Author: Raj

एके काळी मराठी चित्रपटांमध्ये माहेर, सासर, तुळशीवृंदावन, बांगड्या अश्या ‘कीवर्ड्स’ची चाहूल जरी लागली तरी बाया-बापड्या डोळ्याला पदर लावायला तयार व्हायच्या. विशिष्ट प्रकारच्या आड्यन्सला विशिष्ट गोष्टी दाखवल्या की त्यांच्या भावनांचा ड्याम (म्हणजे धरण, डॅम इट! चापट​!) वाहायला लागतो. चित्रपट लोकप्रिय होण्यासाठी हे तंत्र अनेक जणांनी वापरलं आहे. काही लोक खुबीने वापरतात, काही ‘बुल इन चायनाशॉप’च्या धर्तीवर. हिंदी चित्रपटातही हे होतं पण तिथली ‘गिमिक्स’ इतकी प्रसिद्ध आहेत की त्याबद्दल परत लिहायची गरज नाही. आणि पॉश दिसत असले तरी हॉलिवूडचे चित्रपटही हेच करतात – फक्त त्यांचे भावनिक ‘वीक पॉइंट’ थोडे वेगळे आहेत आणि याबद्दल कुठे लिहून आल्याचं फारसं दिसत नाही.

‘इंडिपेडन्स डे’. जगबुडी आलेली आहे आणि वाचवण्यासाठी जगातील सर्वात शक्तिशाली देशाचे दोन निधड्या छातीचे वीर. आणि ते लढाईला जात असताना निरोप देण्यासाठी दोन गोजिरवाणी पोरं. ही पोरं बहुतेक वेळा सोनेरी केस, निळे डोळे या वर्गात बसतात. (इथे विल स्मिथ आहे त्यामुळे थोडा बदल. शिवाय सर्वात शक्तिशाली देशात आता वर्णद्वेषही राहिलेला नाही हा यामागचा संदेश. बघा! दिग्दर्शक इथे दिसतो. ) अशा वेळी तो बाप मरायला चाललेला असताना ही कारटी हमखास विचारणार, “तुम्ही परत कधी येणार? ” मग लेखक-दिग्दर्शकांच्या वकुबाप्रमाणे बाप एक छोटेखानी भाषण किंवा संदेश देतो. बरेचदा ही मुलं जे काही संकट आलं आहे त्यात सापडतात. ह्याची उदाहरणं द्यायची म्हटली तर पानं भरतील पण उदाहरणं संपणार नाहीत. एका ‘स्टार-ट्रेक’ चित्रपटात संपूर्ण वेळ एकही मूल दिसलं नाही. तसंही यानावर मुलं कुठून असणार? पण एका प्रसंगात क्लिंगॉनचा हल्ला होतो आणि लगेच बाया-बापड्या आणि लहान मुलं सुरक्षित ठिकाणी जाताना दिसतात. ‘अपोलो-१३’ हा सर्व बाबतीत उल्लेखनीय चित्रपट पण तिथेही यान संकटात सापडलेलं असताना कमांडर जिम लॉवेलच्या तीन लहान मुलांवर नको इतका फोकस करण्याचा मोह रॉन हॉवर्डला आवरता आला नाही. ‘इंटरस्टेलर’मध्ये स्पेशल इफेक्ट्सवर इतकी मेहनत घेतली पण स्क्रिप्टचं काय? इथेही जग वाचवण्यासाठी नायक जाताना त्याच्या मुलीबरोबर परत तोच प्रसंग. मनमोहन देसाईंनी ज्याप्रमाणे ‘लॉस्ट अँड फाउंड’ फॉर्म्युला शेवटपर्यंत सोडला नाही, तसंच हॉलिवूडही गोजिरवाण्या अमेरिकन मुलांचा बाप जग वाचवतो हा फॉर्म्युला सोडायला तयार नाही.

‘ज्यूरासिक पार्क’ थोडासा वेगळा आहे. स्पिलबर्गने लहान मुलांवर अनेक चित्रपट केले. ‘इ. टी. ‘ संपूर्णपणे मुलांचाच होता पण त्यात कथा मुलांच्या दृष्टिकोनातून मांडली होती. चित्रपटात बराच वेळ कॅमेरा मुलांच्या नजरेतून बघतो. ‘ज्यूरासिक पार्क’मध्येही मुलं संकटात सापडतात पण या मुलांच्या व्यक्तिरेखा अधिक गहिर्‍या होत्या. त्यांची व्यक्तिमत्त्वं परस्परविरोधी आणि म्हणूनच एकमेकांना पूरक होती. शिवाय​ डॉ. ग्रँटला मुलांची आवड नसणं आणि त्यातून निर्माण होणारे प्रसंग रोचक होते.

