Author: Raj

इयन रँकिन स्कॉटलंडचा, एडिनबरा शहरातला. त्याची पहिली कादंबरी ‘नॉट्स अँड क्रॉसेस’ ही त्याने एक ‘मेनस्ट्रीम’ कादंबरी म्हणून लिहीली होती पण समीक्षकांनी तिची गणना ‘क्राइम फिक्शन’खाली केली. कादंबरीचं मुख्य पात्र इन्स्पेक्टर रीबस. रीबस हा रूढार्थाने हिरो नाही. मध्यमवयीन, घटस्फोट झालेला, एक मुलगी आहे ती आईबरोबर राहते. रीबस दारु, सिगारेट आणि जंक फूड यावर जगतो. त्याला पोलिस चौकीत बसून ‘पेपरवर्क’ करण्याचा कंटाळा. त्याऐवजी गुन्हेगार, गँगस्टर, भुरटे चोर यांच्या मागावर राहणे, प्रसंगी त्यांची मदतही घेणे हे त्याला अधिक पसंत आहे. त्याचे दारु पिण्याचे अड्डेही सहसा ज्या ठिकाणी स्त्रिया किंवा सभ्य माणसं जात नाहीत असे बार आहेत. त्याला नियमांची फारशी फिकिर नाही. अनेक वेळा त्याला ‘इनसबऑर्डिनेशन’साठी सस्पेंड केलं आहे. असं झालं की तो शांतपणे जी केस हातात असेल तिच्या फायली घरी घेऊन जातो आणि तिथून काम सुरु ठेवतो. याचा अर्थ तो चांगला पोलिस अधिकारी नाही असा अजिबात नाही. किंबहुना गुंतागुंतीच्या केस सोडवण्याच्या त्याच्या कौशल्यामुळेच त्याची नोकरी आजपर्यंत टिकून आहे.

रीबसचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याने एकदा केस हातात घेतली की सस्पेंड होऊ दे, वरुन दबाव येऊ दे तो हातातली केस सोडत नाही. पोलिसांचं काम हेच त्याचं आयुष्य आहे. त्याचं लग्न मोडण्यालाही हेच कारण होतं. घरी आल्यावरही हातातील केस त्याचा पिच्छा सोडत नाहीत. त्याचा दुसरा छंद म्हणजे ६०-७० च्या दशकातील रॉक संगीत. रोलिंग स्टोन्स, बॉब डिलन यांच्यासह त्या काळातील अनेक बँड त्याचे आवडते. रँकिनलाही ही आवड असणार हे स्पष्ट आहे. त्याच्या काही कादंबर्‍यांची नावं या गाण्यावरुन घेतली आहेत, उदा. ‘द फॉल्स’. रँकिनने या कादंबर्‍यांमधून वेगवेगळे विषय हाताळले. पेडोफाइल, सिरियल किलर, राजकीय भ्रष्टाचार अशा अनेक प्रकारच्या गुन्ह्यांवर या कादंबर्‍या आधारलेल्या आहेत. या वाचताना मला जॉन ल कारेची तीव्रतेने आठवण झाली. मग रँकिनची मुलाखत वाचताना त्याचाही तो आवडता लेखक आहे हे कळलं. कारेने जे गुप्तहेर कथांसाठी केलं तेच रँकिनने पोलिसदलासाठी केलं.

या कादंबर्‍या आवडण्याचं कारण काय? एक म्हणजे यातील खरंखुरं चित्रण. यातील पात्रे खरी वाटतात कारण त्यांना अनेक पदर आहेत. पोलिसाचं काम म्हणजे केवल पिस्तुल घेऊन गुंडाच्या मागे पळत सुटणे हे नसून बरेचदा दिवसेंदिवस अंधार्‍या खोल्यांमध्ये जुनी कागदपत्रे शोधणे हे ही असतं. संशयित ताब्यात घेतल्यावर तो दोषी आहे किंवा नाही यावर पोलिस अधिकारी बेट्स घेऊन जुगार खेळतात. खुनाच्या जागी प्रेत बघताना अचानक रीबसला एक विनोद सुचतो. त्याचबरोबर काही केसेस जन्मभर त्याचा पिच्छा सोडत नाहीत. खुनी कोण आहे याचा सबळ पुरावा असूनही तांत्रिक कारणासाठी कोर्टाने त्याला निर्दोष सोडणे किंवा राजकीय दबावामुळे हातात आलेली केस बंद करावी लागणे.

