Author: Raj

काफ्काचे कोणतेही पुस्तक वाचताना बहुतांशी पहिली प्रतिक्रिया उमटते ती म्हणजे वाचक भंजाळून जातो. हे नेमकं चाललंय काय असा प्रश्न त्याला पडतो. एखाद्याचे डोळे बांधून त्याला बरंच चालवत नेलं आणि मग डोळ्यावरची पट्टी काढून टाकली तर त्याची जशी अवस्था होईल तशी काहीशी अवस्था या वाचकाचीही होते. पट्टी काढलेला माणूस आजूबाजूला बघतो, आपण कुठे आहोत याचा शोध घेताना आजूबाजूला ओळखीच्या खुणा शोधण्याचा प्रयत्न करतो. पण जर त्या माणसाला भूलभुलैयातच नेऊन सोडलं असेल किंवा आजूबाजूच्या खुणा फसव्या असतील तर मात्र त्याचा गोंधळ अजून वाढत जातो. काफ्काच्या वाचकालाही बरेचदा असा अनुभव येतो, पण हे सगळं नैसर्गिक आहे. किंबहुना हे झालं तर तुम्ही योग्य मार्गावर आहात असं समजायला हरकत नाही. काफ्काला तुमच्याकडून हेच अपेक्षित आहे.

काफ्का पहिल्यांदा वाचण्याआधीच त्याच्याविषयी आणि त्याच्या साहित्याविषयी उत्कृष्ट ते इथे जन्मला-इथे वाढला-थोर लेखक-मॅजिकल रिअलिझ्मचा जनक-तरीही प्रसिद्धीपासून वंचित राहिला-(हाय रे दैवा!) केवढी ही शोकांतिका-असे म्हणून अर्ध्या-एक पानात काफ्का उरकणे असे सर्व प्रकारचे लेखन आपण वाचलेले असते. तुम्हाला साहित्याची आवड असेल तर काफ्काचा उल्लेख तुमच्या नजरेखालून गेला नाही असे होणे अशक्य आहे. त्याच्या ‘द ट्रायल’ या कादंबरीच्या मी वाचलेल्या प्रतीच्या प्रस्तावनेचे पहिलेच वाक्य आहे, “The thought that there is anything fresh to be said of Franz Kafka’s ‘The Trial’ is implausible.” हे खरे आहेच, शिवाय प्रत्येक समीक्षक त्याच्या परीने काफ्काचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न करतो. बहुतेक वेळा काफ्काचे साहित्य वाचण्याआधी त्यावरचे लेखच वाचले जातात आणि यामुळे मूळ साहित्य न वाचताच ते काय आहे याबद्दल बरेचदा ठाम असे पूर्वग्रह निर्माण होण्याचा संभव असतो.

‘द ट्रायल’ ही कथा आहे जोसेफ के ची. के एका बॅकेत हेडक्लार्क आहे. कथा सुरू होते तीच एका नाट्यमय घटनेने. के झोपेतून जागा होत असताना दोन अधिकारी त्याच्या खोलीत येतात आणि त्याला अटक झाली आहे असे सांगतात. खरे तर या ठिकाणी अटक का झाली आहे, त्यामुळे काय होणार, यातून के कसा सुटणार हे प्रश्न लगेच मनात येतात आणि त्यांची उत्तरेही यथावकाश मिळतील अशी वाचकाला अपेक्षा असते. इथे काफ्का पहिला धक्का देतो. एकोणिसाव्या शतकात युरोपियन साहित्यामध्ये डिकन्स, टॉलस्टॉय यांच्यासारख्या लोकप्रिय लेखकांचे साहित्य वास्तववादावर (Realism) आधारलेले होते. या काळात प्रसिद्ध असलेल्या साहित्यामध्ये काही अलिखित नियम पाळले जात होते. एक म्हणजे कथा सांगणार्‍या निवेदकाला कथानकातील सर्व महत्वाच्या घटनांची पूर्ण माहिती असते. वाचकाचे काम फक्त कथा वाचून निवेदक काय म्हणतो आहे ते समजून घ्यायचे इतकेच असते. दुसरे म्हणजे निवेदक ही सर्व माहिती वाचकाला देईल (कदाचित लगेच देणार नाही, पण यथावकाश नक्कीच देईल) याची वाचकाला पूर्ण खात्री असते. काफ्का यातले काहीच करत नाही. के ला अटक झाल्यावर अटक का झाली आहे हा प्रश्न मनात येणे साहजिक आहे. के च्याही मनात हा प्रश्न येतो, पण अधिकारी याचे उत्तर देण्याचा अधिकार आमच्याकडे नाही असे सांगतात. नंतर के ही हा प्रश्न विचारणे सोडून देतो आणि बचाव कसा करायचा याच्या तयारीला लागतो. के ही परिस्थिती निमूटपणे स्वीकारतो ही बाब आश्चर्यकारक आणि महत्वपूर्ण आहे. याचा अर्थ केच्या भूतकाळात त्याने काही गुन्हा केलेला असतो का? निवेदक याचे उत्तर देत नाही. इथे वाचकाने आपापली उत्तरे शोधणे अपेक्षित असते. थोडक्यात, द ट्रायलमध्ये निवेदकाचा (आणि पर्यायाने काफ्काचा) जेवढा सहभाग आहे तितकाच सहभाग वाचकाचाही असणे अपेक्षित आहे.

