Random Thoughts

Author: Raj

  • ये सब क्या हो रहा है, बेटा दुर्योधन?

    Raj

    अमेरिकन फिजिकल सोसायटी ही संशोधन आणि विज्ञानाचा प्रसार यांच्याशी निगडित एक नावाजलेली संस्था आहे. एपीएसचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे ते पदार्थविज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये वेगवेगळी मासिके गेली १०० वर्षे चालवत आहे. या मासिकांमध्ये अत्युच्च दर्जाचे निबंध प्रकाशित होत असतात, यांत प्रकाशित झालेल्या शोधांना बरेचदा नोबेल पारितोषिकही मिळालेलं आहे. हेच नेचर, एल्सेव्हिअर किंवा अमेरिकन असोसिएशन फॉर ऍडव्हान्समेंट ऑफ…

    अमेरिकन फिजिकल सोसायटी ही संशोधन आणि विज्ञानाचा प्रसार यांच्याशी निगडित एक नावाजलेली संस्था आहे. एपीएसचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे ते पदार्थविज्ञानाच्या क्षेत्रामध्ये वेगवेगळी मासिके गेली १०० वर्षे चालवत आहे. या मासिकांमध्ये अत्युच्च दर्जाचे निबंध प्रकाशित होत असतात, यांत प्रकाशित झालेल्या शोधांना बरेचदा नोबेल पारितोषिकही मिळालेलं आहे. हेच नेचर, एल्सेव्हिअर किंवा अमेरिकन असोसिएशन फॉर ऍडव्हान्समेंट ऑफ सायन्स (सायन्स मासिक) यांच्याबद्दलही म्हणता येईल. थोडक्यात, विज्ञानासाठी या संस्था आणि कंपन्या करत असलेलं काम उल्लेखनीय आहे. पण ही एक बाजू झाली. दुसरी बाजू अशी की दिवसेंदिवस या सर्व संस्था धंदेवाईक होत चालल्या आहेत आणि त्यामुळे विज्ञानाच्या संशोधनामध्ये जी सचोटी आणि पारदर्शकता अपेक्षित आहे ती नाहीशी होत चालली आहे.

    या मासिकांमध्ये लेख कसे प्रकाशित होतात? जगभरातील शास्त्रज्ञ त्यांच्या सरकारांकडून किंवा खाजगी कंपन्यांकडून संशोधनासाठी निधी जमवतात. शास्त्रज्ञ आणि त्यांचे विद्यार्थी रात्रीचा दिवस करून एखाद्या विषयावर संशोधन करतात आणि त्याचे निष्कर्ष लेखांमधून या मासिकांना पाठवतात. हे निष्कर्ष बरोबर आहेत की चूक हे कुणी ठरवायचं? यासाठी या मासिकांनी शेकडो परीक्षक किंवा रेफरी निवडलेले असतात. हे रेफरी म्हणजे त्याच विषयात काम करणारे इतर शास्त्रज्ञ. आपल्या संशोधनातून किंवा विद्यापीठात असतील तर संशोधन आणि शिकवणे यांच्या रामरगाड्यातून वेळात वेळ काढून हे शास्त्रज्ञ त्यांना पाठवलेले लेख तपासतात, त्यातील चुका शोधून काढतात आणि लेख प्रकाशित करायचा की नाही यावर निर्णय देतात. प्रत्येक लेख कमीत कमी दोन किंवा तीन रेफरींकडे जातो आणि त्यांचे अनुकूल मत असेल तर प्रकाशित केला जातो. हे करण्यासाठी या शास्त्रज्ञांना एक कपर्दीकही दिला जात नाही, केवळ विज्ञानासाठी हे लोक हे काम करतात.

    लेख प्रकाशित झाल्यावर काय होतं? तो लेख तात्काळ पे वॉलमागे जातो. आता एखाद्याला वाटेल की निदान जे लोक एक पैसुद्धा न घेता रेफरी म्हणून काम करतात त्यांना तरी यात काही सवलत मिळेल? नो सर. पैसा फेको, तमाशा देखो. मी अमेरिकन फिजिकल सोसायटीच्या ‘फिजिकल रिव्ह्यू लेटर्स’चा रेफरी आहे पण मला एखादा लेख वाचायचा असेल आणि मी वर्गणीदार नसेन तर मला किती दमड्या मोजाव्या लागतील माहीत आहे का? $२५ फक्त म्हणजे आजच्या दराने झाले १३५० रुपये फक्त. नीट लक्षात घ्या, ही त्या मासिकाच्या एका अंकाची किंमत नाहीये, अंकातल्या एका लेखाची किंमत आहे. एका लेखासाठी एखादा डॉलर असता तर प्रश्न नव्हता. हे तर हिमनगाचं टोक झालं. जर तुम्ही तुमचा एखादा लेख पाठवला आणि तो प्रकाशित करायला मान्यता मिळाली तर त्यासाठीही तुम्हाला पैसे मोजावे लागतात. त्यात परत त्यातल्या आकृत्या रंगीत हव्या असतील तर पैसे जास्त. हे पैसे बहुतेक वेळा तीन आकडी डॉलरच्या पटीत असतात. पुणे विद्यापीठात काम करत असताना अशी वेळ आली तर आम्ही मासिकाच्या संपादकांना ‘आम्हाला पैसे माफ करा’ असं पत्र पाठवीत असू (दे दान छुटे गिरान)१ आणि तेही उदार मनाने ही सवलत देत असत.

