मी शक्यतो आत्मचरित्रे वाचायचं टाळतो. त्यात बहुतेक वेळा ‘मै ही मै हूं, मै ही मै हूं, दूसरा कोई नही’ अशीच परिस्थिती असते. पण काही नावं अशी असतात की जी पाहिल्यावर वाचण्याचा मोह आवरत नाही. यातलं एक नाव – गार्सिया मारक्वेझने ज्याचं वर्णन “The greatest poet of twentieth centuary – in any language” या शब्दांत केलं तो पाब्लो नेरुदा.
कधीकधी पाश्चात्त्य लेखकांच्या तुलनेत दक्षिण अमेरिकेतील लेखक आणि कवी अधिक जवळचे वाटतात. याला काही प्रमाणात आपलं भौगोलिक आणि ऐतिहासिक साम्य कारणीभूत असावं. नेरुदा दोनदा भारतात येऊन गेला. पहिल्यांदा आला तेव्हा भारतावर ब्रिटिशांचं राज्य होतं. इथे आल्यावर त्याने काँग्रेसच्या अधिवेशनात भाग घेतला. मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचंद्र बोस, गांधीजी या सर्वांशी भेट झाली. भारताचं पहिलं दर्शन घडताच त्याला इथल्या पारतंत्र्यात असलेल्या लोकांवर कोणती बंधने आहेत ते सर्वात आधी दिसलं. हा दृष्टीतला फरक आहे. किपलिंगसारख्या लेखकांना हे कधीही जमणार नाही१. दुसरी भेट भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर होती पण तो अनुभव फारच वाईट होता. आल्याबरोबर कस्टमवाल्यांनी नको इतका त्रास दिला. गुप्त पोलिस सारखे मागे. दिल्लीला नेहरूंची भेट घ्यायला गेल्यानंतर चिलीच्या राजदूताकरवी भारत सरकारने निरोप पाठवला की काम झाल्यानंतर इथून लगेच निघून जा. नेहरू भेटले पण त्यांचं वागणं इतकं तुटक, कोरडं होतं की नेरुदाला इथून कधी जातो असं झालं. भेट झाल्यानंतर त्याने तडक विमान पकडलं आणि भारत सोडला. नेरुदाशी आणखी एक जवळचा धागा म्हणजे पाऊस. चिलीमधला पाऊस आपल्या पावसासारखाच बदाबदा कोसळणारा असतो. (“The southern rain is patient and keeps falling endlessly from the gray sky.”) लहानपणापासूनच नेरुदाचं निसर्गाशी आणि या पावसाशी घट्ट नातं तयार झालं. त्याच्या कवितेमध्ये निसर्ग, प्राणी, पक्षी यांना महत्त्वाचं स्थान आहे. मरण समोर उभं आहे, हा क्षण शेवटचा की पुढचा हे माहीत नाही असे प्रसंग नेरुदाच्या आयुष्यात अनेकदा आले. एकदा उरुग्वेमध्ये नेरुदाचं कवितावाचन चालू होतं आणि पहिल्याच रांगेत एक उच्चपदस्थ पोलिस अधिकारी बसला होता. सर्वात मागच्या रांगेत चार लोकांनी नेरुदावर मशीनगन रोखून धरलेल्या. कार्यक्रम संपल्यावर त्याला सांगितलं की जर तो अधिकारी मध्येच उठून गेला असता तर गोळ्या सुटल्या असत्या. रोजच्या रोज मृत्यूच्या डोळ्यात डोळे घालून बघितल्यानंतर निर्माण होणारी कविता लखलखत्या विजेसारखी असली तर त्यात नवल ते काय?