वास्तववादापासून फारकत घेणार्‍या आणि आधुनिकतावादाचा (Modernism) स्वीकार करणार्‍या लेखकांनी निवेदनाच्या वेगवेगळ्या शैली निवडल्या आहेत. व्हर्जिनिया वूल्फची वाक्यरचना सवय होईपर्यंत क्लिष्ट वाटू शकते. तिला पूर्णविरामाऐवजी अर्धविराम (;) जास्त आवडतात त्यामुळे अनेक अर्धविरामांनी सजलेले वाक्य संपेपर्यंत वाचकाची दमछाक होऊ शकते. याउलट जेम्स जॉइसच्या प्रत्येक वाक्यामध्ये इतके (धार्मिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, मिथिकल) संदर्भ/कोट्या/विडंबनं/निर्देश/भाषेचे चमत्कार/अप्रत्यक्ष उल्लेख/शब्दखेळ असतात की एक वाक्य घ्यावं, त्यावर विचार/संशोधन करून त्याचे अनेक अर्थ समजून घ्यावेत, हे होईस्तोवर एक-दोन दिवस/आठवडे/महिने जातात, मग पुढचं वाक्य घ्यावं – अशी परिस्थिती असते. (अर्थात हे एक मत आहे. आणखी एक मत असंही आहे की या सर्वांकडे दुर्लक्ष करून जॉइस सरळ वाचायला घ्या आणि तुम्हाला त्यातून काय मिळतं ते बघा.) काफ्का या दोघांपेक्षा वेगळा आहे. त्याची भाषा समजायला अजिबात कठीण नाही. फक्त परिच्छेद पाडण्याची त्याला आवड नसल्याने वाचायला थोडं कठीण जाऊ शकतं. मात्र वाचलेलं कळण्यात अडचण येत नाही. अडचण येते ती त्याचा अर्थ लावण्यात. एक गृहीतक सुरूवातीलाच स्वीकारले तर अर्थ लावणे सोपे होऊन जाते. ते म्हणजे हे साहित्य वास्तव आणि स्वप्न यांची सरमिसळ आहे. (मुराकामी त्याच्या कथांविषयी बोलताना बरेचदा हेच स्पष्टीकरण देतो.) अर्थात असे मानले तर वास्तव कोणते आणि स्वप्न कोणते हे ठरवावे लागतेच. ही अडचण अधिक तीव्रपणे जाणवू लागते कारण लवकरच आपल्या लक्षात येते की निवेदकावर पूर्ण भरवसा ठेवून चालणार नाही. आणि हा काफ्काचा अर्थ लावण्याचा एक मार्ग आहे. काफ्का वाचताना असे अनेक मार्ग किंवा दृष्टीकोन एकाच वेळी उपलब्ध असतात.

काफ्काचे साहित्य म्हटलं की गूढ, निराशावादी, विषण्ण करणारे काहीतरी अशी एक लोकप्रिय समजूत आहे. अशा प्रकारच्या लिखाणाचे किंवा परिस्थितीचे वर्णन अरण्यासाठी इंग्रजीत Kafkaesque असे विशेषणही आहे. या भावना काफ्काच्या साहित्यामध्ये भेटतातच पण याखेरीज काफ्काचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची विनोदबुद्धी. पण याबद्दल फारसे बोलले जात नाही. काफ्काचा विनोद ‘डार्क ह्यूमर’ या प्रकारात मोडतो. याचे एक उत्तम उदाहरण ‘द ट्रायल’मध्ये बघायला मिळते. काफ्काला ज्या कोर्टाने दोषी ठरवले आहे ते कोर्ट म्हणजे नेहेमीचे कोर्ट नाही. यथावकाश के एका वकिलाकडे सल्ला घेण्यासाठी जातो तेव्हा तो वकील हे कोर्ट कसे चालते याची माहिती देतो. न्यायव्यवस्था, त्यातील भ्रष्टाचार यावर विनोदी शैलीमध्ये केलेली पण तरीही मर्मभेदी टीका वाचनीय आहे. के ची उलटतपासणी होईल पण के वर काय आरोप आहेत ते शेवटपर्यंत गुप्तच ठेवण्यात येतील. के लाच नव्हे तर त्याच्या वकीलालाही हे आरोप काय आहेत हे कळणार नाही. कोर्टाचे कामकाजही गुप्तच राहील, फक्त के दोषी आहे किंवा नाही हे त्याला शेवटी कळू शकेल. न्यायाधीश अत्यंत चोख आहेत पण तरीही वकील न्यायाधीशांना खाजगीत भेटून आपला अशिल निर्दोषी आहे हे पटवून (!) देऊ शकतो. अशा प्रकारच्या खटल्यामधून तीन प्रकारचे निर्णय लागू शकतात. एक म्हणजे के ची निर्दोष मुक्तता होऊ शकते पण हे आजपर्यंत झाल्याचे वकिलाने पाहिलेले नाही. दुसरी शक्यता म्हणजे वरकरणी मुक्तता. केच्या वकिलाने न्यायाधीशांना ऍफेडेव्हिट दिले तर ते त्याला तात्पुरते मुक्त करू शकतात पण त्याला कधीही परत अटक होऊ शकते. आणि अटक झाली तर परत पहिले पाढे पंचावन्न. तिसरी शक्यता – तारीख पे तारीख! जवळजवळ एका शतकानंतरही आजच्या न्यायव्यवस्थेशी हे वर्णन किती जुळते हे लक्षात आल्यावर काफ्काच्या द्रष्टेपणाची ओळख पटते.