    संशोधनाचे पैसे जनतेचे, ते प्रकाशित करायला यांना पैसे द्यायचे, मात्र त्याचं परीक्षण विज्ञानाच्या नावाखाली फुकट करायचं आणि लेख प्रसिद्ध झाल्यावर तो वाचायला परत जनतेकडूनच अवाच्यासव्वा पैसे घ्यायचे? इतकी लुटालूट तर चंबळचे डाकूसुद्धा करत नव्हते. बरं, संस्था किंवा विद्यापीठ यांच्यासाठी असलेले घाऊक वर्गणीचे दर इतके जास्त आहेत की हार्वर्डसारख्या विद्यापीठानेही हे परवडत नाही असं कबूल केलं आहे. हार्वर्डचा यासाठीचा वार्षिक खर्च आहे $३५ लाख फक्त. यातील काही मासिकांच्या वार्षिक वर्गणी $४०,००० हून जास्त आहे.

    मागच्या शतकात आंतरजाल येण्याच्या आधी माहिती प्रसरणाचे सगळेच मार्ग कासवाच्या वेगाचे होते. सुदैवाने आता हे बदललं आहे आणि याचा परिणाम म्हणून आंतरजालाच्या माध्यमातून अशा प्रकारांना तोंड फोडणं सोपं झालं आहे. टिम ग्रोवर ऑक्सफर्डमधील एक गणितज्ञ. त्याला या सगळ्या प्रकाराचा वीट आला आणि त्याने एल्सेव्हिअर या प्रकाशन कंपनीवर  बहिष्कार घालण्याचं ठरवलं. त्याला अपेक्षेबाहेर प्रतिसाद मिळाला, त्यातून http://thecostofknowledge.com/ ‘कॉस्ट ऑफ नॉलेज‘ ही साईट उघडली गेली आणि त्यात आतापर्यंत १३,००० शास्त्रज्ञांनी पाठिंबा व्यक्त केला आहे. प्लॉससारखी काही मासिकं सर्वांसाठी खुली आहेत. अर्थातच या कंपन्या याबाबत अनुकूल नाहीत आणि अमेरिकन सिनेटमध्ये याला प्रतिबंध करण्याचे अनेक प्रयत्न चालू आहेत. सोपा-पिपाचं बिल याच जातकुळीतलं. सर्व देशातील, सर्व नागरिकांसाठी ज्ञान मोफत उपलब्ध असायला हवं या अपेक्षेपोटी ऍरन स्वार्ट्झचा बळी गेला.

    हे सर्व विचार आता आठवायचं कारण मला काल अमेरिकन फिजिकल सोसायटीची मेल आली. तुम्हाला कधी वेळ आहे ते सांगा, तुमचा वेळ महत्त्वाचा आहे हे आम्हाला माहीत आहे, याडा, याडा. ‘मला परीक्षण करण्यासाठी लागणाऱ्या सगळ्या मासिकांना फुकट प्रवेश देत असाल तर करतो’ असं उत्तर त्यांना पाठवलं आहे.

    —-

    १. अल्ला के नाम पे दे दे बाबा, ये पेपर मुफत में पब्लिश कर दे बाबा, आज मंगलवार है बाबा, जर्नल का स्पेशल इशू निकलेगा बाबा, तेरे जर्नल का इंपॅक्ट फॅक्टर बढेगा बाबा, पेपर को नोबेल मिलेगा बाबा इ. इ.

  • आनंदी आनंद गडे

    Raj

    गेला महिनाभर जागतिक बुद्धीबळस्पर्धेमध्ये भारताचा विश्वनाथन आनंद आणि इस्त्राइलचा बोरिस गेलफांड यांच्यात विश्वविजेतेपदासाठी अटीतटीचे सामने सुरू होते. एका बंद खोलीत दोन लोक तीन तास डोक्याला हात लावून गप्प बसून राहणार. साहजिकच वृत्तपत्रांच्या दृष्टीने या लढतीची ‘न्यूज व्हॅल्यू’ फारच कमी होती, तिला पाचव्या-सहाव्या पानावरच्या एखाद्या कोपर्‍यात जागा मिळत होती. मूठभर खंदे बुद्धीबळ चाहते मात्र या लढतींकडे…

    गेला महिनाभर जागतिक बुद्धीबळस्पर्धेमध्ये भारताचा विश्वनाथन आनंद आणि इस्त्राइलचा बोरिस गेलफांड यांच्यात विश्वविजेतेपदासाठी अटीतटीचे सामने सुरू होते. एका बंद खोलीत दोन लोक तीन तास डोक्याला हात लावून गप्प बसून राहणार. साहजिकच वृत्तपत्रांच्या दृष्टीने या लढतीची ‘न्यूज व्हॅल्यू’ फारच कमी होती, तिला पाचव्या-सहाव्या पानावरच्या एखाद्या कोपर्‍यात जागा मिळत होती. मूठभर खंदे बुद्धीबळ चाहते मात्र या लढतींकडे डोळे लावून बसले होते. याआधी आनंदने २००८ आणि २०१० मध्ये अनुक्रमे क्रामनिक आणि टोपोलोव्हला हरवून विश्वविजेतेपद मिळवलं आणि राखलं होतं.

