवा वाटत आलेला आहे. उत्तमोत्तम चित्रपट बघण्याची संधी असूनही आमच्या औटडेटेड सीपीयुमुळे ते शक्य होत नाही हे आमचं दुर्दैव. एक बर्गमन बघितला तर तो बरेच दिवस पुरतो. त्यातही तो बघायचा मूड नसेल तर मुळात बघितलाच जात नाही आणि बघितल्यानंतरही पूर्णपणे पचविल्याशिवाय दुसरं त्याच ताकदीचं काही बघणं जमत नाही. याचा तोटा म्हणजे साहजिकच बहुतेक चित्रपट न बघितलेल्या यादीतच राहतात. पुस्तक आणि चित्रपटांमध्ये हा एक मुख्य फरक जाणवतो. पुस्तक वाचताना मध्ये थांबता येतं. चित्रपट सलग बघितला जातो आणि त्यातही माध्यम मुख्यत्वे दृकश्राव्य असल्याने अधिक परिणामकारक भासतं. अर्थात पुस्तकांमध्येही काफ्कासारखे लेखक सलग वाचणं जमत नाही.

सेवन्थ सील बर्गमनच्या गाजलेल्या चित्रपटांपैकी एक. या लेखात चित्रपटाची जवळजवळ सगळी कथा उघड केलेली आहे कारण एक तर असं केल्याशिवाय वेगवेगळ्या पैलूंवर चर्चा शक्य नाही. दुसरं म्हणजे ‘दा विंची कोड’प्रमाणे चित्रपटाची कथा सांगितली तर काय शिल्लक राहील असा प्रश्न इथे येऊ नये कारण चित्रपटातील इतर अनेक गोष्टी कथानकापेक्षा अधिक रोचक आहेत. तरीही कथानक उघड होऊ नये असं वाटत असेल तर इथे थांबावं. चौदाव्या शतकातील स्वीडनमध्ये एक सरदार – अन्तुनियश ब्लॉक – आणि त्याचा सेवक नुकतेच युद्धावरून घरी परतत आहेत. समुद्रकिनारी विसावा घेत असताना ब्लॉकची भेट साक्षात मृत्यूशी होते. “तू कोण आहेस? ” ब्लॉक विचारतो. “मी मृत्यू. ” “तू मला घेऊन जायला आला आहेस का? ” “मी बराच काळ तुझ्याबरोबर आहे. ”

पहिल्या पाच मिनिटाच्या आतच आलेल्या या प्रभावी प्रसंगामुळे चित्रपटाचा टोन निश्चित होतो. ही एक रूपककथा आहे आणि तिला ख्रिस्ती धर्माचे असंख्य संदर्भ आहेत – उदा. सेवन्थ सील हे नाव. ब्लॉकला बुद्धिबळाचा नाद आहे आणि आताही तो पट उघडून एकटाच खेळतो आहे. मृत्यूशी भेट झाल्यावर तो मृत्यूला एक डाव खेळण्याचं आव्हान देतो. जोपर्यंत मृत्यू त्याला हरवत नाही तोपर्यंत तो जिवंत राहू शकेल. डाव सुरू होतो आणि कथानक पुढे सरकतं. दुसरं उपकथानक रस्त्यावर खेळ करून उदरनिर्वाह करणारे कलाकार – जोसेफ, त्याची बायको मिया आणि छोटा मुलगा मिकायेल यांचं आहे. जोसेफला नेहमी दृष्टांत दिसत असतात. पहिल्याच प्रसंगात त्याला मेरी छोट्या येशूला घेऊन हिरवळीवरून जाताना दिसते. मियाला हे सगळे भास वाटतात आणि ती याकडे फारसं गंभीरपणे बघत नाही. ब्लॉकने मृत्यूकडे सवड मागितली आहे ती दोन कारणांसाठी. त्याला अंतिम सत्याचा शोध घ्यायचा आहे, देव खरंच आहे का आणि असला तर तो गप्प का याचं उत्तर हवं आहे. आणि दुसरं म्हणजे आपलं आतापर्यंतचं आयुष्य धर्मासाठी लढाया करण्यामध्ये व्यर्थ गेलं आहे असं त्याला वाटतं. त्यामुळे मरायच्या आधी त्याला काहीतरी अर्थपूर्ण करायची इच्छा आहे. तो चर्चमध्ये जाऊन धर्मगुरुपुढे हे सगळं सांगतो. तू मृत्यूशी डाव कसा जिंकशील हे विचारल्यावर तो त्याने आखलेला बेतही सांगतो. हे ऐकल्यावर धर्मगुरूच्या वेषातील मृत्यू आपला चेहरा उघड करतो. मृत्यू कोणत्याही नीतिनियमांना न जुमानणारा आहे.