‘द ट्रायल’ लिहीले गेले त्यानंतर अवघ्या वीस वर्षातच जर्मनीमध्ये ज्यूंचा अमानुष छळ आणि हत्याकांड घडले. हे कथानक येणार्‍या काळाची पूर्वसूचना होते का अशा प्रकारचे अंदाज अनेकदा केले गेले आहेत. काफ्काला नेमके असे काही होणार आहे याची कल्पना आली नसली तरी सत्ताधीशांची मानसिकता आणि त्याचे परिणाम याची त्याला चांगलीच माहीत होती. पण याखेरीज द ट्रायल कडे इतर दृष्टीकोनांमधूनही बघता येते हे या पुस्तकाचे वैशिष्ट्य आहे. (तुलनेने १९८४ किंवा ऍनिमल फार्मसारखी पुस्तके ‘डाव्या विचारसरणीचा विरोध’ या एकाच दृष्टिकोनातून लिहिल्याचे जाणवते.) ख्रिस्ती आणि ज्यू धर्माच्या अनुषंगाने या कथेमध्ये अनेक संदर्भ आहेत मात्र यांची माहिती होण्यासाठी मुळात या दोन धर्मांची आणि त्यांच्या विचारांची जवळून ओळख असणे आवश्यक आहे. साहजिकच युरोपियन किंवा अमेरिकन वाचक आणि भारतीय वाचक हे पुस्तक वाचतात तेव्हा त्यांच्या आकलनामध्ये फरक असणे अपेक्षित आहे. (या दोन धर्मांचा अभ्यास असणारे भारतीय वाचकही आहेतच पण ते बहुसंख्य नसतील ही शक्यता जमेस धरली आहे.) याव्यतिरिक्त संघटना, कुटुंबव्यवस्था, तत्वज्ञानातील शरीर-मन यांची देकार्तने केलेली विभागणी, लेखनाच्या काळात काफ्काची मानसिक अवस्था आणि त्याचे लेखनात उमटलेले पडसाद यासारख्या अनेक दृष्टीकोनांमधून काफ्काच्या साहित्याचे विश्लेषण केले गेले आहे. यावर लोकांनी स्वतंत्र पुस्तके लिहीली आहेत. जोसेफ के चा नेमका अपराध काय? तो त्याला शेवटपर्यंत कळत नाही तरीही त्याला अपराधी का वाटत राहतं? याचं एक बर्‍यापैकी उघड स्पष्टीकरण ख्रिस्ती धर्मातील ‘ओरिजिनल सिन’च्या रूपात देता येते. ऍडम आणि इव्हने केलेल्या “पापासाठी” तमाम मानवजातीला दोषी धरले जाते आणि ते ही कोणताही प्रतिवाद न करता आपला अपराध स्वीकार करतात. इथे चर्च आणि धर्मगुरू यांचे प्रतीक कोर्टाच्या रूपात आहे. कोर्टाप्रमाणेच धर्मगुरूंनाही कोणताही जाब विचारता येत नाही, केवळ ते जो निर्णय देतील तो निमूटपणे स्वीकारणे एवढेच अपराध्याच्या हातात असते.

हे पुस्तक इंग्रजीमधून वाचणारे सर्व वाचक आणि काफ्का यांच्यामध्ये आणखी एका व्यक्तीची भर पडली आहे ती म्हणजे अनुवादक. काफ्काने सर्व पुस्तके जर्मन भाषेत लिहीली आणि ती लिहीताना त्याने जे शब्द वापरले त्याला विशेष अर्थ होते. उदा. या पुस्तकात कायदेशीर कार्यवाहीसाठी काफ्का Verfahren हा शब्द वापरतो, पण या शब्दाचा आणखी एक अर्थ ‘ठरवलेल्या मार्गापासून ढळणे’ असाही होतो. अशा प्रकारचे शब्दखेळ काफ्का फक्त गंमत म्हणून करतो आहे की यातून त्याला आणखी काही अभिप्रेत आहे याबद्दल मतांतरे आहेत पण इंग्रजीत वाचताना हे सगळेच ‘लॉस्ट इन ट्रान्सलेशन’मध्ये गमवावे लागते. काफ्काने ‘द ट्रायल’च्या सुरूवातीचे आणि शेवटचे प्रकरण सर्वात आधी लिहीले. बाकीच्या प्रकरणांमध्ये काही अपूर्ण आहेत. या प्रकरणांचा क्रम कसा लावायचा याबद्दलही मतांतरे आहेत. काफ्काने याबद्दल निश्चित सूचना दिलेल्या नाहीत त्यामुळे घटनांच्या क्रमावरून प्रकरणांच्या क्रमाचा अंदाज बांधावा लागतो.

काफ्का, दस्तोयेव्ह्स्की यासारख्या लेखकांचे वैशिष्ट्य असे की एकदा पुस्तक वाचून संपवले म्हणजे तुम्ही सुटलात असे कधीच होत नाही. याचे कारण या पुस्तकांमागे तत्वज्ञानाची भक्कम बैठक असते. काफ्कावर नित्शेचा बराच प्रभाव होता. अस्तित्ववादाच्या (Existentialism) प्रमुख पुरस्कर्त्यांमध्ये काफ्काचे नाव घेतले जाते, अर्थात काफ्काच्या काळात अस्तित्ववाद अधिकृतपणे अस्तित्वात यायचा होता. या साहित्याच्या मुळाशी माणसाच्या अस्तित्वाचा अर्थ, स्वत्वाचा शोध, फ्री विल किंवा अध्यात्मवाद (spiritualism) या सारख्या संकल्पनांचा उहापोह असे मूलभूत प्रश्न असतात. तत्वज्ञानाचे प्राध्यापकही वर्गात शिकवताना या साहित्याचा वापर मोठ्या प्रमाणावर करतात. इथे मला वैयक्तिक पातळीवर एक प्रश्न नेहेमी पडतो तो म्हणजे यात किती खोल जायचे आणि कुठे थांबायचे? तत्वज्ञानात शिरायचे म्हटले तर ते एक जंगल आहे. पार सॉक्रेटीस, अरिस्टॉटल पासून सुरूवात करून देकार्त, हेगल यांना मुजरा करून नित्शे, सार्त्र यांच्याशी गप्पा मारून वितगनश्टाइनपर्यंत पोचतापोचता तुमचं एक आयुष्य कुठे जाईल कळणारही नाही. आणि तरी यात गेल्या तीस-चाळीस वर्षातले तत्वज्ञ आलेलेच नाहीत. मग बाकी ज्या हजार गोष्टी करायच्या आहेत त्या कधी करायच्या? म्हणजे वेळ हा एक मुद्दा झाला.

दुसरा मुद्दा म्हणजे हे सर्व तत्वज्ञान युरोसेंट्रिक आहे. इथल्या मातीशी त्याचा सरळ संबंध जोडता येईल किंवा कसे हा स्वतंत्र आणि गहन विषय आहे. कोणत्याही तत्वज्ञानाचा विचार करताना विविध संस्कृती, त्यांचे वैविध्य, तत्वज्ञान आणि संस्कृती यांचे गुंतागुंतीचे नाते हे सर्व घटक लक्षात घ्यायला हवेत. तत्वज्ञान आणि विज्ञान यांच्यात हा मूलभूत फरक आहे. विज्ञानाला ही बंधने लागू पडत नाहीत. पण बरेच तत्वज्ञ हा भेद न मानता विज्ञानाप्रमाणेच तत्वज्ञानातही चुकीच्या कल्पनांचा त्याग करून प्रगती करता येते असे मानतात. पाश्चात्य तत्वज्ञान मूलभूत आणि बाकीच्या संस्कृतींमधून आलेले तत्वज्ञान कमअस्सल असे मानल्यामुळे आलेला हा एकांगीपणा आता काही पाश्चात्य तत्वज्ञांनाही जाणवू लागला आहे.