एका ठिकाणी मात्र कादंबरी वाचताना खाली पडलो. परत उठलो आणि परत पडलो. अर्थात यात रँकिनचा दोष नाही. एका धोकादायक गँगस्टरची केस हाताळताना रीबसला वाटतं की आपल्या जिवाला धोका आहे. पण त्याच्याकडे पिस्तुल नसतं! किंबहुना कोणत्याच पोलिस अधिकार्‍याकडे पिस्तुल नसतं. मग रीबस एका ओळखीच्या गुंडाकडून बेकायदेशीर पिस्तुल विकत घेतो. हे उघडकीला येतं आणि त्याच्यावर कारवाई होते. इथे अनेक प्रश्न पडले. राणीच्या देशातील पोलिसांकडे पिस्तुल नसतं का? मग गुंडांशी सामना झाल्यावर ते काय करतात? आणि साहेबाला बंदुकीची इतकी अ‍ॅलर्जी तर इथे नेटिव्हांवर इतक्या फैर्‍या का झाडल्या?

स्कॉटिश टेलेव्हिजनने या कादंबर्‍यावर आधारित एक मालिका केली. आता स्कॉटीश टेलेव्हिजन ही काही फार नावाजलेली कंपनी नाही. तरीही मालिकांचा दर्जा उत्तम आहे. १४ कादंबर्‍यांवर आधारित एका तासाचे फक्त १४ भाग. प्रत्येक भागात सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत सर्वकाही. पुढील भागात काय होणार वगैरे उत्कंठावर्धक काहीही नाही. कादंबर्‍या आणि मालिका यात काही फरक आहेत. काही पात्रे गाळलेली आहेत, काही कथांमध्येही बदल झालेला आहे. रीबसचं जे व्यक्तिमत्व कादंबर्‍यांमधून समोर येतं, ते मालिकेमधून तितकसं येत नाही.

हे सगळं वाचल्यावर, बघितल्यावर आपल्याकडे काय असा प्रश्न पडतो. इतर अनेक प्रकारांप्रमाणे ‘क्राइम फिक्शन’ हा प्रकारही आपल्याकडे दुर्लक्षित आहे, काही अपवाद वगळता. ‘रीबस’ मालिका बघितल्यावर शक्य तितकी कोरी पाटी ठेवून ‘सी.आय. डी.’ मालिकेचा एक भाग बघितला. बघवला नाही. दर्जात इतका फरक का? सोपं उत्तर – ‘रिबस’ मालिकेचे १४ भाग आणि ‘सी.आय. डी.’ चे १३४४. १०० पटीने संख्या वाढल्यावर दुसरं काय होणार?

—-

अवांतर – मालिकांवर बरंच काही लिहीलं गेलं आहे. प्रेक्षक म्हणतात चांगल्या मालिका बनत नाहीत म्हणून आम्ही बघत नाही. निर्माते/दिग्दर्शक म्हणतात प्रेक्षकांना चांगलं बघायची सवय नाही त्याला आम्ही करणार? हे दुष्टचक्र आहे. लवकरात लवकर मालिका कोण बनवतो याची स्पर्धा चालू असताना कोणत्याही एका निर्मात्याला वेळ देऊन मालिका बनवण्याचा धोका पत्करणं नको वाटतं. पण यामुळे प्रेक्षकांना चांगल्या मालिका बघायच्या नाहीत याला पुरावा मिळणे कठीण आहे. एका चॅनेलवर दर्जेदार मालिका आणि दुसरीकडे रतीब मालिका चालू असेल आणि तरीही प्रेक्षक चांगल्या मालिकेकडे दुर्लक्ष करत असतील तर यात तथ्य आहे असं मानायला हरकत नाही. एक मात्र खरं – जोपर्यंत वर्षाला अडीच-तीनशे भाग बनत राहतील तोपर्यंत यात सुधारणा होणे नाही.