    बुद्धीबळ हे नाव चेस पेक्षा अधिक समर्पक आहे. अर्थात इथे प्रश्न फक्त बुद्धीचा नसतो. अशक्य कोटीतील मानसिक ताणाखाली कोण जास्त वेळ टिकून राहतो यावरही बरंच अवलंबून असतं. बुद्धीबळामध्ये कला आणि शास्त्र यांचा सुरेख संगम बघायला मिळतो. बुद्धिबळाच्या कोणत्याही डावात तीन भाग असतात. ओपनिंग, मिडल गेम आणि एंड गेम. अशा अत्युच्च पातळीवरील खेळांमध्ये सुरवातीच्या खेळ्या आणि या खेळ्यांचे वेगवेगळे उपप्रकार ठरलेले असतात. यांना स्टॅंडर्ड ओपनिंग्ज म्हणतात. उदा. सिसिलियन डिफेन्स किंवा किंग्ज इंडियन डिफेन्स इ. पांढर्‍याने पहिली खेळी केली की तिला कसे उत्तर द्यायचे हे काळा या स्टॅंडर्ड ओपनिंग्जमधून ठरवतो.

    यावरून एखाद्याला वाटेल की सुरूवातीच्या खेळ्या ठरलेल्याच आहेत तर मग त्यात मजा काय राहीली? परिस्थिती एकदम उलटी आहे. अगदी पहिल्या खेळीवरूनही कसलेले खेळाडू बरेच अंदाज बांधू शकतात. उदा. पांढर्‍याने प्यादे डी चार घरात सरकवून सुरूवात केली तर तो विजयासाठी प्रयत्न करणार आहे हे स्पष्ट होते. याउलट त्याने घोडा एफ ३ घरात देऊन सुरूवात केली तर त्याला कोणताही धोका न पत्करता बरोबरीची अपेक्षा आहे असे मानले जाते. या सगळ्या ओपनिंग्ज आणि त्यांचे शेकडो उपप्रकार हे खेळाडू कोळून प्यालेले असतात. त्यामुळे कोणती ओपनिंग खेळली जात आहे हे एकदा निश्चित झालं की खेळ्या झटपट होतात१. मग काळा किंवा पांढरा कुणीतरी पुस्तकात दिलेल्या खेळीपेक्षा वेगळी (आणि कधीकधी अत्यंत दुर्मिळ अशी) खेळी – नॉव्हेल्टी – करतात. इथे खरा डाव सुरू होतो. आतापर्यंत बहुधा खेळ मिडल गेममध्ये आलेला असतो. अर्थात कधीकधी पहिल्या पाच-दहा खेळ्यांमध्येच नॉव्हेल्टी दिसते. उदा. आनंदने बाराव्या डाव्यात सहावी खेळी करताना बी ३ घरात प्यादे सरकवून बोरिसला बराच वेळ गुंतवून ठेवले होते. अर्थात बोरिसनेही याचे अचूक उत्तर दिले.

    जागतिक स्पर्धेसाठी हे खेळाडू जेव्हा तयारी करतात तेव्हा कोणती ओपनिंग वापरायची आणि कोणती नाही यावर बराच वेळ विचार केला जातो. यासाठी सहाय्यक म्हणून दोघांकडेही कसलेल्या ग्रॅंडमास्टरांची टीम असते. यांना ‘सेकंड्स’ म्हणतात. सेकंड्स म्हणून आपला प्रतिस्पर्धी कुणाची मदत घेतो आहे याकडेही दोघांचे बारीक लक्ष असते कारण बरेचदा सेकंड्सने त्यांच्या कारकीर्दीत खेळलेल्या डावांचाही उपयोग केला जातो. याहूनही महत्वाचे म्हणजे या खेळाडूंना पडद्यामागून काही लोक मदत करत असतात. यांची नावे स्पर्धा संपल्याशिवाय समोर येत नाहीत. २०१० च्या टोपोलोव्हविरूद्धच्या सामन्यांसाठी आनंदला माजी विश्वविजेते कास्पारोव्ह आणि क्रामनिक यांनी मदत केल्याचे नंतर समोर आले तर यावेळी फिडे रेटींगप्रमाणे पहिल्या क्रमांकावर असलेला मॅग्नस कार्लसन त्याचा ‘पडद्यामागचा सेकंड’ असल्याची चर्चा जोरात आहे. प्रत्येक खेळाडू प्रतिस्पर्ध्याला किती आणि कसा चकित करू शकतो हे त्याच्या टीमच्या प्रिपरेशनवर अवलंबून असते. मिडल आणि एंड गेममध्ये खेळाडूंची कसोटी लागते कारण इथे टीमसोबत केलेली तयारी फारशी कामी येत नाही. प्रत्येक डाव वेगळा असतो.