बरेचदा तत्वज्ञानात खोल गेल्यावर शब्दांच्या भूलभुलैय्यापलिकडे काही आहे का अशी शंका यायला लागते^१. (इथे अर्थातच हा भूलभुलैय्या समजून घेण्याची बौद्धिक कुवत नाही ही शक्यता आहेच पण त्यामुळे वैयक्तिक पातळीवर फारसा फरक पडत नाही. कुवत नसेलच तर ती या जन्मात येण्याची शक्यता नाही आणि मग निष्कारण दगडावर डोके आपटणे अजूनच व्यर्थ वाटायला लागते. मग सिसिफस आठवतो. The irony is now complete! ) शेवटचे, आतापर्यंतचा अनुभव असा की काही अपवाद वगळता बरेचदा तत्वज्ञान समजून घेतल्यानंतरही शेवटी जे हातात पडते ते एकतर इतके ऍबस्ट्रॅक्ट असते की व्यावहारिक जगात त्याचा उपयोग होत नाही किंवा उपयोग होण्यासारखा असेल तर ती बाब जिला ‘इनसाइट’ म्हणता येईल अशी क्वचितच असते. तत्वज्ञानाकडे बघण्याचा माझा तरी दृष्टीकोन व्यावहारिक असतो. साइनफेल्डमध्ये इलेन (अगदी वेगळ्या संदर्भात!) म्हणते तसे ‘गिव्ह मी समथिंग आय कॅन यूज.’

वर वेळेचा मुद्दा आलाच आहे. काफ्काचं एक पुस्तक अगदी प्राथमिक पातळीवर समजून घेण्यात जितका वेळ जातो त्या वेळात एक-दोन डिकन्स/हेमिंग्वे/सॉमरसेट मॉम यांची पुस्तके वाचून व्हायला हवीत. पुस्तक थोर आहे हो, त्याबद्दल वाद नाही पण माझ्याकडे तेवढा वेळ नाही ना! (हा मुद्दा जॉइसच्या बाबतीत आणखीनच ठळकपणे जाणवतो. युलिसिस समजून घेण्यात जितका वेळ जाईल तेवढ्या वेळात एक नवीन भाषा सहज शिकून होईल.) बरं, या मार्गाने गेलं आणि हे तत्वज्ञान आत्मसात केलं तरी ते अंतिम सत्य आहे असं नाही^२. या लेखकांनी वास्तववादाचा त्याग केला म्हणून वास्तववाद बाद झाला असं नाही. आजही पॅट बार्कर, जॉइस कॅरल ओट्स यांच्या सारखे लेखक वास्तववादावर आधारलेल्या लेखनातून आयुष्याचं अत्यंत प्रभावी चित्रण करतच आहेत. विसाव्या शतकातील आधुनिक साहित्याच्या लेखकांनी बाह्य परिस्थितीवर लक्ष न देता त्या परिस्थितीमुळे उद्भवलेल्या मानसिक आंदोलनांचे चित्रण करण्यावर भर दिला. (यासाठी वूल्फने ‘स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेस’ची शैली वापरली.) आजच्या आधुनिक जगाचे वर्णन करण्यासाठी हा मार्ग प्रभावी आहे हे नक्की, पण हाच एकमेव मार्ग आहे हे अलिखित गृहीतक बंधनकारक वाटते.

मी काफ्कासारख्या लेखकांची पुस्तके वाचताना नेहेमी किमान काही महिन्यांचे अंतर ठेवतो. एकापाठोपाठ एक दस्तोयेव्हस्की वाचला तर सगळे जगच विषण्ण, भकास वाटायला लागते. (याला शैक्षणिक भाषेत ‘Existential angst’ असे गोंडस नाव आहे.) माझ्या नैसर्गिक प्रवृत्तीच्या हे विरूद्ध असल्याने त्याची तीव्रता कदाचित अधिक जाणवत असावी. एखाद्या साहित्यातून एकाच प्रकारचा सूर निघत असेल तर मला तरी बदल हवासा वाटतो, मग भले तो लेखक कितीही आवडीचा का असेना. या लेखकांनी आयुष्याकडे ज्या दृष्टीकोनातून बघितले आहे तो कॅलिडोस्कोपचा एक तुकडा आहे, पण तो तुकडा म्हणजे सगळे जग असे मानणे धाडसाचे वाटते. हे अर्थातच वैयक्तिक ठोकताळे आहेत. ते सर्वमान्य असतील असा कोणताही दावा नाही. पण ‘काफ्कावर लिहीण्यासारखे नवीन काही उरलेले नाही’ या प्रस्तावनेतील वाक्याशी सहमत असल्याने किमान वैयक्तिक अनुभव याची किंचित भरपाई करतील अशी आशा वाटते.

१९२४ मध्ये काफ्काचा क्षयरोग बळावला. यातून आपण वाचणार नाही अशी त्याची खात्री झाल्यावर त्याने आपले सर्व प्रकाशित आणि अप्रकाशित साहित्य मॅक्स ब्रॉड या मित्राच्या हवाली केले. सोबतच्या एका पत्रात त्याने लिहीले होते की आतापर्यंत प्रकाशित झालेले साहित्य वगळता बाकी सर्व नष्ट केले जावे. काफ्का गेल्यानंतर त्याच्या मित्राने या पत्रानुसार न वागण्याचा निर्णय घेतला आणि काफ्काच्या तीन कादंबर्‍या – द स्टोकर, द ट्रायल आणि द कॅसल – प्रसिद्ध केल्या. ‘द ट्रायल’च्या प्रस्तावनेत त्याने या निर्णयाचे विस्तृत स्पष्टीकरण दिले आहे. काफ्काचे साहित्य एक अमूल्य ठेवा आहे आणि त्यापासून जग वंचित राहणे योग्य नाही असे मॅक्सचे ठाम मत होते. कादंबर्‍या प्रसिद्ध करण्यामागे हे सर्वात महत्वाचे कारण असल्याची कबुली तो देतो. त्याचा हा निर्णय विसाव्या शतकातील पाश्चात्य साहित्याला कलाटणी देणारा ठरला. गेल्या शतकातील जवळजवळ प्रत्येक प्रमुख साहित्यिकाने काफ्काचा आपल्यावर प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष प्रभाव पडल्याची कबुली दिली आहे^३. द ट्रायलच्या हस्तलिखितावर कादंबरीचे नावही नव्हते पण या कादंबरीबाबत चर्चा करत असताना काफ्का नेहेमी हेच नाव वापरत असे त्यामुळे मॅक्सनेही तेच नाव कायम ठेवले.