वाचनाचं व्यसन लागलेल्यांसमोर असणारा एक चिरंतन प्रश्न म्हणजे एक पुस्तक वाचून झालं की पुढचं कोणतं हे कसं ठरवायचं? वाचक पट्टीचा असेल तर त्याच्या आजूबाजूला पुस्तकांचा खच पडलेला असतो. ‘बेग, बॉरो किंवा स्टील’ (इथं स्टील याचा अर्थ आंतरजालावरून इ-पुस्तकं मिळवणं असा घ्यावा.) यापैकी कोणत्याही पद्धतीने आणलेली पुस्तकं भोवताली ‘मला वाच, मला वाच’ असं म्हणत फेर धरून नाचत असतात. हा प्रश्न धसास लावण्यासाठी अस्मादिकांनी एका एक-सदस्यीय समितीची स्थापना केली. या समितीने तातडीने वाचलीच पाहीजेत अशा पुस्तकांची यादी करण्याची उपसूचना मांडली. ही यादी केल्यानंतर तिचा आकार पाहून प्रश्न सुटलेला नाही असं लक्षात आलं. शेवटी समिती बरखास्त केली, सीता भरोसे जे पुस्तक वाचावसं वाटेल ते वाचावं असं ठरवलं आणि समोरच्या पुस्तकात डोकं खुपसलं.

ओरहान पामुकचा ‘अदर कलर्स’ हा लेख संग्रह मिळाला. त्याची अनुक्रमणिका बघत असताना पामुकनं त्याच्या आवडत्या लेखकांवर आणि पुस्तकांवर काही लेख लिहील्याचं दिसलं. चांगले लेखक जेव्हा इतर लेखकांवर किंवा पुस्तकांवर लिहीतात तेव्हा त्याच्या लुत्फ वेगळाच असतो. गावसकर समालोचन करत असताना मैदानातील वरकरणी साध्या वाटणार्‍या गोष्टींमागची मानसिक कारणं, डावपेच यावरच्या त्याच्या ‘स्पेशल कमेंट्स’ करतो तेव्हा त्या त्याच्या प्रदीर्घ अनुभवामधून आल्याचं जाणवतं आणि म्हणूनच त्याचं समालोचन इतरांपेक्षा वेगळं ठरतं. पामुक दस्तोयेव्स्की, कमू, सलमान रश्दी, व्हिक्टर ह्युगो अशा बर्‍याच लेखकांबद्दल बोलतो. यादी बघत असताना अचानक नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंड दिसल्यावर वाचावसं वाटलं, मग त्यासाठी पामुकला काही काळ बाजूला ठेवलं.

पुस्तक वाचताना लक्षात घेण्यासारखी एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे हा अनुवाद आहे, साहजिकच अनुवाद वाचताना जे अडथळे येऊ शकतात ते इथे गृहित धरावे लागतात. याचे बरेच अनुवाद उपलब्ध आहेत, मी वाचलेला अनुवाद रिचर्ड पीव्हर आणि लरिसा व्होलोखोन्स्की यांनी केला आहे. याच्या प्रस्तावनेत ते इतर उपलब्ध अनुवादांवर काहीसा टिकेचा सूर लावतात. त्यांच्या मते या आधी आलेल्या अनुवादांमध्ये मूळ कादंबरीचा सूर हरवला आहे. उदा. vygoda या शब्दासाठी आधीचे अनुवाद advantage हा शब्द वापरताअ पण रिचर्ड आणि लरिसा profit वापरतात. त्यांच्या म्हणण्यानुसार vygoda मध्ये जो नाद आहे तो profit या अनुवादात कायम राहतो. “And like vygoda, with its strongly accented first syllable, ‘profit’ leaps from the mouth almost with the force of an expletive, quite unlike the more unctuous ‘advantage’ or its Russian equivalent ‘preimushchestvo’…. Thus we arrive at the full music of this underground oratorio. अनुवादकांनी इतका सखोल विचार केलेला पाहून बरं वाटतं. अनुवाद वाचावासा वाटतो.