मृत्यू फक्त ब्लॉकची सोबत करतोय असं नाही. प्लेगमुळे सगळीकडे वाताहत झाली आहे, माणसं किड्यामुंग्यांप्रमाणे मरत आहेत. वेगवेगळ्या रूपांमध्ये लोकांना मृत्यू सतत भेटत राहतो. (इथे चित्रपट रंगीत नाही हेच बरं असं वाटतं. ) आणि मृत्यूबद्दल वेगवेगळ्या लोकांच्या प्रतिक्रियाही बघायला मिळतात. चेटकीण असल्याच्या आरोपाखाली एका मुलीला जिवंत जाळण्याची शिक्षा दिलेली आहे. चर्चमध्ये एक चित्रकार भिंतीवर वेगवेगळ्या रूपात मृत्यूची चित्रं काढतो आहे. ब्लॉकची भेट जोसेफ आणि त्याच्या कुटुंबाशी होते आणि तो त्यांना त्याच्या किल्ल्यात येण्याचं आमंत्रण देतो. बरोबर त्याचा सेवक आणि इतर काही लोकही जायला निघतात. जाताना वाटेत चेटकिणीच्या शिक्षेची तयारी चालू असते. ब्लॉक तिला विचारतो, “तू खरंच सैतानाला भेटली आहेस का? ” “का? ” “मला त्याला देव आहे का हे विचारायचं आहे. ” हे सगळे जंगलात विसावा घेत असताना प्लेगच्या तडाख्यात सापडलेला गावातला एक माणूस पाण्यावाचून तडफडत प्राण सोडतो. आणि पुढच्याच क्षणी मृत्यू ब्लॉकबरोबर त्यांचा अर्धा राहिलेला डाव खेळायला येतो. डाव चालू असताना जोसेफला ब्लॉकबरोबर खेळणारा मृत्यू दिसतो आणि तो जीव वाचवण्यासाठी मिया आणि मिकाएलला घेऊन निघून जातो. ब्लॉक त्यांना जाताना बघतो आणि मृत्यूचं त्यांच्याकडे लक्ष जाऊ नये म्हणून सोंगट्यांना धक्का देऊन डाव उधळवतो. मृत्यू परत सोंगट्या ठेवताना किंचित बदल करतो आणि पुढच्याच खेळीत ब्लॉकवर मात करतो. “आपली पुन्हा भेट होईल ती वेळ तू आणि तुझे मित्र यांच्यासाठी अंतिम घटका असेल. ” “तू तुझी गुपितं सांगशील. ” “माझ्याकडे कोणतीही गुपितं नाहीत.” किल्ल्यात पोचल्यावर ब्लॉक, त्याची बायको आणि इतर लोक शेवटचं जेवण करतात. जेवण संपल्यावर काही वेळाने त्यांचे मागे लक्ष जातं, तिथे मृत्यू उभा असतो. त्याला पाहून त्यांच्या वेगवेगळ्या प्रतिक्रिया होतात. त्यांच्याबरोबर असलेली मुलगी त्याचं स्वागत करते तर ब्लॉक देवाची प्रार्थना करायला लागतो. चित्रपटाच्या शेवटी सकाळ झालेली असते. जोसेफ, मिया आणि मिकाएल जागे होतात. जोसेफला क्षितिजावर मृत्यू ब्लॉक आणि इतर लोकांना नाचत घेऊन जाताना दिसतो. मियाचा नेहमीप्रमाणे त्याच्यावर विश्वास बसत नाही. ते निघून जात असताना चित्रपट संपतो.