दक्षिण अमेरिकेतील परिस्थिती कशी होती आणि कशी आहे याची कल्पना करणं अशक्य आहे. एक अर्जेंटिनाचा मित्र होता, योगायोगानं त्याचं नावही पाब्लो होतं. एकदा इंग्लंडमध्ये फुटबॉल मॅचनंतर चेंगराचेंगरी झाली आणि काही लोक मेले. पाब्लो ते वाचून हसायला लागला. मी कारण विचारलं तर म्हटला, “ही लुटूपुटीची लढाई आहे. अर्जेंटिनात मॅचला जाताना दोन्ही बाजूचे लोक पिस्तूल आणि रायफली घेऊन जातात. भांडण झालं तर दोन्हीकडून गोळ्या सुरू.” कमालीचं दारिद्र्य, लोकशाही, सरकार फक्त नावाला आणि त्यातही सरकारच्या विघातक कारवायांना अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचा पाठिंबा२. अशा परिस्थितीत तिथले लोक कम्युनिस्ट झाले यात फारसं आश्चर्य वाटण्याचं कारण नाही. नेरुदा उघड उघड कम्युनिस्ट आणि सोशालिस्ट होता. आयुष्यभर कम्युनिस्ट विचारसरणीच्या तत्त्वांचं त्याने कसोशीने पालन केलं. (आणि यासाठी आयुष्यभर सीआयए आणि एफबीआय त्याच्या पाळतीवर राहिले.) त्याचा हा प्रवास बघताना कम्युनिस्ट विचारसरणीला त्या काळात, त्या खंडात का पर्याय नव्हता हे कळतंच, पण त्याचबरोबर डाव्या विचारसरणीचे मूलभूत दोषही समोर येतात. पोलिटब्युरोला सर्व सत्ता देताना सर्वोच्च अधिकारी सचोटीने वागतील हे गृहीत धरलेलं असतं, पण तसं झालं नाही तर काय करायचं याचं उत्तर त्यांच्याकडे नाही. नेरुदा रशियातील नेत्यांची भरपूर स्तुती करतो मात्र स्टालिनने जे असंख्य निरपराध लोक मारले त्यांच्याबद्दल अवाक्षरही काढत नाही. चीनमध्ये ‘कल्चरल रिव्होल्युशन’ झाल्यानंतर जी मुस्कटदाबी झाली त्याबद्दल मौन पाळतो. फक्त शेवटी स्टालिनबद्दल बोलताना ‘आमच्या काही चुका झाल्या आणि कठोर आत्मपरीक्षणानंतर आम्हाला त्या सुधारता येतील’ अशी मोघम कबुली देतो. हे वाचून नवल वाटतं. इतर सर्व बाबतीत इतका सच्चा असणारा माणूस या बाबतीत अचानक ‘नरो वा कुंजरोवा’ का होतो?
दुसरं महायुद्ध सुरू होण्याआधी स्पेनमधील यादवी युद्धानंतर जवळजवळ पाच लाख लोक जीव वाचवून फ्रान्समध्ये पोचले. फ्रेंच सरकारने या लोकांना तुरुंगात आणि कॉन्सन्ट्रेशन कॅंपमध्ये टाकलं. यात स्त्रिया आणि मुलंही होती. तुरुंगातील लोकांना चिलीमध्ये घेऊन येण्यासाठी चिली सरकारने नेरुदाला फ्रान्सला पाठवलं. फ्रेंच अधिकाऱ्यांनी नेरुदाच्या मार्गात शक्य तितके अडथळे आणण्याचा प्रयत्न केला. अथक प्रयत्नांनंतर अखेर नेरुदा ‘विनिपेग’ या जहाजाद्वारे निर्वासितांना चिलीला पाठविण्यात यशस्वी ठरला. याच काळात भेटलेल्या असंख्य लोकांच्या अशक्य वाटणाऱ्या घटनांपैकी काही त्याने नोंदवल्या आहेत. स्पेनमध्ये जनरल फ्रॅंकोने सरकारविरुद्ध युद्ध पुकारल्यानंतर एका पायलटला रोज रात्री काळोखात विमान घेऊन बॉम्ब टाकण्याचे काम दिलं होते. काही दिवस गेल्यानंतर तो कंटाळला. मग त्याने ब्रेल भाषा शिकून घेतली. त्यात नैपुण्य आल्यानंतर बॉम्ब टाकायला जात असताना तो एका हाताने ब्रेलमध्ये लिहिलेली पुस्तके वाचत असे. अशा रीतीने एकीकडे बॉम्ब टाकत असताना त्याने ‘काउंट ऑफ मॉन्ते ख्रिस्तो’ वाचून संपवलं आणि ‘थ्री मस्केटियर्स’ वाचत असताना सरकारचा पराभव झाला. दुसरा किस्सा याहून भारी आहे. स्पेनच्या अन्दालुशियाचा एक कवी जीव वाचवून स्कॉटलंडमध्ये पोचला. त्याला इंग्रजीचं अक्षरही येत नव्हतं. रोज तो एका बारमध्ये जाऊन शांतपणे एका कोपऱ्यात बिअर पीत बसायचा. एक दिवस सगळे गेल्यावर बारच्या मालकाने त्याला बोलावलं आणि दोघं एकत्र प्यायला बसले. हे प्रत्येक रात्री व्हायला लागलं. हळूहळू ते बोलायला लागले, हा स्पॅनिशमध्ये, तो इंग्रजीत. दोघांना एकमेकांचं अक्षरही कळत नव्हतं. शेवटी एक दिवस याला परत स्पेनला जावं लागलं तेव्हा ते एकमेकांना मिठ्या मारून रडले. नंतर तो कवी नेरुदाला म्हटला, “जरी मला त्याचा एक शब्दही समजत नव्हता तरीही मला नेहमी असं वाटायचं की तो काय म्हणतो आहे हे मला कळत होतं आणि मी काय म्हणतो आहे हे त्याला.”
