लहानपणापासून फारसा विचार न करता समोर येईल तो चित्रपट बघितल्यानंतर हल्ली चित्रपट बघण्याच्या पद्धतीमध्ये बदल झाल्याचं जाणवतं. अमुक वेळी अमुक चित्रपट बघायचा की नाही याचे निकष बरेच बदलले आहेत आणि त्यात विक्षिप्तपणा आला आहे. चित्रपटांचं जे अनेक प्रकारे वर्गीकरण केलं जातं ते बहुधा दोन ढोबळ प्रकारांमध्ये बसवता येईल. ज्यावर विचार करावा लागत नाही असे आणि करावा लागतो असे चित्रपट. ही दोन टोकं झाली. यात मध्ये असणारे चित्रपटही असतात. पैकी विचार न करावा लागणारे चित्रपट बघण्यात फारशी अडचण येत नाही. मूड, वेळ आहे की नाही इतकाच प्रश्न येतो. गंभीर चित्रपट बघताना मात्र निकष वाढतात. मूड, वेळ यांचा प्रश्न असतोच, शिवाय त्या क्षणी त्या (प्रकारच्या) चित्रपटाचा आस्वाद घेण्याची मन:स्थिती आहे की नाही हे ही बघावं लागतं. त्यात परत असे चित्रपट एकापाठोपाठ एक बघणं जमत नाही. कुरोसावा, बर्गमन यांच्या एका चित्रपटात इतकं काही सापडतं की ते आत्मसात करण्यात बराच वेळ जातो. असा एक चित्रपट पाहिल्यानंतर पाटी कोरी करून नवीन अनुभव घ्यायला तयार होईपर्यंत दुसरं काही बघावं अशी इच्छा होत नाही. म्हणून रिट्रोस्पेक्टीव्ह सारख्या प्रकारांशी आमची कुंडली जुळत नाही. परत हल्ली बहुतेक चित्रपट घरी बघता येत असल्यामुळे सोय वाढली आहे. घरी चित्रपट हवा तिथे थांबवता येतो, एखादा प्रसंग किंवा संवाद कळला नाही तर परत बघता येतो किंवा चक्क मध्ये थांबून आपण काय बघत आहोत याचा विचार करता येतो. अनेक चित्रपट उपलब्ध आहेत म्हणून सगळे एकापाठोपाठ एक बघून टाकायचे की जमेल, रुचेल तोच चित्रपट निगुतीने बघायचा यात सध्या तर मत दुसऱ्या प्रकाराला आहे. ही अर्थातच टीका नाही. उलट मायक्रोसॉफ्टला गुरुस्थानी मानून आमच्यात असलेल्या ‘बग’ला ‘फीचर’चं रूप देण्याचा केविलवाणा प्रयत्न आहे. चित्रपट बघण्याची अमुक पद्धत बरोबर, अमुक चूक असं काही नसतं.
अर्थातच या सर्व विक्षिप्तपणाची किंमत द्यावी लागते. न पाहिलेल्या चित्रपटांची यादी इतकी लांब आणि लाजिरवाणी आहे की ती गुप्त ठेवण्यात आलेली आहे. अशा परिस्थितीत एखादा गाजत असलेला चित्रपट बघण्यात आला तर विशेष समजायचं. सध्या युरोपमध्ये गाजत असलेला ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ – ‘द ग्रेट ब्यूटी’ हा चित्रपट नुकताच पाहिला. इटली आणि फ्रान्स यांच्या सहनिर्मितीने बनलेल्या या चित्रपटाचा ऑस्करच्या सहाच्या यादीत नुकताच समावेश झाला आहे. एकदा बघितल्यावर परत एकदा बघितला. इतक्या वेगवेगळ्या पातळ्यांवर परिणामकारक असा नवीन चित्रपट बरेच दिवसांनी बघायला मिळाला.