चित्रीकरण करताना बर्गमनने निसर्ग आणि माणूस यांच्या एकत्रित प्रतिमांचा वापर अत्यंत प्रभावीपणे केला आहे^१. क्रुसावर असलेली येशूची प्रतिमा दोन-तीनदा दिसते. जोसेफला अंतिम सत्याचा शोध घ्यायचा आहे. इथे नचिकेत आणि यमाची गोष्ट आठवते. मात्र नचिकेताला यम सगळी रहस्ये सांगतो तर इथे मात्र मृत्यू सांगण्यासारखं काही नाहीच असं उत्तर देतो. देवाचा संदर्भ येऊनही देव आहे याचं चिन्ह कुठेही दिसत नाही. मुलीला जाळत असताना ब्लॉकला त्याचा सेवक विचारतो, “आता हिच्याकडे कोण बघणार? देवदूत, देव की सैतान? ” संपूर्ण चित्रपटावर मृत्यूची छाया असूनही शेवट आशादायी आहे. इथे रोशोमान आठवतो. जोसेफ, मिया आणि छोटा मिकायेल यांची तात्पुरती का होईना – मृत्यूच्या तावडीतून सुटका झाली आहे. ब्लॉकने यांना वाचवून त्याच्या आयुष्यात किमान एक अर्थपूर्ण काम केलं आहे. सगळीकडे मृत्यूचं थैमान चालू असतानाही काही मोजके प्रसंग जीवनाचं चैतन्य दाखवतात. जंगलात जोसेफ आणि मियाचा सहकारी झाडावर चढून बसलेला असताना मृत्यू येऊन झाड करवतीने कापायला लागतो. झाड पडल्यावर तो मरतो मात्र लगेच त्या कापलेल्या खोडावर एक खार येते आणि अन्न शोधू लागते. मृत्यू हे अंतिम सत्य असलं तरी दुसऱ्या बाजूला जीवनाचं रहाटगाडगं अव्याहतपणे चालू असतं हे ही तितकंच खरं आहे. चित्रपटात असे अनेक छोटे क्षण येतात जे लक्षात राहतात. उदा. ब्लॉक जोसेफ आणि इतरांबरोबर दूध आणि स्ट्रॉबेरी यांचा आस्वाद घेताना म्हणतो, “मला हे क्षण नेहमीच लक्षात राहतील. ” पार्श्वभूमीत ऐकू येईल न येईल असं मंद संगीत. ब्लॉक उठून चालत जातो आणि लगेच त्याच्या मागे उभा असलेला मृत्यू दिसतो. असे प्रसंग बघताना कदाचित प्रत्येकाची प्रतिक्रिया वेगळी असेल आणि आपली जी प्रतिक्रिया होते ती शब्दांमध्ये नेटकेपणे मांडणं शक्य होत नाही. इथे काहीतरी शब्दांच्या पलीकडलं घडत असतं.

मुळात चित्रपटाचा विषयच असा आहे ज्याबद्दल उघडपणे चर्चा बहुतेक वर्तुळांमध्ये केली जात नाही. उलट मृत्यू अटळ आहे हे माहीत असूनही तो विषय निघाला तर विषय बदलण्याकडे, हसण्यावारी नेण्याकडे किंवा आपल्याला याची चिंता नाही असं दाखवण्याकडे कल असतो. माणूस हा एकमेव प्राणी असा आहे की ज्याला आपला मृत्यू अटळ आहे ही स्पष्ट जाणीव आहे. असं असूनही मृत्यूबद्दल आपल्या भावना गुंतागुंतीच्या आणि बरेचदा ठराविक साच्याच्या असतात. मृत्यू म्हटलं की भय त्याच्या जोडीला आलंच. हे भय नेमकं कशाबद्दल आहे याचा विचार केला जात नाही. मृत्यू म्हणजे अशुभ, वाईट हे समीकरण इतकं पक्कं झालं आहे की यापलीकडे विचार संभवतच नाही. जवळचं कुणीतरी अचानक गेल्यावर आपल्याला मृत्यूचं भान येतं, पण आठवड्याभरात हरदासाची कथा मूळपदावर येते. यासाठीच रोमन सम्राट मार्कुस औरेलियस याने एक माणूस फक्त रोज मृत्यूची आठवण करून देण्यासाठी नेमला होता. “We need to understand the extraordinary beauty, strength and the vitality of death. ” असं म्हणणारे जे. कृष्णमूर्तींसारखे तत्त्वज्ञ तर फारच दुर्मिळ.