द ट्रायल प्रताधिकारमुक्त असल्याने इथे उपलब्ध आहे मात्र या प्रतीमध्ये गाळलेली प्रकरणे नाहीत. काही प्रतींमध्ये गाळलेली प्रकरणे परिशिष्टांमध्ये दिलेली आहेत. मिळू शकल्यास अशी प्रत वाचणे अधिक योग्य.

——

चित्रे विकीवरून साभार.

१. तत्वज्ञानाचे विडंबन करावे ते फक्त वूडी ऍलननेच असा जागतिक कायदा पास करायला हवा. इथे वूडी मोकाट सुटला आहे. (तसाही तो सुटलेला कधी नसतो म्हणा!) यातील पहिली रूपककथा सरळसरळ ‘द ट्रायल’मधील रूपककथेवर बेतली आहे.

२. “There are more things in heaven and earth, Horatio,
Than are dreamt of in your philosophy.” ~ Hamlet, Act 1, Scene 5.

शेक्सपिअर नक्की माणूसच होता ना? लेखकांनी आज लिहीलेलं उद्यापर्यंत राहतंय की नाही अशी परिस्थिती असताना ह्या माणसाची शेकडो वाक्ये देश, काळ, संस्कृती असे कसलेही भेद न मानता चारशे वर्षांनंतरही ताजी कशी वाटतात?

३. मुराकामीच्या काफ्का ऑन द शोरवर द ट्रायलचा स्पष्ट प्रभाव जाणवतो. एक तर कादंबरीच्या नायकाचे नावच काफ्का आहे. शिवाय शेवटी त्याला जे दोन सैनिक भेटतात, तसेच दोन सैनिक द ट्रायलच्या शेवटी जोसेफ के लाही भेटतात. याखेरीज जोसेफ के कोर्टाबद्दल म्हणतो, “..it seemed as if it would be easy enough to get a purchase on this immeasurably vast organism by means of some hidden lever which admittedly he would have to first grope for in the dark; but that then it would be child’s play to grasp it, uproot the whole thing and shatter it.” संदर्भ, कथानक सगळे वेगळे असले तरी ‘काफ्का ऑन द शोर’ च्या क्लायमॅक्समध्ये नाकाताच्या तोंडातून बाहेर पडलेला रहस्यमय प्राणी आणि होशिनो यांचा जो सामना होतो त्याची प्रेरणा या एका ओळीत असावी असे वाटते.

रोलिंगबाईंची नवीन कादंबरी मागच्या आठवड्यात प्रकाशित झाली. विशेष गोष्ट म्हणजे प्रकाशित होण्याआधी आणि समीक्षकांनी त्यांचा निर्णय देण्याआधीच कादंबरी यशस्वी झाली होती कारण हॅरी पॉटरनंतर त्यांच्या पोतडीतून वेगळं काय येणार याच्या उत्सुकतेपोटी ती वाचली जाणार हे उघड होतं. रोलिंगबाईंनाही हे ठाऊक होतं, “मी आता काही लिहिलं तरी लोक वाचणार.” असं त्या मुलाखत देताना म्हटल्या होत्या.

कादंबरीबद्दल रोलिंगबाईंच्या फ्यानलोकांना पडलेला मुख्य प्रश्न म्हणजे हॅरी पॉटरच्या तुलनेत ही कादंबरी कुठे आहे? एका वाक्यात सांगायचं झालं तर हॅरी पॉटर आणि या कादंबरीत काहीही साम्य नाही. आता बारकाईनं बघायला गेलं तर काही साम्यस्थळं सापडू शकतील पण ती फारशी महत्त्वाची नाहीत. हॅरी पॉटरचं विश्व जादुई होतं, तिथे काहीही अशक्य नव्हतं. कॅज्युअल व्हेकन्सी मगल्सच्या जगातली आहे. कोणतेही चमत्कार, योगायोग या कादंबरीत घडत नाहीत. ‘डेउस एक्स माकिना’च्या साहाय्याने शेवटी सूत्रे जुळून येत नाहीत. सर्वात महत्त्वाचा फरक कादंबऱ्यांच्या टोनमध्ये आहे ज्याचं मूळ दोन्ही वेगवेगळ्या जॉन्रमध्ये आहे. हॅरी पॉटरच्या कथा मुलांसाठी होत्या, त्यात नेहमी अशा कथांमध्ये आढळणारा सुष्ट आणि दुष्ट असा संघर्ष होता, जी सर्वसाधारणपणे चांगली समजली जातात अशा मूल्यांचा पुरस्कार होता. कॅज्युअल व्हेकन्सीमध्ये रोलिंगबाईंनी दुसरं टोक गाठलं आहे. कादंबरी प्रौढांसाठी आहे त्यामुळे यात शारीरिक आणि मानसिक हिंसा, वर्णभेद, आत्महत्या असे विषय हाताळताना लेखिकेने कोणताही मुलाहिजा ठेवलेला नाही, अपशब्दांची रेलचेल आहे. इथे कोणतंही पात्र सुष्ट किंवा रूढार्थाने नायक/नायिका म्हणता येणार नाही. प्रत्येकात चांगले आणि वाईट गुण आहेत फक्त त्यांचं प्रमाण कमी-जास्त आहे त्यामुळे वाईट गुण कमी असलेली किंवा ‘न्यूट्रल’ पात्रं तुलनेने चांगली वाटतात. हॅरी पॉटरमध्ये याला फारसा वाव नव्हता तरीही – ज्याला सुष्ट म्हणावं की दुष्ट असा प्रश्न पडतो – असं सेव्हरस स्नेपचं गुंतागुंतीचं पात्र कथानकाचा महत्त्वाचा भाग होतं.