या सर्वांच्या मुळाशी ‘अमेरिकन ड्रीम’ आहे. मॉरगेजखाली घेतलेलं स्वतःचं घर, चौकोनी कुटुंब, कुत्री-मांजरं वगैरे. थोडक्यात ‘अ वाइफ अ‍ॅड अ फॅमिली अँड अ डॉग अँड अ कॅट’ (चित्रपट कोणता ते ओळखा! ). मात्र यात ‘अल्टर्नेटीव्ह फ्यामिली’ येत नाही. बॅड पब्लिसिटी. या ड्रीमवर कोणतंही संकट आलं की अमेरिकन प्रेक्षकाच्या भावनेला हात घालता येतो आणि हॉलिवूडचे पटकथा लेखक याचा पुरेपूर फायदा घेतात.

अर्थातच अपवाद आहेत आणि सन्माननीय आहेत. ‘टू किल अ मॉकिंगबर्ड’मधली स्काउट फिंच. लहान मुलीची इतकी सशक्त आणि गहिरी व्यक्तिरेखा क्वचितच बघायला मिळते. याचं श्रेय अर्थातच मूळ कादंबरीची लेखिका हार्पर ली हिला जातं. वर्णद्वेषाचा संघर्ष एका लहान मुलीच्या नजरेतून दाखविणे या कल्पनेवर बेतलेला हा चित्रपट मैलाचा दगड ठरावा. त्याचप्रमाणे मार्जरी किनॅन रोलिंग्जच्या ‘द इयरलिंग’ (मराठी अनुवाद राम पटवर्धन यांचं ‘पाडस’) वर आधारित चित्रपटही उल्लेखनीय आहे. इथेही श्रेय लेखिकेला जातं.

या सर्वाहून वेगळी लहान मुलगी क्वेंतिन टॅरँटिनोच्या ‘किल बिल २’ मध्ये बघायला मिळते. टॅरँटिनोचा चित्रपट असल्याने याला अनेक पदर आहेत आणि याचे एकाहून अधिक अर्थ लावता येतात. टॅरँटिनोने हॉलिवूड आणि जपानी सिनेमांमध्ये नेहमी दिसणारी प्रतीकं वापरलेली आहेत मात्र बरेचदा यांचा वापर नेहमी होतो त्याच्या अगदी उलट केलेला आहे. ‘किल बिल २’मध्ये ‘वेस्टर्न स्फॅगेटी’ चित्रपटांचं संगीत आहे पण इथे मूळ व्यक्तिरेखा स्त्रीपात्र आहे. वेस्टर्न चित्रपटांमध्ये स्त्री पात्रांना नगण्य भूमिका असतात, टॅरॅटीनोने इथे त्याचा व्यत्यास केला आहे. (चित्रपट सुरू होतो तेव्हाचं संगीत बेथोवनच्या सुप्रसिद्ध पाचव्या सिंफनीवर बेतलेलं आहे, पण त्यातली गंमत काय ते अजून कळलेलं नाही. )

‘किल बिल २’ मधली लहान मुलीची व्यक्तिरेखा वरवर पाहिलं तर हॉलिवूड चित्रपटाला साजेशीच आहे. आई आणि बाप एकमेकांच्या जिवावर उठलेले असताना मध्ये सापडलेली एक गोंडस मुलगी. पण थोडं लक्षपूर्वक पाहिलं तर या व्यक्तिरेखेचं वेगळेपण लक्षात येतं. ही मुलगी तिच्या वयाला साजेसं न वागता प्रौढांसारखी वागते. जन्मल्यापासून आईला एकदाही बघितलेलं नसतं, तरीही इतक्या वर्षांनी आई दिसल्यावर तिची प्रतिक्रिया अत्यंत सौम्य असते. नंतर बाप मेल्यावर आईबरोबर राहत असताना तिला बाबांची आठवणही येत नाही. तिच्या अ‍ॅक्वेरियममध्ये असलेल्या माश्याला ती मारून टाकते. ही व्यक्तिरेखा विलियम गोल्डींगच्या ‘लॉर्ड ऑफ द फ्लाइज’मधल्या मुलांच्या जवळ जाणारी वाटते. आपल्याकडे ‘प्रेमस्वरूप आई’ ही जशी ठोकळेबाज प्रतिमा आहे त्याचप्रमाणे हॉलिवूड चित्रपटात नेहमी दाखवली जाणारी निष्पाप, गोजिरवाणी मुलं तितकीच साचेबद्ध आहेत. या प्रतिमेला छेद देणारं पात्र टॅरॅंटीनोने निर्माण केलं आहे.