मृत्यूशी बुद्धिबळ खेळण्याची कल्पना रोचक आहेच पण खरं तर जन्माला आलेला प्रत्येक माणूस रोज हा डाव खेळतच असतो आणि कधीतरी तो हरणार हे ठरलेलं असतं. कुणी तुलनेनं लवकर हरतात तर कुणाला हरायला थोडा वेळ लागतो, इतकाच काय तो फरक.

—-

१. या चित्रपटातील वेगवेगळ्या प्रतिमा नंतर इतर अनेक रूपांमध्ये वापरल्या गेल्या. विशेषत: मृत्यूशी बुद्धिबळ खेळणारी प्रतिमा बरीच गाजली. वुडी ऍलनने त्याच्या ‘लव्ह ऍंड डेथ’ चित्रपटात शेवटी सेवन्थ सीलच्या ‘डान्स ऑफ डेथ’चं विडंबन केलं आहे. याच्या नायकालाही जोसेफप्रमाणेच दृष्टांत होत असतात. बर्गमन हे वुडी ऍलनचं दैवत, त्याच्या अनेक चित्रपटांवर बर्गमनच्या शैलीची छाप स्पष्ट दिसते. बर्गमनप्रमाणेच मृत्यू हा त्याच्या चित्रपटांच्या मुख्य विषयांपैकी आहे. त्याचं ‘डेथ नॉक्स’ हे एक अंकी नाटकही सेवन्थ सीलचं आणखी एक विडंबन आहे. विडंबन म्हणजे टवाळी हा नियम सिद्ध करणाऱ्या अर्थहीन आणि टुकार विडंबनांपलीकडे जाऊन दर्जा राखून केलेलं सकस विडंबन ही मूळ कलाकृतीला दिलेली दाद असते याचा इथे प्रत्यय येतो.

पूर्वीच्या काळी – म्हणजे भारत आर्थिक महासत्ता वगैरे व्हायला लागण्याच्या अगोदर – कोणतीही चांगली गोष्ट – पेणसिलीपासून ते मोटारगाडीपर्यंत – म्हणजे फारिन मेड हे समीकरण ठरलेले असे. आता सुदैवाने काळ बदलला आहे, सगळ्या वस्तू इथे मिळायला लागल्या आहेत. तरीही एका गोष्टीसाठी मात्र अजूनही पल्याडचे तोंड बघावे लागते आणि ती म्हणजे विनोद. विनोद हे माणसाचे नाव बरेच प्रचलित असले तरी जातिवंत, खळखळून हसायला लावणारा विनोद मात्र इथे दुर्मिळ झाला आहे. विनोद म्हटले की पुलंचे नाव समोर ठेवायला लोक तत्पर असतात. जातिवंत विनोदी साहित्य निर्मितीमध्ये त्यांचे काम नि:संशय उल्लेखनीय आहे. पण त्यानंतर काय? साहित्य तर सोडाच, पण इतर माध्यमांमध्येही विनोदाला फारसे गंभीरपणे घेतले जात नाही असे दिसते.

परदेशाचे तोंड बघावे लागते ते इथे. अमेरिकन सिटकॉम हा अफलातून प्रकार आपल्याकडे होणे शक्य नाही कारण त्याला जी मेहनत अपेक्षित आहे ती आपल्या मालिकांचे निर्माते-दिग्दर्शक आणि कलाकार यांच्याकडून कदापि होणे नाही. तिथे पाट्या टाकून चालत नाही, प्रत्येक भाग स्वतंत्र त्यामुळे लांबण लावता येत नाही. प्रत्येक वर्षीच्या सीझनमध्ये अमुक भाग करायचे असे ठरलेले असते. वर्षाला घाऊक चारशे अन पाचशे भागांच्या खानावळीच्या पंक्ती उठवणार्‍यांना हे कसे जमावे? याच्या जवळ जाणारा एकमेव प्रकार मराठीत पाहिला मिळाला तो म्हणजे लहानपणी बघितलेला  ‘विच्छा माझी पुरी करा’ चा प्रयोग. मी पाहिलेल्या प्रयोदात विजय कदम, जानर्दन लवंगारे, दीपक शिर्के आणि किशोर नांदलसकर होते. तेव्हा हसून हसून जी पुरेवाट झाली तसा अनुभव परत आला नाही.