    यावेळच्या बारा डावांमध्ये सुरूवातीचे डाव सावधपणे एकमेकांचा अंदाज घेण्यात गेले. सुरूवातीला गेलफांडने काही डावांमध्ये आनंदला बुचकळ्यात पाडले होते. एकदा तर आनंद वेळेमध्ये मागेही होता. सातव्या गेममध्ये आनंदने काळ्या मोहर्‍यांकडून खेळताना निर्णायक खेळण्याचा प्रयत्न केला पण तो त्याच्या अंगाशी आला. गेलफांडने स्पर्धेतील पहिला विजय नोंदवला. पण दुसर्‍याच दिवशी आनंदने केवळ १७ खेळ्यांमध्ये विजय नोंदवून याची सव्याज परतफेड केली. आनंदने जो कट रचला होता तो इतका कुशल होता की गेलफांडच्या तर लक्षात आलाच नाही पण समालोचकांच्याही यावर दांड्या उडाल्या. शेवटच्या खेळीपर्यंत काळा वजीर अडचणीत येतो आहे याचा कुणाला पत्ताही लागला नाही. बाराव्या डावात आनंदला वेळेचा भरपूर फायदा असूनही त्याने बरोबरीचा प्रस्ताव का मांडला हे समालोचक क्रामनिकलाही कोड्यात टाकणारे होते.

    सहाव्या डावात समालोचक म्हणून कास्पारोव्हने केलेल्या काही कमेंट्स बर्‍याच लोकांना आवडल्या नाहीत. हल्लीच्या जागतिक स्पर्धा उत्कृष्ट खेळाडूंमध्ये खेळल्या जात नाहीत हा त्याचा टोमणा गेलफांडला उद्देशून होता कारण गेलफांडचं रेटींग कमी आहे. हल्ली आनंद पूर्वीसारखा खेळत नाही असंही तो म्हटला. यात तथ्य असावे कारण या स्पर्धेमध्ये बरेचदा संधी असूनही आनंदने पूर्वीसारखा आक्रमक खेळ केला नाही. (कास्पारोव्हच्या टिप्पणीनंतरचे दोन्ही डाव निर्णायक झाले हा योगायोग रोचक आहे.) कास्पारोव्हकडे बघताना मला बरेचदा व्हिव्ह रिचर्ड्स आठवतो. दोघांमध्येही ऍरोगन्स ठासून भरलेला आहे पण याच्या मुळाशी त्यांच्याकडे असलेल्या असामान्य प्रतिभेवर असलेला विश्वास आहे. (कास्पारोव्हचा आयक्यू आहे १९०!.) मुद्दाम हीन लेखण्याचा हेतू यात असेल असे वाटत नाही. शिवाय कास्पारोव्हने ज्या कठीण परिस्थितीमध्ये विश्वविजेतेपद मिळवले त्याच्या तुलनेत या स्पर्धा त्याला फारच सोप्या वाटत असणार२.

    बारा डावांमध्ये बरोबरी झाल्यानंतर प्रत्येकी २५ मिनिटांचे चार टाय ब्रेकर सामने खेळण्यात आले. यातील दुसर्‍या डावात आनंदने अखेर गेलफांडला नमवण्यात यश मिळवले. बाकीचे सामने बरोबरीत सुटले असले तरी गेलफांडने आनंदला सहजासहजी जिंकू दिले नाही. बरेचदा त्याचे पारडेही जड होते. टाय-ब्रेकरमध्ये गेलफांडची मुख्य अडचण वेळेची होती. आनंद जलद खेळण्यात वाकबगार आहे, गेलफांडला त्या गतीने खेळणे अशक्य झाले आणि तेच त्याच्या पराभवाचे मुख्य कारण ठरले. तरीही या संपूर्ण स्पर्धेमध्ये आनंदचा खेळ थोडा दबावाखाली असल्यासारखा वाटला. हे तात्पुरते आहे किंवा कसे ते यथावकाश कळेलच.

    परकायाप्रवेश शक्य असता तर मला या खेळाडूंच्या शरीरात जावून त्यांना बुद्धीबळाचा पट कसा दिसतो हे बघायला आवडलं असतं. प्रत्येक खेळीनंतर होणार्‍या आठ ते दहा खेळ्या ते सहज बघू शकतात. शिवाय समोर पट नसेल तरी यात फारसा फरक पडत नाही कारण आख्खा पट प्रत्येक सोंगटीसहीत त्यांना लख्ख दिसत असतो आणि खेळले गेलेले हजारो डावही त्यांच्या लक्षात असतात.