दस्तोयेव्स्की सारख्या लेखकांचं एक वैशिष्ट्य हे की पुस्तकामध्ये जे समोर असतं ते फक्त हिमनगाचं टोक असतं. पूर्ण हिमनग बघण्यासाठी लेखक, त्याची पार्श्वभूमी, तत्कालीन परिस्थिती हे सगळं लक्षात घ्यावं लागतं. त्यामुळे पुस्तक वाचलं, बाजूला ठेवलं असं होत नाही. बहुतेक वेळा ‘क्लासिक्स’ समजल्या जाणार्‍या पुस्तकांमध्ये इतर क्लासिक्सचे संदर्भ असतात. (याच कारणासाठी नायपॉल सध्याच्या कादंबरी (novel) या साहित्यप्रकारातील नाविन्य संपलं आहे असं म्हणतात, प्रत्येक लेखक त्याच्या आधीच्या लेखकांच्या जाणीवा, अनूभूती उधार घेऊन काम चालवतो आहे.) पुन्हा अशा प्रकारच्या पुस्तकांमध्ये कथा असली तर ती ही अस्वस्थ करणारी असते. या सर्वांचा परिणाम म्हणजे प्रत्येक पुस्तकानंतर स्वत:मध्ये किंचित बदल झाल्याची जाणीव होते.

नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंड एका निवेदकाची डायरी आहे. पहिला भाग त्याचा वाचकांशी संवाद. इथे निवेदक म्हणून तोच बोलतो आणि कधी कधी तुम्ही असं म्हणाल असं म्हणून दुसरी बाजूही तोच मांडतो. सुरूवातीला त्याची परिस्थिती स्पष्ट झाल्यावर तो एका सरकारी नोकरीतून स्वेच्छानिवृत्ती घेऊन राहतो आहे असं कळतं. (यालाच तो अंडरग्राउंड असं म्हणतो.) त्या बोलण्यातून त्याचा स्वभाव दिसायला लागतो. एकलकोंडा, जगाविषयी आणि विशेषत: जगातील लौकिकार्थाने यशस्वी लोकांबद्दल त्याचा असूया आणि तुच्छता वाटते. पहिल्या भागातील या प्रदीर्घ संवादामध्ये तो तत्कालीन तत्वज्ञानातील ‘फ्री विल’ अस्तित्वात आहे का किंवा माणूस मुळात चांगला आहे याला काय आधार आहे यासारख्या काही कळीच्या मुद्यांना आव्हान देतो. इथे तेव्हाच्या रशियातील परिस्थिती लक्षात घ्यावी लागते. युरोपमध्ये ‘एनलायटनमेंट’चे वारे वाहत होते. रशियातील बुद्धिजीवींना याची भुरळ पडली होती आणि यावर आधारित एका ‘युटोपियन’ समाजाची संकल्पना मांडली जात होती. लेनिनच्या राजवटीची बीजे इथे रोवली गेली. या संकल्पनेचा प्रमुख प्रचारक चेर्निशेव्स्की याला उत्तर म्हणून दस्तोयेव्स्कीने नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंड लिहीलं.