या पार्श्वभूमीवर लहान मुलं आणि नेहमीच ‘इमोशनल ब्लॅकमेलिंग’ नसलेले अ‍ॅक्शनपट अधिक भावतात. जेम्स बाँडच्या चित्रपटांचा हा एक मोठा ‘प्लस पॉइंट’ म्हणता यावा. कियानु रीव्हजचा ‘स्पीड’, हॅरिसन फोर्डचा ‘द फ्युजिटीव्ह’ अशी काही उदाहरणे आहेत. तसंच क्युब्रिक, कपोला, ऑलिव्हर स्टोनसारख्या दिग्दर्शकांनी असे फॉर्म्युले वापरणं कटाक्षाने टाळलं आहे.

चित्रपट बघताना अपेक्षा ठेवू नयेत हेच बरं म्हणजे अपेक्षाभंग होणार नाही. तरीही चित्रपटाचं नाव, कलाकार यांच्याबद्दल कळल्यानंतर नकळत काही अपेक्षा निर्माण होतातच. चित्रपटानं त्याही पूर्ण केल्या नाहीत तर मात्र विरस होतो. अर्थात हे गणित इतकं सरळ नसतं. बरेचदा दिग्दर्शक काही तरी वेगळंच सांगायचा प्रयत्न करत असतो आणि ते प्रेक्षकांपर्यंत पोचतच नाही.

‘द आयर्न लेडी’ हा मार्गारेट थॅचर यांच्यावर आधारित चित्रपट.  ‘आयर्न लेडी’चे निर्माते ब्रिटीश आहेत, याचा एक फायदा म्हणजे चित्रपटात बराच वेळ शांतता आहे. तरीही जिथे पार्श्व संगीत दिलं आहे तिथंही बरेचदा अति झाल्यासारखं वाटतं. थॅचर यांचं आत्मचरित्र वाचलेलं नाही त्यामुळे चित्रपटात दाखवलेल्या घटना कितपत वास्तवाला धरून आहेत याची कल्पना नाही. (पुस्तक यादीत टाकलं आहे पण तो हजार पानांचा ठोकळा आहे त्यामुळे त्याला वेळ लागेल.)