    शेरलॉक होम्सच्या यशाचं एक मुख्य कारण होतं त्याची प्रखर बुद्धीमत्ता. खर्‍या आयुष्यात अशाच बुद्धीमत्तेचे काही आविष्कार या चौसष्ट घरांच्या मैदानावर बघायला मिळतात. आनंद जिंकला याचा ‘आनंद’ अर्थातच आहेच, पण गेलफांडनेही त्याला साजेशी टक्कर दिली याबद्दल त्याचेही हार्दिक अभिनंदन.

    ——–

    १. एक कसलेला आणि एक नवशिका खेळाडू असा डाव असेल आणि नवशिक्याचे फंडे पक्के नसतील तर त्याची कशी अमानुष कत्तल होऊ शकते याचे एक उदाहरण कास्पारोव्ह आणि फेडोरोव्ह यांच्या डावात दिसतं. (डाव दिसत नसेल तर PGN viewer – pgn4web(Javascript) ला सेट करावा.) फेडोरोव्हने कसलाही विचार न करता केलेल्या आक्रमणाकडे कास्पारोव्ह तुच्छतेने दुर्लक्ष केले आहे, एखाद्या लहान मुलाच्या चापट्या असाव्यात त्याप्रमाणे. या डावाबद्दल कास्पारोव्ह म्हणतो, “If what he played against me had a name, it might be called the ‘Kitchen Sink Attack.’”

    २. कास्पारोव्हला कार्पोव्ह आणि तत्कालीन रशियन सत्ताधारी दोघांचाही सामना करावा लागला. १९८४ च्या जागतिक स्पर्धेमध्ये तब्बल ४८ डाव खेळल्यानंतर (४० बरोबरी, पाच विजय, तीन पराभव) कार्पोव्ह हरतो आहे असे दिसल्याबरोबर प्रचंड ताणामुळे दोन्ही खेळाडूंचे मानसिक आरोग्य धोक्यात आहे असे कारण देत फिडेने स्पर्धा रद्द केली. हा निर्णय दोघांनाही मान्य नव्हता पण यामुळे विजेतेपद कार्पोव्हकडेच राहीले. यानंतर फिडेने स्पर्धेचे नियम बदलले. याखेरीज स्पर्धांमधील वातावरण जवळजवळ युद्धासारखेच होते. मारक्या म्हशींप्रमाणे एकमेकांकडे टक लावून बघणे, उशिरा येणे असे अनेक प्रकार केले जात असत. त्या मानाने गेलफांड आणि आनंद स्पर्धा चालू असतानाही एकमेकांकडे फारसे बघत नाहीत आणि दोघेही एकमेकांचा आदर करतात. तुलनाच करायची झाली तर कार्पोव्ह-कास्पारोव्ह म्हणजे भिकू म्हात्रे आणि गुरू नारायण यांची मांडवली आहे तर आनंद-गेलफांड म्हणजे चिदंबरम आणि जेटली यांची लोकसभेतील वादावादी आहे.

  • मोहम्मद अली

    Raj

    सहा महिन्यांपूर्वी जर मला कुणी सांगितलं असतं की तू बॉक्सिंगवर लेख लिहिणार आहेस तर मी त्याला वेड्यात काढलं असतं. मी कथकली किंवा भरतनाट्यमवर लिहीणं जितकं अशक्य आहे तितकंच हे ही होतं. तरीही आज हा लेख लिहितो आहे याचं सर्व श्रेय हॉलीवूडला. ‘रॉकी’ बरेचदा बघितला होता, नंतर ‘रेजिंग बुल’ बघितला. इस्टवुडचा ‘मिलियन डॉलर बेबी’ आणखीन एक…

    सहा महिन्यांपूर्वी जर मला कुणी सांगितलं असतं की तू बॉक्सिंगवर लेख लिहिणार आहेस तर मी त्याला वेड्यात काढलं असतं. मी कथकली किंवा भरतनाट्यमवर लिहीणं जितकं अशक्य आहे तितकंच हे ही होतं. तरीही आज हा लेख लिहितो आहे याचं सर्व श्रेय हॉलीवूडला. ‘रॉकी’ बरेचदा बघितला होता, नंतर ‘रेजिंग बुल’ बघितला. इस्टवुडचा ‘मिलियन डॉलर बेबी’ आणखीन एक उल्लेखनीय चित्रपट, मात्र पूर्वार्धात बॉक्सिगवर असलेला हा चित्रपट उत्तरार्धात इच्छामरणासारख्या गहन विषयाकडे जातो. यावर जास्त लिहून ज्यांनी बघितला नसेल त्यांच्यासाठी रहस्यभेद करत नाही. मार्क वॉल्हबर्गची प्रमुख भूमिका असलेला ‘द फायटर’ हा चित्रपट लाइट हेवीवेट चॅम्पियन मिकी वार्ड याच्या आयुष्यावर आधारित आहे. जेक ग्लिनहालचा ‘साउथपॉ’ हा मागच्या वर्षी आलेला चित्रपट. यात एका चँपियनचा विजेतेपदाकडून सर्वकाही नष्ट होण्यापर्यंतचा प्रवास आणि नंतरची वाटचाल याचं चित्रण आहे. आणि शेवटी मोहम्मद अलीवर आधारित विल स्मिथचा ‘अली’. हा तुकड्यातुकड्यात चांगला आहे पण खरं सांगायचं तर विल स्मिथला ही भूमिका झेपलेली नाही. तो वागण्या-बोलण्यात (आणि विशेषतः चालण्यात) विल स्मिथच वाटत राहतो.