नेरुदाच्या प्रवासात असंख्य प्रसिद्ध व्यक्ती येऊन जातात. फिडेल कॅस्ट्रो, गार्सिया मारक्वेझ, वॉल्ट व्हिटमन, आर्थर मिलर. चे गिव्हाडाशी त्याची फार गाढ मैत्री नव्हती पण मरताना गिव्हाडाच्या टेबलावर नेरुदांच्या कवितेचं पुस्तक उघडलेलं होतं. एकदा चिलीमध्ये पोलिस पाठलागावर असताना बनावट पासपोर्ट वापरून नेरुदा फ्रान्सला आला. तिथे पोचल्यावर काय करावे हा प्रश्न होता. तेवढ्यात त्याला पिकासो भेटला. तो नुकताच नेरुदावरच व्याख्यान देऊन आला होता. पिकासोने त्याची मदत करण्यासाठी अनेक लोकांना फोन केले आणि त्याला कागदपत्रे मिळवून दिली. आणि हे सगळं होत असताना केवळ आपल्यामुळे पिकासोचा वेळ वाया जातो आहे, त्या वेळात त्याने किती सुंदर चित्रे काढली असती या विचाराने नेरुदाला वाईट वाटत होतं.
नेरुदाला हस्तिदंती मनोऱ्यात राहून काव्य करणारा कवी नव्हता. नेहमी समाजाच्या सर्वात दुर्लक्षित वर्गाबरोबर राहून, त्यांचं सुखदु:ख जाणून घेणं त्याला आवडे. आणि हे करताना त्याला त्याच्या कवितेचा फार मोठा फायदा झाला. एकदा एका ठिकाणी त्याला कवितावाचनासाठी बोलावलं, पन्नासएक लोक बसले होते. सर्वांचे चेहरे दगडासारखे, कोणतेही भाव नाहीत. त्या लोकांकडे बघून यांच्यासमोर काय बोलायचं असा त्याला प्रश्न पडला. पण आता बोलावलंच आहे तर एक-दोन कविता वाचू आणि सटकू असा त्याने विचार केला. कविता वाचायला सुरुवात केल्यावर लोकांचे चेहरे बघून त्यांच्यापर्यंत हे पोचतं आहे ही त्याला जाणीव झाली. तासाभरापेक्षा जास्त वेळ कवितावाचन केल्यावर तो थांबला. प्रेक्षकातला एकजण उठून उभा राहिला – फाटके कपडे, कमरेला एक पोतं गुंडाळलेलं – आणि म्हणाला,”आजपर्यंत हृदय हेलावून टाकणारं असं काही आम्ही ऐकलं नव्हतं. आमच्या सर्वांकडून अनेक धन्यवाद.” त्याला हुंदका आवरेना, इतर लोकही रडत होते. नेरुदा जिथे गेला तिथे त्याच्या शब्दांनी लोकांना जिंकून घेतलं. नेरुदाच्या कवितेमध्ये ही अभूतपूर्व ताकद आहे याचं एक कारण त्याच्या भाषेबद्दलच्या दृष्टिकोनात सापडतं. “Using language like clothes or the skin on your body, with its sleeves, it’s patches, it’s transpiration, and it’s blood and sweat stains, that’s what shows a writer’s mettle.”