अमेरिकन सिटकॉममध्ये वेगवेगळ्या मालिकांचे चाहतेवर्ग आहेत. आमची फेवरिट म्हणजे साइनफेल्ड. इतरही आवडतात, ‘टू ऍंड अ हाफ मेन’ किंवा ‘रेमंड’ पण साइनफेल्डची सर कुणालाही येणार नाही असे आमचे ठाम मत आहे. गेली १०-१२ वर्षे या मालिकेचे भाग अनेकदा पाहूनही परत बघावेसे वाटतात हे विशेष. साइनफेल्ड मालिकेची कल्पना जेरी साइनफेल्ड आणि लॅरी डेव्हिड या दोघांच्या डोक्यातून निघाली. जेरी त्यावेळी स्टॅंड अप कॉमेडियन म्हणून नुकताच प्रसिद्ध होऊ लागला होता. लॅरी आणि त्याने मिळून या मालिकेची रूपरेखा निश्चित केली. त्यातील एक महत्वाचा भाग म्हणजे मालिकेत कोणत्याही प्रकारचे भावनात्मक प्रसंग यात नाहीत. ‘शो अबाउट नथिंग’ असे सूचक वर्णन करून रोजच्या आयुष्यातील छोट्या-छोट्या निरर्थक वाटणार्‍या गोष्टींभोवती प्रत्येक भागाची कथा गुंफलेली आहे.

यातील प्रमुखे पात्रे चार. जेरी साइनफेल्डने स्वत:चीच भूमिका केली आहे, त्याचा शेजारी क्रेमर, मित्र जॉर्ज आणि मैत्रिण इलेन. जसजसे मालिकेचे भाग वाढत गेले तसतशी यातील प्रत्येकाची स्वभाववैशिष्ट्ये अधिक ठळक होत गेली. जेरी कधीही संतापत नाही, त्याने चिडून कुणावर ओरडण्याचा प्रयत्न केला तर त्याचा आवाज चिरकतो. जॉर्ज अतिशय चिंगूस मारवाडी आहे तर इलेनला एकही मैत्रिण नाही. यातील क्रेमरचे पात्र विशेष आहे. सुरूवातीला लॅरी डेव्हिडने आपल्या एका शेजार्‍यावर याची व्यक्तिरेखा बेतली होती (त्या शेजार्‍याचे नावही क्रेमर होते.) नंतर क्रेमरची भूमिका करणार्‍या मायकेल रिचर्ड्सने आपली कल्पनाशक्ति पणाला लावून या व्यक्तिरेखेत रंग भरायला सुरूवात केली. निरनिराळे आवाज काढणे, कधीही दारावर टकटक न करता धाडकन दरवाजा उघडून आत येणे, सतत धडपडणे अशा अनेक लकबींमुळे त्याच्या व्यक्तिरेखेला एक विशिष्ट आकार आला. असे होते आहे हे लक्षात आल्यावर मालिकेच्या लेखकांनी त्या व्यक्तिरेखेला शोभतील असे प्रसंग लिहीण्यास सुरूवात केली. कल्पनाशक्ति आणि मेहनत यांच्या जोरावर मायकेलने आपल्या पात्राला एक स्वतंत्र रूप मिळवून दिले. क्रेमर दरवाजा उघडून धाडकन आत का येतो? यावर मायकेलचे म्हणणे असे की क्रेमर जसा लोकांच्या आयुष्यात बिनबोलावता घुसतो त्यासाठी मला एक प्रतिमा हवी होती. त्याचे धाडकन आत येणे यात मला ती सापडली. जॉर्जचे पात्र लेखक लॅरी डेव्हीडवरच बेतले आहे. जॉर्जची भूमिका करणार्‍या जेसनला सुरूवातीला हे माहित नव्हते. एकदा एक प्रसंग वाचत असताना तो लॅरीला म्हणाला, “छे, असे कधी होणे शक्य आहे का?” त्यावर लॅरी म्हणाला, “का नाही? माझ्या बाबतीत झाले आहे.” ते ऐकल्यावर जेसनच्या डोक्यात प्रकाश पडला आणि त्याने लॅरीच्या लकबी जॉर्जच्या भूमिकेत आणायला सुरूवात केली.