चित्रपट सुरू होतो रोम शहरात. कॅमेरा एखाद्या प्रवाशासारखा फिरत राहतो. गाण्यांचा सराव करणारा क्वायर, जपानी पर्यटक, त्यांना माहिती देणारी गाईड, अचानक एक पर्यटक चक्कर येऊन पडतो. प्रसंग बदलल्यानंतर आता एक पार्टी चालू असलेली दिसते. लोक नाचत आहेत, काही क्षण कॅमेरा काही व्यक्तींवर रेंगाळतो पण कुठेही ही प्रमुख व्यक्तिरेखा आहे हे जाणवण्याइतपत तिला महत्त्व देत नाही. अखेर जवळजवळ दहा मिनिटांनंतर मुख्य व्यक्तिरेखा समोर येते – जेप गांबार्देल्ला. जेप हा एक प्रसिद्ध लेखक आणि पत्रकार आहे आणि ही पार्टी त्याच्या वाढदिवसाची आहे. पार्टीत उच्चभ्रू लेखक, दिग्दर्शक, कलाकार यांचं वागणं पाहून गोविंद निहलानी आणि एलकुंचवार यांच्या पार्टी चित्रपटाची आठवण होते. (मुळात पार्टीची प्रेरणा टॉलस्टॉयच्या ‘वॉर ऍंड पीस’ची पहिली काही प्रकरणे आहेत हे नुकतंच लक्षात आलं. यातील साम्यस्थळे रोचक आहेत. हा स्वतंत्र लेखाचा विषय होऊ शकेल.) जेप समोर आल्याबरोबर एक प्रश्न विचारतो, “आयुष्यात तुम्हाला सर्वात जास्त काय आवडतं?” याचं उत्तर किंवा उत्तरे मिळवण्यात बाकीचा चित्रपट खर्ची होतो असं म्हणता येऊ शकेल. पण फक्त या प्रश्नाची उत्तरं मिळवणे हाच चित्रपटाचा हेतू नाही. तसं असतं तर त्याचा आवाका फार लहान झाला असता. जेप आता साठीच्या आसपास आहे. त्याने आतापर्यंत फक्त एक कादंबरी लिहिली आहे. ही इतकी प्रसिद्ध झाली की तेव्हापासून तो इटालियन साहित्यातील महत्त्वाचा लेखक मानला जातो. (इथे ‘कॅचर इन द राय’ आणि ‘टू किल अ मॉकिंगबर्ड’ ची आठवण होणे अपरिहार्य आहे.) संपूर्ण चित्रपटात लोक जेपला वेळोवेळी विचारत राहतात की तू त्यानंतर आणखी काही का लिहिलं नाही. लेखकांना हा प्रश्न किती वैताग देणारा असतो याची जाणीव असते. जेप कधी हे तर कधी ते उत्तर देत राहतो. या कदाचित फसव्या उत्तरांमध्ये त्याला कधी कधी खरी उत्तरंही गवसतात. ही उत्तरं शोधणं हा चित्रपटाचा आणखी एक हेतू.
पण इथेही चित्रपट थांबत नाही. दिग्दर्शक पाओलो सोरेंतिनोची महत्त्वाकांक्षा किती प्रचंड आहे हे हळूहळू लक्षात यायला लागतं आणि आपण अवाक होऊन बघत राहतो. जेप स्वत: लेखक त्यामुळे साहित्याचे बरेच संदर्भ येतात. त्यातील सर्वात महत्त्वाचे दोन – मार्सेल प्रूस्त आणि गुस्ताव्ह फ्लोबेर. वेळोवेळी जेप आपल्या गतायुष्यातील आठवणींमध्ये हरवतो. कधी फ्लॅशबॅकमधून या आठवणी दिसतात. फ्लोबेरला ‘नथिंग’बद्दल एक कादंबरी लिहायची होती पण ते त्याला कधीच जमलं नाही. जेप रगेल आणि रंगेल माणूस. त्याचं बहुतेक आयुष्य पार्ट्या करण्यात गेलेलं. अशाच एका पार्टीत तो त्याच्या हाउसकीपरला म्हणतो, “हे माझं आयुष्य. यात अर्थपूर्ण असं काहीच नाही. यावर मी काय लिहिणार? जे फ्लोबेरला जमलं नाही ते मला काय जमणार?”