पटकथा हा या चित्रपटाचा सर्वात मोठा शत्रू आहे. चित्रपट सुरू होतो वर्तमानकाळात आणि मग फ्लॅशबॅकने याची कथा उलगडत जाते. हे ठीक आहे, बर्‍याच चित्रपटात असं केलय. पण एकदा भूतकाळात गेलो की किती वेळा परत यायचं आणि जायचं याला काही मर्यादा? इथे होतं काय की सध्याच्या थॅचर घरात फिरत असताना प्रत्येक वस्तू बघतात, मग त्या वस्तूशी निगडीत भूतकाळाचा तुकडा त्यांना आठवतो. हे आठवणं अर्थातच क्रमवार होतं आणि त्यामुळं अधिक कृत्रिम वाटतं. थॅचर यांच्या कारकीर्दीतील महत्वपूर्ण घटनांचेही काही तुकडे दाखवले आहेत, नंतर गाडी परत वर्तमानकाळात भोज्ज्याला शिवायला येतेच. मग प्रश्न पडतो की दिग्दर्शिकेचा फोकस काय आहे? सध्या थॅचर आजारी असतात, त्यांना बरेचदा विस्मृती होते. वर्तमानकाळावर फोकस ठेवल्यामुळे थॅचर यांची सध्याची परिस्थिती हाच चित्रपटाचा केंद्रबिंदू बनून जातो. त्यामुळे हा एका महत्वपूर्ण व्यक्तीमत्वाच्या कारकीर्दीवरचा चित्रपट आहे असं न वाटता ‘एकेकाळी शक्तीशाली असणार्‍या बाईला सध्या काय दिवस काढावे लागत आहेत, हाय रे ये फूटी किस्मत!’ असं दाखवणारा चित्रपट होऊन जातो. पैकी त्या राजकारणात आल्या तेव्हा स्त्रिया आणि राजकारण म्हणजे मासा आणि सायकल अशी परिस्थिती होती. या काळात त्यांना करावा लागलेला संघर्ष चांगला दाखवला आहे, पण इथेही तुकडे-तुकडे असल्याने एकसंध परिणाम साधता येत नाही. सुरूवात करूण, नंतर मध्येच थॅचर पंतप्रधान होण्याची तयारी करत असताना हलकंफुलकं वातावरण, मग परत वतमानकाळात करूण. यामुळे दिग्दर्शिकेला चित्रपटाचा टोन कसा ठेवायचा आहे हे स्पष्ट होत नाही. असं केल्यामुळे थॅचर यांच्यासारख्या चतुरस्त्र आणि धडाडीच्या व्यक्तीमत्वाला चित्रपट न्याय देऊ शकत नाही. असंच दिग्दर्शिकेला दाखवायचं असेल तर ठीके. पण मग त्याला थॅचर कशाला हव्यात, कुणीही चाललं असतं की!?

फ्लॅशबॅक अनेक दिग्दर्शकांनी परिणामकारक रीत्या वापरला आहे. एक चटकन आठवणारं उदाहरण म्हणजे गांधी. संपूर्ण चित्रपट फ्लॅशबॅकमध्येच होतो पण कुठेही संगती खंडित होत नाही. थॅचर यांच्या आयुष्यातही ‘सिनेमॅटीक’ म्हणाव्यात अशा भरपूर घटना होत्या. त्यांचा राजकारणात प्रवेश, त्यासाठी प्रेरणा ठरलेल्या व्यक्ती, त्यांचे सहकारी, लोकशाहीकडून एकाधिकारशाहीकडे झालेला त्यांचा प्रवास, आयर्लॅंडच्या स्वातंत्र्याचा प्रश्न, फोकऍंडवरून अर्जेंटिनाशी झालेले युद्ध – अशा कितीतरी घटना प्रभावीपणे मांडता आल्या असत्या. पण इथे दिसतं काय तर आताच्या थॅचर सुपरमार्केटमध्ये दूध आणायला जातात आणि त्यांना कुणीच ओळखत नाही. किंवा स्वत:ची कपबशी स्वत:लाच विसळावी लागते आहे. हे म्हणजे सचिन तेंडुलकरवर चित्रपट काढायचा, त्यात ७०-८०% वेळ तो मॉडेलिंग करतोय, कार विकत घेतोय असं दाखवायचं आणि मधून मधून त्याच्या म्याचेसचे तुकडे दाखवायचे. मान्य आहे, सचिन या इतर गोष्टीही करतो पण महत्वाचं काय?