याखेरीज जॉर्जचे आई-वडील फ्रॅंक आणि एस्टेल कोस्टान्झा, जेरीचे आई-वडील मॉर्टी आणि हेलन साइनफेल्ड, जेरीचे काका लिओ, जेरीचा शेजारी आणि जानी दुष्मन पोस्टमन न्यूमन ही पात्रेही महत्वाची आहेत. न्यूमन म्हणजे जुरासिक पार्कमधील जाड्या, भ्रष्ट प्रोग्रामर. जेफके सिनेमात त्याचे नाव न्यूमन होते तेच इथेही ठेवले. त्याची आणि जेरीची नेमकी का दुष्मनी आहे याचे कारण कधीच उघड केले जात नाही. जेरीच्या म्हणण्यानुसार सुपरमॅनला जसा एक खलनायक असतो तसा मला न्यूमन. जॉर्जचे आईवडील म्हणजे विक्षिप्तपणाचे अर्क आहेत. जॉर्जची आई आयुष्यात कधीही हसलेली नाही, वडील स्विमिंगपूलमध्ये चपला घालून पोहतात. अंकल लिओ बोलताना नेहेमी समोरच्याचा खांदा पकडतो. इतर कमी महत्वाची पात्रेही काही कमी नाहीत. जॉर्जचा बॉस, क्रूगर, क्रूगर इंडस्ट्रीजचा मालक आहे पण त्याला कंपनी गाळात चालली आहे याची अजिबात फिकीर नाही. जॉर्जला त्याच्या मानगुटीवर बसून काम करून घ्यावे लागते.

प्रत्येक भागात एखाद्या साध्याश्या वाटणार्‍या गोष्टीभोवती सर्व पात्रांच्या कथा गुंफल्या जातात. ही कथानक निर्मिती, सर्व पात्रांचे स्वभाव त्याला चपखल बसणे आणि त्यातून होणारी निखळ विनोदनिर्मिती ही या मालिकेची वैशिष्ट्ये म्हणता येतील. लोकांच्या विक्षिप्त सवयी – उदा. बोलताना खूप जवळ उभे राहणे, फोनवर तासनतास बोलत राहणे यासारख्या गोष्टींचा विनोदासाठी कसा उपयोग करावा हे बघण्यातच मजा आहे. एका भागात जेरी चक्क पर्स घेऊन हिंडतो आणि त्यामुळे गदारोळ झाल्यावर शेवटी जगाला ओरडून सांगतो, “यस, आय कॅरी अ पर्स!” याखेरीज गॉडफादर, जेएफके, अपोकॅलिप्स नाऊ या चित्रपटांची उत्कृष्ट विडंबने साइनफेल्डमध्ये बघायला मिळतात. काही भागांमध्ये तर जेरी आणि जॉर्ज एनबीसीमध्ये मालिका तयार करण्यासाठी बोलणी करायला जातात या सत्य घटनांवरच आधारलेले आहेत.

१९८९ ते १९९८ असे नऊ सीझन केल्यानंतर लोकप्रियतेच्या शिखरावर असताना आणि च्यानेलची पुढच्या सीझनसाठी प्रत्येक भागाला पन्नास लाखांची ऑफर असतानाही जेरी साइनफेल्डने मालिका संपवण्याचा निर्णय घेतला. अर्थात मालिका संपली म्हणून तिची लोकप्रियता थांबली नाही. मालिकेच्या पुन:प्रसारणामुळे मिळालेल्या उत्पन्नाने जेरी साइनफेल्डला फोर्ब्ज मासिकाच्या दडगंज श्रीमंतांच्या यादीमध्ये नेऊन ठेवले.