इथे चित्रपट थांबला असता तरी एक उत्तम चित्रपट ठरला असता. पण सोरेंतिनो त्याच्याही पुढे जातो. सगळ्या चित्रपटात भूतकाळ आणि वर्तमानकाळ यांच्यात प्रवास करताना नवं आणि जुनं यांची सतत तुलना होत राहते. एका पार्टीत जेप आणि एक मित्र बोलत असतात. कुणीतरी अर्धवट टाकून दिलेली डिश समोर असते. जेप विचारतो, “केटरिंगचा दर्जा खालावलाय, नाही?” मित्र म्हणतो, “रोमचा दर्जा खालावलाय.” हे नवं-जुनं दाखवताना सोरेंतिनो वेळोवेळी कलेचा संदर्भ देतो आणि प्रसंगी यावर मर्मभेदी कॉमेंट करतो. ही पार्टी इटलीमधील एका प्रसिद्ध मॉडर्न आर्ट कलेक्टरने दिलेली असते. त्याची आठ-दहा वर्षांची मुलगी खेळत असते. तिला इच्छेविरुद्ध ओढून आणलं जातं. एक भव्य पांढरा कॅनव्हास, रंगांचे डबे ठेवलेले आणि सभोवताली सगळे प्रेक्षक जमलेले. मुलगी चिडलेली असते, ती रडत-रडत एकेका रंगाचे डबे कॅनव्हासवर मोकळे करते, नंतर हाताने रंग पसरवते. हे चित्र नंतर लाखो युरोंना विकलं जाईल. जेपबरोबर त्याची मैत्रीण असते तिला हे बघवत नाही. ते दोघे निघतात आणि तिथे त्यांना तो मित्र भेटतो. हा माणूस साधासुधा नाही, राजेरजवाड्यांचा केअरटेकर आहे. त्यांच्या सगळ्या किल्ल्या याच्याकडे आहेत. जेपच्या विनंतीला मान देऊन तो हा खजिना खुला करतो. रेनेसान्सपासून जोपासलेल्या कलासंस्कृतीमधून आलेली शिल्पे आणि चित्रे या खजिन्यात असतात. ही तेव्हाची कला आणि ही आताची, विरोधाभास प्रकर्षाने जाणवतो. कलेचा संदर्भ फक्त या बाबतीतच घेतलेला नाही. पार्श्वसंगीतही याला साजेसं आहे. चित्रपटात मुख्यत्वे दोन प्रकारचं पार्श्वसंगीत आहे – पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीत आणि आताचं आधुनिक. जेप आणि त्याची मैत्रीण चित्रे बघत असताना मागे बिझेच्या संगीताची हेलावून टाकणारी धून वाजत असते. तेव्हाचं आणि आताचं. ढासळलेली मूल्ये आणि त्यांच्याबरोबर गर्तेत गेलेली आयुष्यं. एकदा एका पार्टीत जेप म्हणतो, “We’re all on the brink of despair, all we can do is look each other in the face, keep each other company, joke a little…”
सोरेंतिनो ज्या परंपरेतून आला आहे ती नावं फार मोठी आहेत. दि सिका, फेल्लिनी, रोस्सेलिनी, अन्तोनियोनी. चित्रपटावर अन्तोनियोनीचा – विशेषत: ‘ला नोत्ते’ चा प्रभाव प्रकर्षाने जाणवतो. अन्तोनियोनीप्रमाणेच सोरेंतिनो संथ लयीत शहराचं वैविध्य टिपत असतो. सोरेंतिनोचा नायकही लेखक आहे. तो ही सगळं स्पष्ट करण्याच्या भानगडीत न पडता कधी सूचकपणे उत्तरांकडे निर्देश करतो तर कधी निर्णय प्रेक्षकांवर सोपवतो. हॉलिवूडच्या चित्रपटांवरचा माझा एक मुख्य आक्षेप म्हणजे त्यातील युरोपचं चित्रण. कित्येकदा युरोपच्या वाऱ्या करूनही बहुतेक दिग्दर्शक पर्यटकाच्या भूमिकेतून बाहेर आलेले दिसत नाहीत. मग ‘बॉर्न आयडेंटिटी’सारख्या उत्तम चित्रपटातही सीआयएचा इटालियन एजंट दाखवला की तो नेमका कलोसियमच्या पुढूनच जात असतो. स्कूटरशिवाय इतर कोणतंही वाहन त्याला सापडत नाही. किंवा पॅरिस म्हटलं की एजंटच्या खिडकीतून आयफेल टॉवर दिसायलाच हवा. जसं भारत म्हटलं की स्लमडॉग, भिकारी किंवा साधूबाबा तसं. बहुधा या मर्यादा लक्षात घेऊनच की काय, कपोलाने कधीही अमेरिकेच्या बाहेरचा विषय हाताळला नाही. (उप आक्षेप : विचार न करता दिलेलं बिनडोक पार्श्व संगीत. ‘स्पाय गेम’ ला विवाल्दीचे ‘फोर सीझन्स’ वापरणार असाल तर आधी त्या गुप्तहेरांचं पिस्तूल आमच्या कानशिलावर लावा आणि आमच्या यातना तरी थांबवा.)
