या वर्षी नोव्हेंबरमध्ये होणाऱ्या बुद्धिबळ विश्वविजेतेपदाच्या स्पर्धेमध्ये सध्याचा विश्वविजेता विश्वनाथन आनंद याला कोण आव्हान देणार याचं उत्तर अखेर मिळालं. लंडनमध्ये नुकत्याच पार पडलेल्या कॅंडिडेट्स स्पर्धेत नॉर्वेच्या मॅग्नस कार्लसनने निसटता विजय मिळवला. कार्लसन आणि रशियाचा व्ह्लादिमिर क्रामनिक या दोघांनाही ८.५ गुण मिळाले होते. असं झालं तर काय करायचं याविषयी प्रत्येक स्पर्धेचे नियम वाटेल तसे असू शकतात. इथे कार्लसनला क्रामनिकपेक्षा जास्त विजय मिळाले म्हणून त्याला विजेता ठरवण्यात आलं. बिचाऱ्या व्ह्लादचा ‘क्राइम मास्टर गोगो’ झाला. मात्र क्रामनिकनं हा काहीसा अन्यायकारक निर्णय खिलाडू वृत्तीनं स्वीकारला.
ही स्पर्धा या वर्षीच्या सगळ्या स्पर्धांमध्ये सर्वोच्च दर्जाची होती याचं कारण यातले आठही खेळाडू ज्यांना ‘सुपर-जीएम’ किंवा सुपर ग्रॅंडमास्टर्स म्हणता येईल असे होते. कार्लसन, क्रामनिक, अरोनियन, मागच्या वर्षीचा आव्हानवीर गेलफांड, इव्हानचुक, स्विडलर, ग्रिश्चुक आणि राजाबोव्ह. या गटाचं वैशिष्ट्य म्हणजे एक कार्लसन सोडला तर बाकीच्या सर्व खेळाडूंना रशियन भाषा येत होती. रशिया आणि बुद्धिबळ यांचं सख्य बरंच जुनं आहे आणि आजही विश्वविजेतेपद रशियाकडे नाही हे रशियाच्या खेळाडूंना बोचत असतं. म्हणूनच या स्पर्धेआधी कास्पारोव्हने नेहमीप्रमाणे दर्पोक्ती केली, “विश्वविजेतेपद भारतातून नॉर्वेकडे जाण्याआधी रशियात यायला हवं.” विश्वविजेतेपद भारतातच राहील ही शक्यता अर्थातच कास्पारोव्हने जमेला धरलेली नाही पण ती धरली तर मग तो कास्पारोव्ह कसला? अर्थात कास्पारोव्हला बाकीचे मुद्देही टोचत असणार. एकतर विश्वविजेतेपदाची स्पर्धा परत फिडेच्या ताब्यात गेली आहे, सगळे खेळाडू नियमानुसार वागत आहेत आणि मुख्य म्हणजे यात तो कुठेच नाही. तर रशियाला निदान या वर्षी तरी चान्स नाही हे नक्की झालं.
कार्लसन स्पर्धा जिंकणार याविषयी मिडियात बरीच चर्चा होती. कास्पारोव्हचा सर्वोच्च इलो रेटिंगचा विक्रम (२८५१) नुकताच कार्लसनने मोडला. आधीच तो मिडियाचा फेवरिट होता आता तर स्टार झालाय. ब्रिटीश ग्रॅंडमास्टर शॉर्टने तर त्याच्यामुळे बुद्धिबळात ‘रनेसान्स’ येणार आहे असं म्हणायचंही शिल्लक ठेवलं नाही. कार्लसन दिसायला चांगला आहे, मॉडेलिंग करतो त्यामुळे लोकप्रियही आहे. मुद्दा आहे तो रनेसान्स या शब्दाबद्दल. याचं थोडंसं अमेरिकन ‘ऑस्सम’सारखं झालंय. पिझ्झा आवडला तर तो ‘ऑस्सम’ आणि नील आर्मस्ट्रॉंग चंद्रावर गेला तर ते ही ‘ऑस्सम’, अधेमधे काही नाही. अमेरिकेच्या पाच लेखकांनी थोर कादंबऱ्या लिहिल्या की तो झाला ‘अमेरिकन रनेसान्स’. रनेसान्सचा अर्थ पुनरुज्जीवन असा घेतला तरी शॉर्टच्या लेखातून काहीच अर्थबोध होत नाही. बुद्धिबळात आता नवीन खेळाडू येत आहेत हे मान्य, आणि जर ते आनंदपेक्षा चांगले खेळत असतील तर त्याला हरवतीलच. आनंदचा खेळ आधीइतका आक्रमक नाही पण त्याचबरोबर त्याने सलग तीन विश्वविजेतेपद स्पर्धा जिंकल्या आहेत हे का सोईस्करपणे विसरलं जातंय? आणि या सर्व स्पर्धांमध्ये दोन्ही खेळाडू तरुण नव्हते हे ही विशेष. मग फक्त कार्लसन मॉडेलिंग करतो आणि तरुण वर्गामध्ये लोकप्रिय आहे म्हणून त्याला रनेसान्स म्हणायचं का? मग आमच्याकडे तर रनेसान्सची आख्खी टीम आहे, आहात कुठे?