    बॉक्सिंगवर इतके चित्रपट बघितल्यावर खेळ आवडला, पण चित्रपटातून सर्व कल्पना येतेच असं नाही. म्हणून मग मोहम्मद अलीचं आत्मचरित्र ‘द ग्रेटेस्ट स्टोरी’ वाचायला घेतलं. अलीचा जन्म केंटकी राज्यातील लुईव्हिल नावाच्या छोट्याश्या गावी झाला. अलीचं मूळ नाव कॅशियस क्ले. सुरुवातीला या नावाचा त्याला अभिमान होता. पण नंतर त्याला हे नाव आणि ख्रिस्ती धर्म त्याच्या गुलाम पूर्वजांची ओळख आहे असं वाटू लागलं. म्हणून त्याने इस्लाम धर्मात प्रवेश केला आणि तो मोहम्मद अली झाला. नंतर कुणीही त्याच्या जुन्या नावाने हाक मारलेली त्याला खपत नसे. म्हणूनच लेखातही त्याचा उल्लेख त्याच्या सध्याच्या नावानेच आहे.

    अलीच्या घरी गरीबी इतकी की स्कूलबससाठीही पैसे नसायचे. मग अली रोज बसबरोबर शर्यत लावायचा आणि धावत शाळेत जायचा. मात्र मित्रांना सांगायचा की मला मोठेपणी हेवीवेट बॉक्सिंग चँपियन व्हायचं आहे, म्हणून मी रोज धावतो. लहानपणी एकदा बॉक्सिंग जिममध्ये गेल्यावर त्याला या खेळाचं आकर्षण वाटू लागलं. नंतर रीतसर ट्रेनिंग घेतल्यावर अलीची प्रगती झपाट्याने झाली. बॉक्सिंगसाठी जी नैसर्गिक प्रवृत्ती लागते ती त्याच्याकडे होती. १९६० साली रोम ऑलिंपिक्समध्ये त्याने सुवर्णपदक मिळवलं आणि एका अजोड कारकीर्दीची सुरुवात झाली.

    अली असो, मार्टिन लूथर किंग असो किंवा ख्रिस रॉक असो – या आणि अशा प्रत्येक कारकीर्दीत एक समान घटक आहे – वर्णद्वेष. किंग यांच्या खाजगी आयुष्यावर पाळत ठेवून त्यांचं चारित्र्यहनन करण्याचा प्रयत्न झाला. आणि याचा शेवट त्यांची हत्या करण्यात झाला. केंटकीमध्ये अलीला लहानपणापासूनच वर्णद्वेषाचा सामना करावा लागला. प्रत्येक दिवशी सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत पदोपदी अपमान, अवहेलना, कधीकधी जिवावर बेतणारे प्रसंग. सुवर्णपदक मिळवल्यावर अलीला वाटलं की आता आपले हे दिवस संपले. अमेरिकेसाठी इतकी मोठी कामगिरी केल्यावर आता तरी आपल्याला समान वागणूक मिळेल. त्याची ही आशा लवकरच फोल ठरली. एकदा तो एका मित्राबरोबर हॉटेलात गेला असताना हॉटेलच्या मालकाने आम्ही निग्रो लोकांना आत येऊ देत नाही असं सुनावलं. अलीनं त्याचं सुवर्णपदक दाखवलं – तो २४ तास हे पदक गळ्यात घालत असे – पण मालकावर त्याचा परिणाम झाला नाही. संतप्त आणि निराश होऊन बाहेर पडले तर एका बायकर गँगने अडवलं. गँगच्या म्होरक्याच्या गर्लफ्रेंडला ते सुवर्णपदक हवं होतं. ते दिलंस तर तू जाऊ शकतोस असं सांगितलं. खरं तर अली त्या सर्वांना पुरुन उरला असता पण मैदानाबाहेर हिंसा न करणे हे अलीचं एक वैशिष्ट्य होतं. त्यांना हुलकावणी देऊन अली आणि त्याचा मित्र बाइक्सवरुन घराकडे निघाले. गावाच्या वेशीवर परत गँगचा म्होरक्या आणि एक साथीदार आडवे आले आणि त्यांनी पाठलाग सुरु केला. दुसरा पर्याय नाही म्हणून अली आणि त्याच्या मित्राने सामना केला. म्होरक्या अलीच्या एका ठोश्यात गारद झाला. (वर्ल्ड हेवीवेट चँपियनला धमकी देणे याहून बिनडोक कल्पना काय असू शकते?)