आतापर्यंत वर्तमानपत्रांमधून कादंबरीचा मूळ कथाभाग उघड झालेला आहे. पॅगफर्ड या काल्पनिक शहराच्या काउन्सिलचा सदस्य बॅरी फेअरवेदर मेंदूत रक्तस्त्राव झाल्यामुळे अचानक मरण पावतो. त्याची काउन्सिलमधील जागा रिकामी होते – कॅज्युअल व्हेकन्सी. ही जागा पटकावण्यासाठी शहरातील विविध मंडळींची हालचाल सुरू होते. शहराचा प्रथम नागरिक आणि काउन्सिलचा अध्यक्ष हॉवर्ड मॉलिसनचा मुलगा माइल्स, शहरातील शाळेचा उपमुख्याध्यापक कॉलिन वॉल आणि कुणाशी फारसा परिचय नसलेला सिमॉन प्राइस असे तीन उमेदवार या जागेसाठी पुढे येतात. मॉलिसन, वॉल, प्राइस या कुटंबांमधील सदस्य, फेअरब्रदरची बायको मेरी, परमिंदर आणि विक्रम जवांडा हे डॉक्टर कुटुंब आणि सरकारी मदतीवर पूर्णपणे अवलंबून असणारे वीडन कुटुंब – आई टेरी आणि तिची दोन मुलं – सोळा वर्षांची क्रिस्टल आणि तीन वर्षांचा रॉबी – ही या कादंबरीतील मुख्य पात्रे आहेत. शहर छोटं आहे – खरं तर स्मॉल टाउनला खेडंही म्हणता यावं – त्यामुळे या सर्वांपैकी कुणाच्याही आयुष्यात काही घडलं तरी ते गुप्त राहत नाही.

मोठ्यांचं राजकारण चालू असताना त्यांच्या मुलांचं आयुष्यही लेखिकेला तितकंच महत्त्वाचं वाटतं. टीनएजर वयोगटातील कोणत्याही अधिकाराला न जुमानणाऱ्या मुलांच्या मनात काय चाललेलं असतं याचं चित्र इथे बघायला मिळतं. अशा चित्रीकरणासाठी रोलिंगबाईंनी एक अनोखी शैली वापरली आहे. निवेदकाचं निवेदन चालू असतानाच मध्ये कंसात स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेसच्या जवळ जाणारे विविध पात्रांच्या मनातले विचार येत राहतात. त्यामुळे अशा प्रसंगाचं चित्र वाचकाला दोन पातळ्यांवर मिळतं – एक म्हणजे नुसतं बघितलं तर जे दिसेल ते आणि दुसरं त्यांच्या मनातले सुप्त हेतू, न दाबता येणारे विचार, भावना. याचा परिणाम कधीकधी विनोदी म्हणावा असा होतो. उदा. कॉलिन वॉल, त्याची बायको टेस, डॉ. परमिंदर, समाजसेवक के यांचं काउन्सिल मिटिंगबद्दल बोलणं चालू असतं. के शी बोलणं टाळावं म्हणून परमिंदर तिने दिलेले रिपोर्ट वाचण्याचं नाटक करते पण तिच्या मनात वेगळेच विचार चालू असतात. तिकडे आपण मेहनतीनं केलेला रिपोर्ट डॉक्टर इतक्या काळजीपूर्वक वाचत आहेत म्हणून के ला आनंद होतो. तिच्या मनात वेगळंच द्वंद्व चालू असतं पण वरकरणी ती कॉलिन पॅगफर्डच्या इतिहासावर जे बोलत असतो त्याला मान डोलवत असते. कॉलिनला आपल्याला इतका चांगला श्रोता मिळाला आहे याचा आनंद होतो आणि तो आणखी उत्साहाने बोलू लागतो. अनेक वर्षे तीच रेकॉर्ड ऐकून कंटाळलेली त्याची बायको टेस आपल्या विश्वात हरवून जाते आणि सगळ्यांसाठी आणलेली बिस्किटं एकटीच फस्त करते. हे दोन पातळ्यांवरचं वर्णन यशस्वी होतं याचं कारण लेखिकेची जबरदस्त निरीक्षणशक्ती. याचा आणखी एक परिणाम म्हणजे या सगळ्या लोकांचे मुखवटे आणि आतले चेहरे लख्ख दिसतात.

पुस्तकातील काही गोष्टी खटकतात, त्यातील सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे रोलिंगबाईंची भाषा. हॅरी पॉटर मुलांसाठी असल्याने भाषा सोपी असणं अनिवार्य होतं. मात्र इथे प्रौढांसाठी लिहिताना कधीकधी रोलिंगबाई कसरत करत आहेत असं वाटतं. जणू ग्रासकोर्टवर विम्बल्डन सहजगत्या जिंकलेल्या खेळाडूची क्ले कोर्टावर फ्रेंच ओपन खेळताना दमछाक व्हावी तसं काहीसं. त्यातही काही वेळा भाषा उत्तम आणि काही वेळा फारच सामान्य असे चढउतार दिसत राहतात. एखाद्या दिवशी बाईंचा मूड लागला आणि उत्तम लिहिलं, दुसऱ्या दिवशी मूड नव्हता असं वाटत राहतं. हे माझ्यासारख्या सामान्य वाचकाच्या लक्षात यावं याचं आश्चर्य वाटलं. असे चढउतार लेखनात नैसर्गिकपणे येतातच पण पुनर्लेखन आणि संपादन यानंतर ते दिसू नयेत अशी अपेक्षा असते. उत्तरार्धातील भाषा – जिथे नाट्यमय घटना आहेत – ती तुलनेनं चांगली जमली आहे. पूर्वार्धात पात्रं आणि जागा यांचं वर्णन करताना उपमा देण्यात मात्र बाई कमी पडतात. उदा. “A black suit was hanging in dry-cleaner’s polythene in his bedroom, like an unwelcome guest.” इथे एक मिलीसेकंद विचार केल्यानंतर बाईंना काय म्हणायचं आहे हे कळतं. तरीही बेडरूममध्ये पाहुणा लटकला आहे अशी प्रतिमा काही काळ डोळ्यापुढे येते. कथेतील मुलं आंतरजालावर बरेचदा असतात. पैकी परमिंदरची मुलगी सुखविंदर हिला ‘ब्राउन स्किन’ मुळे फेसबुक वॉलवर रोज एक ट्रोल मेसेजेस पोस्ट त्रास देत असतो आणि त्यामुळे ती त्रस्त झालेली असते. पन्नासएक पानानंतर तीच मुलगी ‘एस्क्यूएल इंजेक्शन कोड’ वापरून एक वेबसाइट हॅक करते. मग या मुलीला पन्नास पानं आधी फेसबुकची प्रायव्हसी सेटिंग का बदलता येऊ नयेत? तिसरं म्हणजे पुस्तकाचं कव्हर. ‘डोंट जज बुक बाय द कव्हर’ वगैरे ठीक आहे, पण लाल आणि पिवळे रंग वापरून इतकं अनाकर्षक कव्हर करायचं कारण कळलं नाही. एक शक्यता आहे – इंग्लंडमधील काउन्सिलच्या मतपत्रिकेशी याचं साधर्म्य असू शकतं. तरीही वेगळं कव्हर करता आलं असतं असं वाटतं.