युरोपियन दिग्दर्शकांच्या कॅमेऱ्यातून युरोप बघण्यात वेगळीच मजा आहे. फेलिनीच्या ‘ला दोल्चे व्हिता’प्रमाणेच रोम शहर हा या चित्रपटाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. गंमत म्हणजे जेपचं घर कलोस्सियमच्या शेजारीच असतं. पण कधीही कॅमेरा ‘हे बघा कलोस्सियम’ असा अट्टहास करताना दिसत नाही. कलोस्सियमच्या भिंती दिसतात पण त्या ओझरत्या. आणि मग हे भग्न अवशेष ढासळणाऱ्या जगाचं एक मूक प्रतीक बनून राहतात. कला आणि तिचं व्यवसायीकरण यावर कॉमेंट करताना एक वेगळीच गंमत दिसते. सुरुवातीला ‘बांका पोपोलारे दि व्हिचेंझा’ हे सहनिर्माते असल्याची पाटी येते – सिंहासनमध्ये ‘बॅंक ऑफ महाराष्ट्’ची येते तशी. इटलीमध्ये बॅंक काढणे हा एक लोकप्रिय व्यवसाय आहे, प्रत्येक गल्लीत एक बॅक असते. एका प्रसंगात या बॅंकेची केलेली ओझरती जाहिरात रोचक वाटते. ही नुसती जाहिरात समजायची की दिग्दर्शकाने खास आधुनिक शैलीत केलेली ‘सेल्फ रेफरन्शियल कॉमेंट’?
पूर्वाधात कलेच्या अनुषंगाने जाणाऱ्या चित्रपटाचा फोकस उत्तरार्धात धर्मावर येतो. कॅथॉलिक धर्माला इटली आणि युरोपमध्ये महत्त्वाचं स्थान आहे. चर्चचा शेकडो वर्षांचा इतिहास, सत्तेसाठी झालेल्या लढाया याचे अनेक संदर्भ यात येतात. या सर्वांची संगती तिथे जन्मापासून राहिल्याशिवाय लागणे शक्य नाही. इथे प्रश्न येतो की अशा प्रकारच्या चित्रपटांचे संदर्भ आंतरराष्ट्रीय पातळीवर किती लोकांना लागत असतील? आणि संदर्भ न लागल्यामुळे जर चित्रपटावर कमी योग्यतेचा शिक्का लागला तर चूक कुणाची? असो. एक १०४ वर्षे वयाची सिस्टर पोपला भेटायला येणार असते. तिच्या स्वागताप्रीत्यर्थ जेपच्या घरी मेजवानी होते. या सिस्टरने तरुणपणी जेपची कादंबरी वाचलेली असते. सिस्टरला फक्त जमिनीवर झोपायची सवय. हाटेलातल्या गाद्यांवर तिला झोप येत नाही. मेजवानी संपल्यावर सिस्टर गायब होते. सगळे जण शोधाशोध करायला लागतात, शेवटी ती एका खोलीत जमिनीवर डाराडूर झोपलेली दिसते. पहाटे जेप गच्चीवर येतो. नुकतंच उजाडतंय. पहाटेचा प्रकाश, ओझरतं दिसणारं कलोस्सियम आणि डौलदार राजहंस. सगळी गच्ची राजहंसांनी भरलेली, पश्चिमेकडे जाताना काही काळ विसावा घ्यायला थांबलेले. सिस्टर त्याला विचारते, तू आणखी का लिहिलं नाहीस. जेप समोरचं दृश्य बघतो आणि निःश्वास टाकून म्हणतो, “I was looking for the great beauty, but…I didn’t find it.”