    या प्रसंगाचा अलीवर मोठा परिणाम झाला. आपलं सुवर्णपदक फक्त मुलामा दिलेलं आहे हे त्याला आधीच कळलं होतं, पण आता त्याचा पूर्ण भ्रमनिरास झाला. मारामारीनंतर घरी येताना तो नदीजवळ थांबला आणि त्याने ते सुवर्णपदक नदीत फेकून दिलं.

    रोम ऑलिंपिक्सनंतर अलीची व्यावसायिक कारकीर्द सुरु झाली. लुईव्हिलच्या सात कोट्याधीशांनी मिळून त्याच्याबरोबर करार केला. यामागे अर्थातच पूर्णपणे व्यावसायिक हेतू होता. चांगल्या रेसच्या घोड्याची सट्टेबाजांना जी किंमत असते तीच या गोर्‍यांना अलीची होती. तो ‘विनिंग घोडा’ होता. वर्तमानपत्रांनी मात्र या घटनेला गोर्‍या लोकांचा उदारपणा वगैरे नावं देऊन त्यांचा उदोउदो केला. निदान यानंतर अलीची आर्थिक परिस्थिती सुधारली. नंतर या गोर्‍या लोकांचा जाच असह्य होऊ लागल्यावर त्याने करार मोडला.

    कोणत्याही खेळातले बारकावे जसजसे लक्षात येऊ लागतात तसतशी त्यातली गोडी वाढत जाते. मला बेसबॉल विशेष आवडत नाही मात्र मला तो कळतही नाही. मी जर सहा महीने बेसबॉल बघितला तर कदाचित पुढचा लेख न्यूयॉर्क यँकीजवरही असू शकेल. (बेसबॉलवर ब्रॅड पिटचा ‘मनीबॉल’ हा चित्रपट बघण्यासारखा आहे.) बॉक्सिंगमध्ये दोन अत्यंत महत्त्वाच्या गोष्टी म्हणजे फिटनेस आणि स्टॅमिना. एका सव्वादोनशे पौंडाच्या सुपर फिट बॉक्सरचे ठोसे पंधरा राऊंड – ४५ मिनिटे – सहन करणे याला कल्पनातीत स्टॅमिना लागतो. ‘रॉकी’मध्ये जे जे व्यायाम दाखवले आहेत ते आणि इतर बरेच व्यायाम सतत करावे लागतात. इतर खेळात किंचित चूक झाली तर कदाचित चालून जाऊ शकतं, बॉक्सिंगमध्ये ते जिवावरही बेतू शकतं. हेन्री कूपरबरोबरच्या मॅचमध्ये तिसरा राउंड चालू असताना एक सेकंद अलीचं लक्ष पुढच्या रांगेकडे गेलं. तिथे एलिझाबेथ टेलर आणि रिचर्ड बर्टन बसले होते. दुसर्‍या क्षणाला त्याला आपल्या जबड्यावर एक जबरदस्त आघात जाणवला आणि तो खाली पडला. त्याचा जबडा मोडला आणि नंतर तीन महिने त्याला विश्रांती घ्यावी लागली.

    बॉक्सिंगमध्ये अनेक डावपेच आहेत. प्रतिस्पर्ध्याचा डोक्यावर ‘जॅब’ मारले तर तो हात वर घेऊन बचाव करतो. मग त्याच्या बरगड्या आणि किडनी हे भाग उघडे पडतात आणि तिथे ‘बॉडी शॉट’ मारता येतो. तिथे बचाव करण्यासाठी हात खाली आले तर परत डोक्यावर मारता येतं. ‘नॉक आउट’ फक्त डोक्यावर मारुनच होतो असं नाही. मजबूत ‘किडनी शॉट’मुळेही प्रतिस्पर्धी गारद होऊ शकतो. मिकी वार्ड आणि अल्फोन्सो सँचेझ याच्या लढतीत वार्डने एक अनोखी स्ट्रॅटेजी वापरली. पहिले पाच राउंड तो फक्त बचाव करत राहिला आणि अल्फोन्सो पूर्ण ताकदीनिशी ठोसे मारत राहीला. आठव्या राउंडमध्ये वार्ड आक्रमक झाला आणि इतक्या वेळ आक्रमण करुन थकलेला सँचेझ एका ‘किडनी शॉट’मध्ये नेस्तनाबूत झाला. अली-फोरमन लढतीत अलीनेही हीच स्ट्रॅटेजी वापरली होती.

    अलीचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे तो मैदानात अत्यंत चपळ होता. बहुतेक हेवी वेट चँपियन एखाद्या बुलडोझरप्रमाणे असतात. त्यांचे पाय फारसे हलत नाहीत. अली याला अपवाद होता. अलीच्या बहुतेक मॅचेसमध्ये त्याच्या प्रतिस्पर्ध्यीचे ठोसे हवेत जात असत कारण अली ठोसे चुकवण्यात वाकबगार होता. हवेत ठोसे मारुन मारुन प्रतिस्पर्धी थकला की अली आक्रमण करत असे आणि काही ठोश्यांमध्ये प्रतिस्पर्धी गारद होत असे.