पुस्तकाचा दुसरा भाग कथेच्या स्वरूपात आहे. निवेदकाचे काही वर्गमित्र एका मित्राला पार्टी देणार असतात. निवेदक त्यांची इच्छा नसतानाही तिथे जातो, त्यांचा अपमान करतो. हे सर्व होत असताना आपले निवेदकाबद्दलचे मत बदलत जाते. पहिल्या भागात काही वेळा ज्यांची चुणूक दिसली असे त्याच्या स्वभावातील कंगोरे आता स्पष्टपणे समोर येतात. त्याचं मानसिक संतुलन बिघडलं आहे, त्याला भास होत आहेत. एका त्रासिक माणसापासून मनोरूग्णापर्यंतच्या या प्रवासाचा एक परिणाम म्हणजे कादंबरीच्या शेवटी निवेदक anti hero ठरतो आणि तो स्वत:च हे कबूलही करतो. आपण खोल गर्तेत जात आहोत हे कळूनही स्वत:ला किंवा इतरांना वाचवण्याचा कोणताही प्रयत्न न करणारा, किंबहुना आपल्या या अध:पतनामधून एक आसुरी आनंद मिळवणारा हा निवेदक दस्तोयेव्स्कीच्या पुढच्या कादंबर्‍यांसाठी एक सुरूवात ठरलाच पण त्याचबरोबर तत्कालीन साहित्यामधील ही बंडखोरी नंतर इतर अनेक साहित्यिकांसाठी प्रेरणा ठरली.
नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंड अस्तित्ववाद (Existentialism) या शाखेची सुरूवात मानली जाते.

इतकी माहिती पुस्तकाची प्रस्तावना आणि आंतरजालावरून मिळते. नंतर पामुकचा यावरचा लेख वाचल्यावर आणखी एक पदर उलगडला. पामुकनं हे पुस्तक त्याच्या तरूणपणात वाचलं होतं. त्या वेळी त्याला पुस्तकामध्ये हिमनगाचं फक्त वरचं टोक दिसलं होतं. यापलिकडे काहीतरी आहे याची जाणीव झाली मात्र – कदाचित त्यामुळे येणार्‍या अस्वस्थतेच्या भीतीनं – त्यानं याचा पाठापुरावा केला नाही. तीस वर्षांनंतर पुस्तक परत वाचताना त्याला दोस्तोयेव्स्की ‘इन बिटविन द लाइन्स’ काय म्हणतो आहे ते लक्षात आले.

पुस्तकाच्या पहिल्या भागात बरेचदा तत्कालीन युरोप आणि रशिया यांच्यावर टिप्पण्या आहेत. एकोणिसाव्या शतकातील रशियामधले बुद्धीजीवी खुराकासाठी संपूर्णपणे युरोपमधील एनलायटनमेंट चळवळीवर अवलंबून होते. त्यांच्या विचारांमध्ये आणि त्या विचारांमधून आलेल्या संकल्पनांमध्ये मूळ रशियन असे काहीही नव्हते, सगळ्या कल्पना उधार घेतलेल्या. दस्तोयेव्स्कीला या सगळ्या प्रकाराची चीड आली होती. पण – आणि इथेच पामुकच्या ‘स्पेशल कमेंट्स’चे महत्व स्पष्ट होते – खुद्द दस्तोयेव्स्की कोणत्या विचारांचे आचरण करत होता? त्यालाही बौद्धिक भूक भागवण्यासाठी युरोपकडे वळल्यावाचून गत्यंतर नव्हते. नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंडचा निवेदक जी चीड, असूया आणि आत्मप्रौढी व्यक्त करतो ती तो स्वत: कधीही पूर्णपणे युरोपियन होऊ शकणार नाही या भावनेतून आली आहे. दस्तोयेव्स्कीचा राग एनलायटनेमेंटवर नव्हता, तर हे विचार आपल्याकडे तिकडून येत आहेत आणि आपले बुद्धीजीवी त्यात आनंद मानत आहेत यावर होता. या विचारांचे अवलंबन करण्यात रशियाचा फायदा आहे हे ही त्याला कळत होते पण याच गोष्टीची चीडही येत होती. खूप नंतर आयुष्याच्या शेवटी ‘ब्रदर्स कारामाझॉव्ह’ लिहीताना रशियाच्या परपरांबद्दल आपल्याला किती तुटपुंजी माहिती आहे याबद्दल त्याने खंत व्यक्त केली होती.