कोणत्याही चित्रपटात महत्त्वाची गोष्ट कोणती असेल तर ती म्हणजे चित्रपटाचा मूड, लय किंवा टोन. हा सांभाळण्याचं काम लेखक, दिग्दर्शक, कलाकार या सर्वांचं असतं. ‘पार्टी’ गंभीर चित्रपट आहे आणि अंगावर आणणारी वास्तवता चित्रित करताना कुठेही विनोदाला स्थान नाही. याउलट काही चित्रपट दुसऱ्या टोकाकडून येतात. समस्यांनाही विनोदी ढंगाने समोर आणतात. ‘अमेली’ एक उदाहरण. रोबेर्तो बेनीन्यिचा ‘ला व्हिता ए बेल्ला’ हे टोकाचं उदाहरण.’ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’मध्ये सोरेंतिनो ही दोन्ही टोकं नाकारून मधला मार्ग पत्करतो. चित्रपटात अनेक गंभीर मुद्द्यांना स्पर्श केला आहे पण त्यांच्यावर चित्रपट रेंगाळत नाही. जसं आहे तसं वास्तव दाखवून पुढे जातो. आणि हा प्रवास अत्यंत सहजपणे झालेला दिसतो. कधी गंभीर, कधी किंचित विनोदी, कधी भावनिक पण मेलोड्रामा टाळणारा असा हा प्रवास आहे. ही सहजता सांभाळणं म्हणजे डोंबाऱ्याच्या दोरीवरून चालण्यासारखं आहे. किंचित तोल गेला तरी सगळं ओमफस्स. ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ ज्या सफाईने हा तोल सांभाळतो त्याला दाद द्यावीशी वाटते. हे सगळं वर्णन हिमनगाचं टोक आहे, चित्रपटात आणखी अनेक उल्लेखनीय गोष्टी सापडतील.
मागच्या आठवड्यात अमीन सायानीने रेडिओ सिटीवर खय्यामसाहेबांची मुलाखत घेतली होती. त्यांना विचारलं, “तुमची सगळी गाणी नेहमी संथ का असतात?” ते म्हटले, “संथ लय नसेल तर उत्तम काव्याचा आस्वाद घेता येत नाही.” इथे अर्थातच ‘छैंय्या छैंय्या’ सारखे अपवाद आहेत पण बरंच तथ्यही आहे. ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ हा चित्रपट संथ लयीत चालणारा एक अविस्मरणीय दृक-श्राव्य अनुभव आहे. कॅमेरा कुठेही नेता येण्याचं तांत्रिक सामर्थ्य आहे म्हणून तो तिथे न्यायलाच हवा असा अट्टहास नाही. फिरवता येतो म्हणून गरगरा फिरवणं नाही. रंगसंगती अत्यंत साजेशी, कुठेही कृत्रिम शेड वापरलेल्या नाहीत. कितीतरी फ्रेम लक्षात राहण्यासारख्या. आणि त्या फ्रेम बघताना ऐकू येणारं अप्रतिम पार्श्वसंगीत.
चित्रपटात जेपचा एक जादूगार मित्र जिराफ अदृश्य करून दाखवतो. कसं केलं तर म्हणतो, “It’s just a trick.” चित्रपटाच्या शेवटी जेप दुसरी कादंबरी लिहायला घेतो. “Therefore…let this novel begin. After all… it’s just a trick. Yes, it’s just a trick.”
इथे ट्रिक म्हणजे नेमकं काय? कादंबरी लिहिणं? आयुष्यातील प्रश्नांची उत्तरे शोधणं? हा सर्व चित्रपट? की आपलं आयुष्य?
—-
ता.क. चित्रपट संपल्यावर पाट्या येताना लगेच उठू नका. पुढची सहा-सात मिनिटे रोमच्या टायबर नदीतून केलेली संध्याकाळची सफर आहे. पार्श्वभूमीत रशियन संगीतकार व्हादिमिर मार्टीनॉव्ह याच्या ‘द बिटीट्यूड्स’ या कोरल पीसचे क्रोनोस क्वार्टेट या ग्रूपने केलेले रूपांतर आहे. चित्रपट संपला तरी दॄक-श्राव्य अनुभव चालू राहतो. कॅन चित्रपट महोत्सवात चित्रपट संपल्यानंतर बरेच लोक हा अनुभव घेत बसून राहीले होते किंवा उभे होते, उशीर होतो आहे वगैरे फिकीर न करता.