तर आता आनंदची गाठ आहे कार्लसनशी. कार्लसनचा अत्यंत महत्त्वाचा गुण म्हणजे जिद्द. अगदी शेवटापर्यंत निकराने लढत राहून तो प्रतिस्पर्ध्याच्या सहनशक्तीचा अंत बघतो. बरेचदा हा ताण सहन न झाल्यामुळे त्याचे प्रतिस्पर्धी चुका करतात आणि त्याचा फायदा त्याला मिळतो. वेगवेगळ्या ओपनिंगमधून फायदा मिळवण्याचं कसब त्याच्याकडे फारसं नाही – त्याचा भर असतो तो मिडल आणि एंड गेमवर. याउलट ओपनिंगमध्ये सध्या आनंदची गणना जगातील सर्वोत्कृष्ट खेळाडूंमध्ये व्हावी. आनंदचं बचावतंत्रही भक्कम आहे आणि मुख्य म्हणजे जागतिक विश्वविजेतेस्पर्धांचा भरपूर अनुभव त्याच्याकडे आहे. या सर्वांचा तो पुरेपूर उपयोग करेलच. आणि कार्लसनही पूर्ण तयारीनिशी उतरणार यात शंका नाही. आनंदची टीम ठरलेली आहे, कार्लसन कुणाचं साहाय्य घेतो आहे हे बघणं रोचक ठरावं.
या स्पर्धेमध्ये कार्लसनचा खेळ म्हणावा तितका चांगला झाला नाही. स्पर्धेच्या पहिल्या भागात त्याने चांगला खेळ केला पण दुसऱ्या भागात तो काही वेळा अडचणीत आला. तुलनेने क्रामनिकचा खेळ बऱ्यापैकी समतोल आणि उच्च दर्जाचा होता. कार्लसन ही स्पर्धा एकहाती जिंकणार असा अंदाज क्रामनिकने सपशेल खोटा ठरवला. शेवटच्या क्षणापर्यंत तो जिंकणार की कार्लसन असा प्रश्न होता. अरोनियनने सुरुवातीला चांगला खेळ केला आणि आघाडी घेतली पण शेवटी ताणाखाली येऊन बऱ्याच चुका केल्या आणि तो चवथ्या क्रमांकावर गेला. तिसरा क्रमांक स्विडलरने पटकावला.
याखेरीज स्पर्धेत एक वाइल्डकार्ड होतं ते म्हणजे युक्रेनचा व्हॅसिली इव्हानचुक. इव्हानचुक आनंद आणि क्रामनिकच्या पिढीचा. एका वाक्यात सांगायचं तर जिनियस पण उलट्या खोपडीचा माणूस. नुसतं टॅलेंट असेल पण त्याला शिस्तीची जोड नसेल तर काय होतं याचं उत्तम उदाहरण. स्वत:वर नियंत्रण ठेवता आलं असतं तर नक्की विश्वविजेतेपद मिळालं असतं. त्याचा मूड असेल तर मग समोर कास्पारोव्ह असो की आणखी कुणी, खात्मा ठरलेला. मूड नसेल तर इतक्या दळभद्री चुका करतो की ज्याचं नाव ते. बरं, बाकीचे खेळाडू विश्वविजेतेपद, विजय किंवा रॅंकिंग यांच्यासाठी खेळतात, चकीला कशाचीच पर्वा नाही. १९९५ मध्ये एका स्पर्धेत खेळताना साहेबांचा मूड नव्हता म्हणून प्रत्येक गेममध्ये दहा-पंधरा खेळ्या झाल्या की तो बरोबरीचा प्रस्ताव ठेवायचा. समोरचा ‘सुटलो! देवा, तुझे उपकार कोणत्या जन्मात आणि कसे फेडू तेवढं कळव’ असं मनातल्या मनात म्हणून प्रस्ताव लगेच स्वीकारायचा. पण बारीव्ह आणि बेलियाव्हस्की लय शाणे, ते म्हनले नाय आम्हाला जित्तायचंच हाय, मंग तेनला धू-धू धुतलं गड्यानं. सगळ्या स्पर्धेत फक्त एक पराभव – क्रामनिककडून. एकदा लिनारेसच्या स्पर्धेत फ्लाइटचे गोंधळ निस्तरताना पोचायला पहाटेचे पाच वाजले. दुपारी स्पर्धा सुरू. पहिला डाव कुणाशी तर खुद्द कास्पारोव्हशी. तरी पठ्ठ्या जिंकला, पाचव्या राउंडमध्ये कार्पोव्हलाही धूळ चारली आणि स्पर्धा जिंकली. गेल्या दहा वर्षात कास्पारोव्हनं स्पर्धा जिंकली नाही असं पहिल्यांदाच झालं.