    अलीने बॉक्सर या प्रतिमेमध्ये असलेले बरेचसे स्टिरिओटाइप्स मोडले. अली कोणत्याही विषयावर स्वतः विचार करुन निर्णय घेत असे. व्हिएटनाम युद्ध चालू असताना अलीला सैन्यात भरती होण्याचा आदेश आला. यावर अलीने “व्हिएटनामी लोकांशी माझं वैर नाही” असं सांगून नकार दिला. अलीवर देशद्रोहाचा खटला भरण्यात आला. त्याचं विश्वविजेतेपद काढून घेण्यात आल. त्याच्यावर बॉक्सिंग खेळण्यासाठी बंदी घालण्यात आली. हे सर्व केवळ तो निग्रो आहे म्हणून. अन्यथा खून आणि बलात्कारासारख्या गंभीर आरोपांचे खटले असलेले खेळाडू कोणतीही अडचण न येता खेळू शकत होते. अखेर चार वर्षे कोर्टात लढल्यानंतर सुप्रीम कोर्टाने अलीची ८-० अश्या एकमताने निर्दोष मुक्तता केली.

    कवी लोक म्हणजे मृदू, कोमल हृदयाचे, सूर्यास्ताकडे बघून उसासे टाकणारे असा एक लोकप्रिय समज आहे. अलीने हा ही समज मोडीत काढला. त्याचा कविता वाचण्याचा आणि करण्याचा शौक होता. मैदानात प्रतिस्पर्ध्याला रक्तबंबाळ करणारा अली फावल्या वेळात लँगस्टन ह्युजेसच्या कविता वाचत असे. त्याच्या स्वतःच्या कविता मुख्यत्वे प्रतिस्पर्ध्याला नामोहरम करण्यासाठी असत. प्रतिस्पर्धी कितव्या राउंडमध्ये गारद होईल हे तो कवितेमधून सांगत असे. उदा. Sonny Liston is great, but he will fall in eight. आणि बरेचदा तसंच होत असे. व्हिएटनाम युद्धावर पत्रकारांनी विचारणा केल्यावर त्याने ही कविता वाचली.

    Keep asking me, no matter how long
    On the war in Viet Nam, I sing this song
    I ain’t got no quarrel with the Viet Cong . . .

    बॉक्सिंग हा हिंसक खेळ आहे हे उघड आहे. यात गंभीर दुखापत किंवा क्वचित मृत्यूही होऊ शकतो. बर्‍याच लोकांना हिंसा आवडत नाही आणि पर्यायाने बॉक्सिंगही आवडत नाही. हे मी समजू शकतो कारण मागच्या वर्षीपर्यंत मी ही याच गटात होतो. मग हा बदल होण्याचं कारण काय? हिंसा हा आपल्या मानसिकतेचा अविभाज्य भाग आहे. याचा अर्थ हिंसा करावी असा नाही. पण तिचं अस्तित्व नाकारावं असाही नाही. गांधीजींबद्दल आदर असूनही ‘अहिंसा परमो धर्मः’ मला पटत नाही कारण हे ‘ब्लँकेट स्टेटमेंट’ आहे. यापेक्षा नेल्सन मंडेलांचा दृष्टिकोन अधिक पटतो. मंडेलांनी सुरुवातीला गांधीजींचं अनुकरण करुन अहिंसेचा मार्ग पत्करला. त्यात यश येत नाही असं दिसल्यावर त्यांनी हिंसेचा मार्ग पत्करला. त्यांच्य मते अहिंसेचा मार्ग ही एक ‘स्ट्रॅटेजी’ आहे. उपयोग होत असेल तर जरुर वापरावी अन्यथा इतर मार्ग शोधावेत. आपल्याकडे जे दोन प्रसिद्ध गट आहेत, त्यांनी कित्येक वर्षे चर्चा करुनही जे साधलं नाही ते मंडेलांनी किती सहजपणे दाखवून दिलं.

    हे थोडं अवांतर झालं पण मुद्दा हा की आपण रोज मारमार्‍या करत नसलो तरी याचा अर्थ आपल्यात हिंसा नसते असा नाही. हे समजून घेतलं तर हिंसेचा हवा तिथे नियंत्रित उपयोग करता येतो. आणि जर नाकारलं तर तिचे नको तिथे स्फोट होत राहतात. बॉक्सिंग हा आपल्यातील हिंसक प्रेरणेला स्वीकारणारा खेळ आहे असं मला वाटतं. यात हिंसा आहे पण क्रूरता नाही. याउलट स्पॅनिश बुल-फायटींग हा एक क्रूर खेळ आहे. तो मला कधीही बघवेल असं वाटत नाही.