पामुकला हा मुद्दा भावला याचे कारण टर्की रशियाप्रमाणेच युरोपच्या काठावर आहे. युरोपमध्ये होणार्‍या वैचारिक मंथनाच्या लाटा रशियाप्रमाणेच टर्कीमध्येही आल्या. टर्कीच्या साहित्यावर युरोपियन विचारवंतांचा मोठा प्रभाव आहे. याच कारणासाठी १९७० च्या दरम्यान नोट्स फ्रॉम अंडरग्राउंड चा अनुवाद टर्कीमध्ये प्रसिद्ध झाला तेव्हा त्याच्या प्रस्तावनेत दस्तोयेव्स्कीवर प्रखर टीका करण्यात आली.

आजच्या काळात तेव्हासारख्या कोणत्याही एक किंवा अधिक चळवळींचा पगडा नाही. त्यात भारतासारख्या बहुभाषिक, अनेक संस्कृतींची सरमिसळ असणार्‍या देशामध्ये राहत असताना प्रश्न अधिक गुंतागुंतीचे होतात. १८६३ मध्ये लिहीलेले हे पुस्तक आज वाचताना मी या पुस्तकाकडे कोणत्या दृष्टीकोनातून पहावे असा एक विचार मनात येतो.

त्याला दर वेळी हे कसे काय जमते? हा प्रश्न मी पुन्हा पुन्हा स्वत:ला विचारतो. वाक्यांकडे, शब्दांकडे निरखून पाहिले तर ते नेहेमीचेच शब्द, नेहेमीचीच वाक्ये असतात. त्यात पुन्हा हे अनुवादित साहित्य, म्हणजे थोडा बदल नक्कीच झाला असणार. तरीही या वाक्यांमध्ये वातावरण निर्मितीची ही जादू कुठून आली? जर मी तेच वाक्य लिहीले तर तोच परिणाम साधेल का?

प्रश्न, प्रश्न, प्रश्न! असे बरेच प्रश्न पडले त्याचे पुस्तक वाचल्यानंतर. खरे तर पुस्तक वाचले, आवडले की त्याचे साग्रसंगीत परीक्षण करायचे असते. हे उपरोधिकपणे म्हणत नाहिये, मीच आत्तापर्यंत तसे केलेले आहे. पण हे पुस्तक वाचल्यानंतर काय लिहायचे असा प्रश्न पडला. एखाद्या जादूगाराच्या प्रभावाखाली संमोहित झालेल्या प्रेक्षकासारखी अवस्था झाली. त्याची वेगवेगळी पुस्तके म्हणजे वेगवेगळ्या कथा असल्या तरी बरेचदा त्यामुळे फारसा फरक पडत नाही. प्रत्येक लेखकाची काही शक्तीस्थाने असतात. मॉम पात्रांच्या मनोव्यापारातील बारकावे इतके अचूक दाखवतो की दाद दिल्यावाचून राहवत नाही. डिकन्स पात्र दोन मिनिटांसाठी येणार असले तरी त्याचे वर्णन इतके हुबेहूब करतो की ते पात्र जिवंत होते. याचे तसे काहीच नाही. याच्या व्यक्तिरेखा शार्प फोकसमध्ये कधीच येत नाहीत, नेहेमी काहीश्या धूसर रहातात. व्यक्तिरेखा ‘डेव्हलप’ करण्याचे प्रयत्न तो निदान जाणीवपूर्वक तरी करताना दिसत नाही. कारण त्याचे मुख्य उद्दीष्ट तुम्हाला त्या वातावरणात घेऊन जाणे असते. हे वातावरण म्हणजे १९७०-८० च्या दशकातील जपान. बीटल्स, रोलिंग स्टोन्स, एरिक क्लॅप्टन, बेथोवन, शूबर्ट, बर्ट बॅकॅरॅक यांचे संगीत. जॉन अपडाइक, एफ. स्कॉट फिट्झजेराल्ड, रेमंड शॅंरलर यांची पुस्तके. टोक्योमधील कॅफे, बार. एखादे तरी मांजर, कधी कधी बरीच मांजरे. आणि नायक? एकलकोंडा, वाचनाची आवड असलेला, उत्तम संगीत ऐकणारा, मितभाषी, विवेकी असावा अशी शंका येण्यासारखे वर्तन. बराचसा आत्मचरित्रपर भासावा असा. वूडी ऍलनच्या बहुतेक चित्रपटांमधील नायक जसा स्वत:वरच बेतलेला असतो तसा. पण त्याला एका मुलाखतीत याबद्दल विचारले तर तो म्हणाला, “माझे लेखन आत्मचरित्रपर नसते, जरी तसे वाटले तरीही. आत्मचरित्रपर लिहायचे म्हटले तर पुस्तक पंधरा-वीस पानात संपून जाईल. नायक माझा जुळा भाऊ आहे असे समजा. आम्ही वेगवेगळ्या ठिकाणी वाढल्यामुले काही साम्ये आहेत पण बरेच फरकही आहेत.”