हे कच्चे दुवे असूनही कथानकाचा रसभंग होत नाही कारण वाचकाला गुंतवून ठेवणाऱ्या व्यक्तिरेखा आणि कथानक ही रोलिंगबाईंची शक्तीस्थानं आहेत. त्यामुळे एकदा वाचायला सुरूवात केल्यावर पुस्तक खाली ठेवावंसं वाटत नाही. पॅगफर्ड आणि लगतचंच तुलनेनं आधुनिक यारविल या दोन शहरांमधील तणावाचे संबंध, दोन काउन्सिल आणि सरकारी यंत्रणा यांच्यातील विवादाचे मुद्दे यासारखे विषय हाताळताना लेखिकेने एका महत्त्वाच्या मुद्द्याला हात घातला आहे. इंग्लंड आणि इतर प्रगत देशांमध्ये असणारी वेलफअर यंत्रणा आणि तिच्या अनुषंगाने उभे राहणारे प्रश्न. पॅगफर्डमध्ये असणारं व्यसनमुक्ती केंद्र बंद करण्याचा काउन्सिलच्या काही सदस्यांचा प्रयत्न चालू असतो. स्वतः:ची जबाबदारी न उचलणाऱ्या नागरिकांना सरकारने फुकट पोसू नये असं यांचं म्हणणं असतं. सध्याच्या अमेरिकेच्या निवडणुकीमध्ये रिपब्लिकन पक्षाचा हाच मुद्दा आहे. (हॅरी पॉटरचं पहिलं पुस्तक लिहीत असताना स्वतः: रोलिंगही वेलफेअरवर अवलंबून होत्या. ती मदत मिळाली नसती तर माझं काय झालं असतं ठाऊक नाही अशी कबुली त्यांनी दिली आहे.) प्रत्यक्षात हा प्रश्न वरकरणी दिसतो तितका सोपा नाही. टेरी वील्डन हेरॉइनच्या आहारी गेलेली असते, याचे भीषण परिणाम तिच्या मुलांना भोगावे लागतात. याचं चित्रण करताना लेखिकेने कोणतीही भीडभाड ठेवलेली नाही. स्वार्थी राजकारण आणि पूर्वग्रह यांच्या बळावर घेतलेल्या निर्णयांची किंमत समाजाच्या सर्वात खालच्या वर्गाला कशी चुकवावी लागते हे इथे दिसतं.

कोणतंही पुस्तक, चित्रपट याविषयी प्रत्येकाच्या प्रतिक्रिया वेगळ्या असतात. याची कारण बरीच आहेत. एक म्हणजे आपला मेंदू प्रत्येक नवीन अनुभवाला आधीच्या संदर्भांच्या फूटपट्ट्या लावून मोजत असतो. हे मोजमाप फिट बसलं तर आपल्याला ती गोष्ट पटते, आवडू शकते. यालाच ‘रिलेट करणं’ असंही म्हणतात. कधीकधी फूटपट्टी चुकीची असते किंवा तो अनुभव मोजण्यासाठी लागणारी पट्टीच मेंदूत नसते. तसं झालं तर ‘हे काय केलं आहे?’ असा अविश्वास वाटू शकतो. कॅज्युअल व्हेकन्सी वाचताना काही संदर्भ आठवले. कॉलिन आणि टेसचा कुणाचीही आणि कसलीही कदर न करणारा मुलगा – फॅट्स – जॉइस कॅरल ओट्सच्या जॉन रेड्डी हार्टची आठवण करून देतो तर क्रिस्टलमध्ये मिलेनियम त्रिधारेच्या लिझबेथ सलांदरची झलक दिसते. काही वर्षांपूर्वी शेड्डारमधल्या प्रागैतिहासिक गुहा बघायला जाण्यासाठी ब्रिस्टलवरून बस पकडली होती. मध्ये एका छोट्याश्या खेड्यात बस बदलावी लागली. तिथल्या स्टेशनच्या वेटिंग रूममध्ये शिळोप्याच्या गप्पा हाकणारे पेन्शनर, नंतर बसमध्ये चढलेली शाळकरी मुलं, एकीच्या हातातलं ट्वायलाइट – अशी काही चित्रं मेंंदूनं एका कोपऱ्यात कधीतरी लागतील म्हणून ठेवून दिली होती, त्यांच्यावरची धूळ झटकली गेली.