आत्मचरित्र काहीसं विस्कळीत आहे आणि याचं कारण म्हणजे याचं संपादन करायला नेरुदाला वेळ मिळाला नाही. शेवटच्या पानावर तो लिहितो, “I am writing these quick lines for my memoirs only three days after the unspeakable events took my comrade, President Allende, to his death. His assassination was hushed up, he was buried secretly, and only his widow was allowed to accompany that immortal body.” यानंतर दहा-बारा दिवसातच नेरुदाचाही मृत्यू झाला. त्या वेळी मृत्यूचं कारण कॅन्सर असल्याचं जाहीर करण्यात आलं होतं. मात्र नेरुदाचा मृत्यू विषबाधेमुळे झाला असल्याचा आणि यात एका सीआयएच्या डबल एजंटचा हात असल्याचा संशय नुकताच व्यक्त करण्यात आला. यासाठी त्याची शवपेटी पुन्हा उघडण्यात येऊन डीएनए परीक्षण करण्यात येणार असल्याचं वृत्त आहे.
नेरुदा मनस्वी कवी होता. त्याची कविता व्याकरणाच्या नियमांमध्ये कधीच बंदिस्त झाली नाही. समीक्षक त्याची कविता वास्तववादी आहे की गूढवादी आहे याची चर्चा करत बसतात. तो उत्तर द्यायच्या भानगडीत कधीच पडला नाही. आणि कविता करताना सामाजिक बांधिलकी तो कधीही विसरला नाही. ‘पार्टी’ मध्ये महेश एलकुंचवारांनी कलाकाराची सामाजिक जबाबदारी काय असावी हा मूलभूत प्रश्न विचारला आहे. याचं एक उत्तर आपल्याला नेरुदाच्या आयुष्यातून मिळतं. नेरुदासाठी कविता ही केवळ अभिव्यक्ती न राहता सामाजिक परिवर्तनाचं एक प्रभावी साधन होतं. आणि याच कारणासाठी त्याला आयुष्यभर वेगवेगळ्या शत्रूंशी लढा द्यावा लागला. त्याची कविता दाबून टाकण्याचे, तिला मुळापासून नष्ट करण्याचे अनेक प्रयत्न झाले पण त्यांना न जुमानता आजही त्याची कविता जिवंत आहे.
“But poetry has not died, it has cat’s nine lives. They harass it, they drag it through the streets, the spit on it and make it the butt of their jokes, they try to strangle it, drive it into exile, throw it into prison, pump lead into it, and it survives every attempt with a clear face and a smile as bright as grains of rice.”
—-
१. दोन वर्षं झाली पॉल थरूचं ‘द एलेफंटा स्युट’ आणल्याला. मुखपृष्ठावरचा संडे टाइम्सचा ब्लर्ब आहे, “A terrific teller of tales and conjurer of exotic locales.” आणि कथा घडते कुठे तर मुंबईत. शिरां पडलां त्यांच्या तोंडार तो! दीडशे वर्षं इथे राहून खजिने लुटून इंग्लंडला नेले आणि अजूनही मुंबई ‘एक्झॉटीक लोकॅल’ वाटते? मुंबईतले लोक काय दिवसभर डुकरांची शिकार केल्यानंतर रोज रात्री दादरला शेकोटी पेटवून त्याभोवती भाले फिरवत नाचतात का? अर्थात यात थरूची चूक नाही, पण ब्लर्ब वाचून पुस्तक अजून तरी उघडावंसच वाटलं नाही.
२. आपण अमेरिका हा शब्द किती निष्काळजीपणे वापरतो हे पुस्तक वाचल्यानंतर लक्षात आलं. पुस्तकात नेरुदा नेहमी अमेरिका असा उल्लेख करतो पण एकदाही याचा अर्थ यूएसए असा नसतो. हाच अनुभव दक्षिण अमेरिकेतील लोकांशी बोलताना येतो. आपण निष्काळजीपणे अमेरिका म्हणतो आणि ते दुरुस्ती करतात, “यु मीन द यूएस?” अमेरिका या खंडात यात दक्षिण आणि उत्तर अमेरिका दोन्ही येतात. अमेरिकेने इराकवर हल्ला केला असं म्हणताना आपण दक्षिण अमेरिकेच्या चिली, अर्जेंटीना, मेक्सिको, ब्राझील यासारख्या सगळ्या देशांचं अस्तित्व नाकारतो, त्यांना खिजगणतीतही धरत नाही. पूर्वीच्या काळात युरोपमधल्या जेत्यांनी जे प्रत्यक्ष केलं तेच आज आपण शब्दांमधून करत आहोत.