बहुतेक कथा गूढतेच्या अंगाने जाणार्‍या. पण या कथेमध्ये त्याने मुद्दाम तो मार्ग चोखाळण्याचे टाळले. संपूर्णपणे वास्तववादी कथा आपल्याला लिहीता येते का हे त्याला बघायचे होते. त्यामुळेच या कथेत कोणतीही रहस्यमय पात्रे नाहीत, स्थल-कालाच्या सीमा धूसर होत नाहीत. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याचा नायक नेहेमी दोन जगांमध्ये वावरत असतो, खरे जग आणि आभासी -ज्याला तो स्पिरिचुयल जग म्हणतो. या कथेमध्ये या दोन जगांमध्ये विशेष संघर्ष होत नाही, पण तरीही शेवट थोडासा धूसर रहातोच. (आणि शेवट नेमका काय आहे यावर आंतरजालावर चर्चांच्या फैरी झडतात.) माझ्या मते शेवट महत्वाचा आहे पण नेहेमीच्या कथांमध्ये असतो तितका नाही. कारण त्या शेवटापर्यंत तुम्ही कसे गेलात हे ही तितकेच महत्वाचे आहे आणि इथेच वाचकांच्या अनूभूतीचा प्रश्न येतो. कारण पुस्तक वाचण्यापूर्वी वाचक कुठे आहे, पुस्तकातील वातावरणाला तो कसा सामोरा जातो यावर बरेचसे अवलंबून आहे. सुरूवातीला म्हटल्याप्रमाणे मला जो संमोहित करणारा अनुभव आला तो सर्वांनाच येईल याची खात्री मी पामर कशी देणार?

वेगवेगळ्या ऋतूंचे, त्या ऋतूंमध्ये होणार्‍या सूर्यप्रकाशाच्या खेळांचे, सावल्यांचे, सकाळ-संध्याकाळ-रात्रींचे, पावसांचे, वार्‍यांचे, झाडांचे-पानांचे, त्याने केलेले नेटके वर्णन इतके चपखल असते की काही वाक्यांमध्येच आपल्याला त्या वेळेचा, त्या परिस्थितीचा ‘फील’ येतो. आणि त्याला लगडून येतात अनेक भावना. एकटेपणा किंवा इंग्रजीत bereft म्हणता येईल अशा ठळक भावना आहेतच पण याचबरोबर शब्दांच्या रकान्यांमध्ये चपखल न बसणार्‍या, किंवा भाषेच्या मर्यादेमुळे ज्यांच्यासाठी रकानेच नाहीत अशाही भावना आहेत. कदाचित यामुळेच त्यांचे अस्तित्व नायकलाही बरेचदा नीटसे जाणवत नाही. आपल्यालाही तसेच होते, शब्द मेंदूपर्यंत जातात, अनूभूती येते.

मी त्याची पुस्तके पुरवून पुरवून वाचतो आहे. नॉर्वेजियन वुडवर टिकमार्क केला. आता सातच कादंबर्‍या शिल्लक आहेत.