हॅरी पॉटरचे फ्यान लोक हे पुस्तक वाचतीलच. शहरापासून दूर अश्या खेड्यांमधलं अजिबात रोमॅंटिक वगैरे नसणारं वास्तव बघायचं असेल तर हे पुस्तक इतरांनी वाचायला हरकत नाही. डेली मेलमध्ये सेलेब्रिटींच्या बातम्यांव्यतिरिक्त रोज ज्या बातम्या येतात त्या प्रकारच्या बातम्यांमागचं चित्र काय असतं याची एक चुणूक कॅज्युअल व्हेकन्सीतून मिळते. पुस्तक रोलिंगबाईंनी लिहिलं नसतं तर मी कदाचित वाचलंही नसतं. एकदा लोकप्रिय झालेला साचा तोडून नवीन कलाकृती निर्माण करण्याचं धारिष्ट्य भल्याभल्यांना जमत नाही. आणि ते वेळीच केलं नाही तर नंतरच्या कलाकृतींची जी केविलवाणी परिस्थिती होते त्याची अनेक उदाहरणं दिसतात. रोलिंग यांनी हे जाणीवपूर्वक टाळलं. पैसा, प्रसिद्धी नको असं मुलाखतींमध्ये म्हणणं सोपं असतं, तशी कृती करणं अवघड. पण रोलिंग यांचं वागणं – तीन वर्षात १५ ट्वीट किंवा फोर्ब्ज मासिकाच्या यादीत नाव खाली जाण्याइतकी संपत्ती दान करणं – या वृत्तीशी सुसंगत आहे. रोलिंगबाई अल्बस डंबलडोर यांच्या सल्ल्यानुसार त्यांचे निर्णय घेतात असं वाटतं, “It is our choices, Harry, that show what we truly are, far more than our abilities.”

 सुनील गावसकर यांचं ‘आयडॉल्स’ पुस्तक शोधत होतो, कोणत्याही दुकानात दिसलं नाही. शेवटी रस्त्यावर एक जुनी प्रत मिळाली. कुणीतरी कुणाला तरी भेट दिली होती. देणार्‍याचं माहीत नाही पण घेणार्‍याचा टेस्ट क्रिकेटमधला इंटरेस्ट बहुधा संपला असावा. पुस्तकात गावसकर यांनी त्यांच्या आयुष्यावर ज्यांनी प्रभाव पाडला त्या क्रिकेटपटूंची ओळख करून दिली आहे. बेदी, चंद्रा, इम्रान खान, कपिल, रिचर्ड्स अशी अनेक नावं यात येतात. महत्त्वाचं म्हणजे त्याकाळचं क्रिकेट कसं होतं याचं एक सुरेख चित्र या वर्णनात दिसतं. पण मग साहजिकच सध्याच्या क्रिकेटशी तुलना होते आणि वाईट वाटतं. त्या काळात क्रिकेटपटूंना फारसे पैसे मिळायचे नाहीत म्हणून बरेच खेळाडू आधी नोकरी पक्की करायचे आणि मग फावल्या वेळात खेळायचे. गावसकर ‘निरलॉन’मध्ये नोकरीला होते, वेंगसरकर बहुधा बँकेत (चूभूद्याघ्या). इरापल्ली प्रसन्ना १९६२ मध्ये वेस्ट इंडीजमध्ये टेस्टसिरीजसाठी गेले पण त्यानंतर ते चार वर्षांनी परत संघात आले कारण त्यांच्या वडिलांची अट होती की आधी इंजिनियरींगची डिग्री मिळव. प्रसन्नावरच्या प्रकरणात गावसकर लिहितात​, “In those days playing cricket was not as much of a monetary advantage as it is now…Thus, Prasanna’s father was correct in asking young Prasanna to continue with his studies so that his engineering degree would stand him in good stead along with his cricketing ability to get a good job.” पुस्तक १९८३ मध्ये लिहिला आहे, त्यावेळेपर्यंत परिस्थिती बरीच सुधारली होती. पण त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसा नसण्याचा फायदाही होता. पालक मुलगा पाळण्यात असतानाच सचिन किंवा सुनील व्हायची स्वप्नं बघत नव्हते.

सध्याच्या पिढीबद्दल कौतुक करण्यासारख्या बर्‍याच गोष्टी आहेत. दोन वर्षाची मुलंही आयप्याड सहज वापरतात वगैरे. पण काही बाबतीत मात्र त्यांच्याबद्दल मनापासून वाईट वाटतं. गावसकर विरुद्ध माल्कम मार्शल हा तोडीस तोड सामना प्रत्यक्ष बघण्याचं सुख त्यांच्या नशिबात नाही. किंवा नंतरची पिढी सचिन विरुद्ध मॅग्रालाही मुकलेली आहे.

पूर्वी टेस्ट क्रिकेट म्हणजे नुसतं मैदानावर जाऊन धावा कुटणे नव्हतं. पाच दिवस चालणार्‍या या सामन्यात दोन कप्तान अनेक स्ट्रॅटेजी लढवीत असत. याशिवाय संघाच्या मुख्य खेळाडूंचं वैयक्तिक पातळीवर चाललेलं युद्ध वेगळंच. गावसकर खेळत होते तेव्हा वेस्ट इंडीजकडे रॉबर्ट्स, मार्शल, गार्नर इ. आणि ऑस्ट्रेलियाकडे लिली आणि थॉमसन असा तोफखाना होता. असं असूनही यांना तोंड देताना गावसकर यांनी कधीही हेल्मेट घातलं नाही. असं का? हे या बोलरना उद्देशून एक ‘पर्सनल स्टेटमेंट’ होतं. मी तुझ्या वेगाला घाबरत नाही असं सांगण्याचा याहून चांगला उपाय कोणता? शिवाय स्वतःच्या तंत्रावर असलेला जबरदस्त आत्मविश्वासही यातून दिसतो. आणि हे सगळं केव्हा तर बाउंसरचे नियम शिथिल असताना. त्या काळात क्रिकेटमध्ये पैसे नव्हते, मॉडेलिंग अस्तित्वात नव्हतं. क्रिकेटला ग्लॅमर होतं पण फक्त ग्लॅमरसाठी क्रिकेटकडे वळणार्‍यांची गर्दी होत नव्हती. ज्याला यात मनापासून रस आहे आणि कशाचीही अपेक्षा न ठेवता मेहनत करण्याची ज्याची तयारी आहे असेच लोक क्रिकेटकडे वळायचे.