काही दिग्दर्शक व्यावसायिक अभिनेत्यांना मुद्दामहून टाळतात. निओरिअलिझ्म चळवळीतील इटालियन दिग्दर्शक व्हित्तोरियो डि सिका हे यातलं महत्वाचं नाव. बायसिकल थीव्ह्ज मध्ये निर्मात्यांच्या विरोधांना न जुमानता त्याने अभिनयाचे कुठलेही प्रशिक्षण नसणारे लोक घेतले आणि चित्रपट यशस्वी करून दाखवला. याचं दुसरं टोक म्हणजे यक्ष्ट्रा कलाकारही व्यावसायिक अभिनेतेच हवेत असा हट्ट धरणारे काही दिग्दर्शक. हॅरिसन फोर्डच्या ‘द फ्युजिटिव्ह‘ चित्रपटात शेवटी हाटेलात जो कॉन्फरन्सचा प्रसंग आहे त्यात बसलेले सर्व प्रेक्षकही व्यावसायिक अभिनेते आहेत. बरेच दिग्दर्शक या दोन टोकांचा सुवर्णमध्य निवडतात. गॉडफादरमध्ये कपोलाने महत्वाच्या भूमिकांसाठी व्यावसायिक अभिनेते निवडले, पण किरकोळ भूमिका चक्क आपल्या नातेवाईकां दिल्या. सुरूवातीच्या लग्नाच्या प्रसंगातील बरेच लोक त्याच्या घरची मंडळी आहेत तर कोनीची भूमिका करणारी अभिनेत्री त्याची सख्खी बहीण आहे. याचं मुख्य कारण म्हणजे गॉडफादर १ चं बजेट अत्यंत कमी होतं, स्टूडियोचा कपोलावर अजिबात भरवसा नव्हता आणि चित्रपट कधी बंद पडेल याचा नेम नव्हता ^१. गांधी, थॅचर अशा ऐतिहासिक भूमिका असोत किंवा रोजच्या आयुष्यातील गुंतागुंतीच्या भूमिका – रेन मॅन मधला डस्टीन हॉफमन किंवा ‘डेड मॅन वॉकिंग’मधला विषारी इंजेक्शनची वाट बघणारा शॉन पेन हा कैदी आणि त्याला दिलासा देणारी सूझन सॅरॅंडन ही सिस्टर यांची अंगावर काटा आणणारी कथा – अशा वेळी व्यावसायिक अभिनेत्यांना पर्याय नाही असं वाटतं ^२.

अशी निराशा झाली तर मी बरेचदा चित्रपट किंवा पुस्तक अर्ध्यातून सोडून देतो. किंवा फाष्ट फारवर्ड करून शेवटी काय होतं ते बघतो. (लाइफ इज टू शॉर्ट टू वेस्ट ऑन यू – साइनफेल्ड.) इथं मात्र तसं नाही केलं कारण एकच. मेरिल स्ट्रीप. हिच्याबदल जिम कॅरी एकदा म्हणाला होता, ‘देअर इन नो बॅड फिल्म ऑन धिस वुमन.’ यात अतिशयोक्ती असेल कदाचित पण सत्याचा अंशही बराच आहे. पटकथेने पांढरं निशाण दाखवल्यानंतर या बाईनं एकटीनं सगळा चित्रपट तारून नेला आहे. मेरिल स्ट्रीपच्या अनेक गुणांपैकी एक म्हणजे कोणत्याही प्रकारचे उच्चार ती लिलया आत्मसात करते. इथेही ब्रिटीश इंग्लिश बोलताना ही बाई अमेरिकन आहे असा संशयही येत नाही. ही भूमिका तिचा कस पाहाणारी होती आणि ती या कसोटीवर पुरेपूर उतरली आहे.

तळटीपा :
[१] गॉडफादरचे अनेक किस्से ऐकायचे असले तर त्याच्या ‘डायरेक्टर्स कट डीव्हीडी’ मधली कपोलाची कमेंट्री ऐका. सुरूवातीला ब्रॅंडोच्या मांडीवर जे मांजर आहे, ते असंच सेटवर फिरत होतं. शॉट घ्यायच्या आधी कपोलानं काही न बोलता ते ब्रॅंडोच्या मांडीवर ठेवलं, ब्रॅंडोनं अजिबात न बिचकता मांजरासकट शॉट दिला. टॉम हेगनला ओलिस ठेवतात त्या प्रसंगाच्या वेळी वादळ सुरू होतं, हवा इतकी खराब होती की शूटींग होईल की नाही याची खात्री नव्हती. शेवटी सोसाट्याचा वारा, बर्फ यांच्यासकट कपोलानं शूटिंग केलं. नंतर तेच वातावरण प्रचंड परिणामकारक ठरलं. अशा अनेक तडजोडी ऐकल्या आणि पाहिल्यावर अप्रतिम कलाकृती १००% परिपूर्ण असावी लागते हा गैरसमज दूर होतो.

[२] हे विषयांतर होतय हे मान्य आहे. पण कारण म्हणून कणेकरांचा एक किस्सा. लता मंगेशकर एका गायिकेच्या कॅसेट उद्घाटनाला गेल्या होत्या. तिथं बोलताना त्यांनी ती गायिका घर सांभाळून गाणी गाते वगैरे कौतुक केलं, तिच्या गाण्याविषयी काही बोलल्या नाहीत कारण बोलण्यासारखं काही नव्हतंच. इथेही मेरिल स्ट्रीप सोडून बाकी काही बोलण्यासाखं नाही.