असा हा इव्हानचुक किंवा ‘चकी’. लंडनच्या स्पर्धेत त्याच्याबरोबर डाव असलेल्या प्रत्येकाला आज बाबाचा मूड कसा आहे याची धास्ती पडलेली. सुरुवातीला चकीला सूर सापडत नव्हता. प्रत्येक वेळी घड्याळ जिंकायचं, वेळ पुरायचा नाही. राजाबोव्ह, अरोनियन आणि ग्रिश्चुककडून हरला. नवव्या डावात राजाबोव्हला हरवून परतफेड केली. दहाव्या डावात अरोनियनबरोबर खेळताना त्याने चक्क ‘बुडापेस्ट गॅंबिट’ वापरली. हा प्रकार या दर्जाच्या खेळामध्ये कधीही वापरला जात नाही. हा डाव त्यानं अरोनियनला सहजी जिंकू दिला असंही बरेच लोक म्हणाले. त्याचा राग येऊन की काय, बाराव्या डावात त्याने चक्क कार्लसनला हरवलं आणि एकच खळबळ माजली. गेल्या अडीच वर्षांमध्ये कार्लसन कुणाकडूनही हरला नव्हता. या पराभवामुळे क्रामनिक पहिल्या क्रमांकावर आला. अर्थात पुढच्याच डावात कार्लसनने राजाबोव्हला हरवून बरोबरी साधली. शेवटच्या डावात कार्लसन आणि क्रामनिक दोघेही पहिल्या क्रमांकावर होते आणि क्रामनिकचा सामना होता चकीशी. परत चकी फॉर्ममध्ये आला आणि त्याने क्रामनिकलाही हरवलं. संपूर्ण स्पर्धेतील हा क्रामनिकचा एकमेव पराभव. चकीने स्पर्धेच्या दोघाही विजेत्यांना हरवलं!
नेहमीप्रमाणे भारतीय मिडियाला असं काही चाललं आहे याचा पत्ताही नव्हता. टाइम्स ऑफ इंडिया आणि एक्सप्रेस यांचा अपवाद वगळता साधी बातमीही नाही. त्यातही एक्सप्रेसच्या बातमीत तपशिलाच्या इतक्या चुका – कोणता राउंड कुणी कुणाशी खेळला यासारख्या गोष्टी जाणून घ्यायला आजच्या काळात लंडनला जावं लागत नाही. तुलनेनं पाश्चात्त्य दैनिकांचं कव्हरेज पाहिलं की या भारतभूची आणि आपल्या थोर्थोर वगैरे संस्कृतीची दया यायला लागते. एरवी भारत म्हटलं की मिडियाच्या उड्या पडतात१. या पार्श्वभूमीवर ही अनास्था आश्चर्यकारक आहे कारण या स्पर्धेचा विजेता आनंदशी खेळणार आहे.
—-
१. ‘बेगानी शादी में अब्दुला दीवाना’ सिंड्रोम. होनुलुलुपासून ग्वाटेमालापर्यंत कुणाचाही, कशाचाही भारतभूशी दूरान्वयानेही संबंध सापडला की “बजाव रे बजाव.”
एक्झिबिट अ. “सुनीता विल्यमसनं आकाशात सामोसे नेले होते!! धतडं ततडं.” “अहो सामोसे नेऊ द्या नाहीतर वडेवाल्या जोश्यांचं आख्खं दुकान नेऊ द्या. तुम्ही का निपाणी बुद्रुकमध्ये उड्या मारताय?”
एक्झिबिट ब. हिग्ज बोझॉन सापडला, बोझॉन-बोस-सत्येंद्रनाथ बोस-मेरा भारत महान. धतडं ततडं.
