ओएनओएस उपक्रमामुळे ज्ञानाच्या उपलब्धतेचे लोकशाहीकरण होईल जेणेकरून भारतातील प्रत्येक विद्यार्थी, प्राध्यापक आणि शास्त्रज्ञाला तिच्या क्षेत्रातील अद्ययावत संशोधनात विनामूल्य प्रवेश मिळेल. हे पाऊल भारतातील संशोधनाच्या प्रगतीच्या दिशेने मोठी मदत करेल.
जेव्हा मी पुणे विद्यापीठात (आताचे सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ) पीएच.डी.चा विद्यार्थी होतो, तेव्हा आमचा पदार्थविज्ञान विभाग हा सर्वोत्कृष्ट निधी प्राप्त विभागांपैकी एक होता. यामागे प्रा. वि. ग. भिडे 1 यांच्या अथक प्रयत्नांचा मोठा वाटा होता. त्यांनी निधी देणाऱ्या एजन्सींना विद्यापीठ विभागाला अनुदान देण्यासाठी भाग पाडले. परिणामी, आम्हाला फिजिकल रिव्ह्यू, सायन्स आणि नेचर यासारख्या सर्वोत्तम मासिके वाचायला मिळाली. तरीही, अशी अनेक मासिके होती ज्यात जी आम्हाला उपलब्ध नव्हती आणि ती वाचण्यासाठी आम्ही पर्यायी उपाय शोधून काढले होते.
जेव्हा विभागातील कुणीतरी टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (TIFR) किंवा इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (IISc) सारख्या मोठ्या संस्थेला भेट देण्यासाठी जात असे, तेव्हा ती मित्र आणि सहकाऱ्यांच्या संदर्भांची यादी घेऊन जात असे. लायब्ररीत जाऊन शोधनिबंधांची छायाप्रत काढण्यासाठी तिला थोडा वेळ द्यावा लागत असे.
मी माझ्या संशोधन क्षेत्रात काम करणाऱ्या शास्त्रज्ञांच्या वेबसाइट्सचा शोध घेत असे. मी त्यांना ईमेल करत असे आणि ते उदार मनाने पोस्टाने प्रीप्रिंट असत. जर्नल्स ऑनलाइन आल्यानंतर ते पीडीएफ फाइल्स असत. नंतर जेव्हा मी युरोपमध्ये पोस्टडॉक करत होतो, तेव्हा मला नियमितपणे भारतातून संदर्भांसाठी विनंत्या येत असत आणि मलाही माझ्या सहकाऱ्यांना मदत करण्यात संतोष वाटत असे.
बहुतेक संशोधन मासिकांसाठी सदस्यत्वाची वर्गणी डोळे पांढरे होण्याइतकी जास्त असते, विशेषत: संस्थांसाठी. आणि जर तुम्हाला एकच शोधनिबंध खरेदी करायचा असेल तर त्याची किंमत $२५ ते $७० पर्यंत काहीही असू शकते आणि कधीकधी प्रवेश केवळ एका दिवसासाठी मर्यादित असतो! त्यामुळे भारतातील छोट्या संस्था आणि विद्यापीठांमधील संशोधकांना वर वर्णन केलेल्या पद्धतींचा अवलंब करण्याशिवाय पर्याय नव्हता. ही सद्य परिस्थिती होती.
२५ नोव्हेंबर २०२४ रोजी, मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी यांच्या दूरदर्शी नेतृत्वाखाली भारत सरकारने इनफ्लिबनेटद्वारे ३० प्रमुख आंतरराष्ट्रीय प्रकाशकांच्या १३,००० हून अधिक ई-जर्नल्सची सदस्यता घेण्याचा ऐतिहासिक निर्णय घेतला. ३ वर्षांसाठी ६,००० कोटी रुपये (७१५ दशलक्ष डॉलर्स) च्या अर्थसंकल्पीय तरतूदीसह, ओएनओएसमध्ये समाविष्ट जर्नल्स विज्ञान आणि तंत्रज्ञानापासून मानव्यशास्त्र आणि सामाजिक विज्ञानापर्यंत विविध शाखांमध्ये पसरलेली आहेत.
जानेवारी २०२५ मध्ये सुरू होणाऱ्या ओएनओएसमुळे भारतभरातील विद्यापीठे, संशोधन संस्था आणि महाविद्यालयांसह ६,३०० हून अधिक संस्थांना फायदा होणार आहे. विशेषत: टियर-२ आणि टियर-३ शहरांमधील संस्थांसाठी फायदेशीर ठरेल, जिथे आंतरराष्ट्रीय संशोधन नियतकालिकांमध्ये प्रवेश प्रतिबंधित होता. आयआयएम मुंबईच्या म्हणण्यानुसार, ओएनओएस संशोधन खर्च १८% पर्यंत कमी करू शकते.
भारतीय संशोधकांसाठी या निर्णयाचे महत्त्व नाकारता येणार नाही. कोणत्याही क्षेत्रातील संशोधन अत्यंत स्पर्धात्मक झाले आहे आणि दर आठवड्याला किंवा महिन्याला नवीन शोध लागत असतात. अद्ययावत संशोधन नियतकालिके उपलब्ध असणे संशोधकांसाठी नितांत आवश्यक आहे. ती नसतील तर संधोधन करणे अत्यंत कठीण होऊन बसते.
मुद्रणाच्या शोधामुळे ज्ञान जनसामान्यांपर्यंत पोहोचले. ओएनओएस उपक्रमामुळे ज्ञानाच्या उपलब्धतेचे लोकशाहीकरण होईल जेणेकरून भारतातील प्रत्येक विद्यार्थी, प्राध्यापक आणि शास्त्रज्ञाला तिच्या क्षेत्रातील अद्ययावत संशोधनात विनामूल्य प्रवेश मिळेल. हे पाऊल भारतातील संशोधनाच्या प्रगतीच्या दिशेने मोठी मदत करेल.
गेल्या १०० वर्षांत बव्हेरियन टेकड्यांवरील शेतीत फारसा बदल झालेला नाही. स्त्रिया , मुलांसोबत गोठ्यांची देखभाल करताना गाई, कोंबड्यांशी दररोज संपर्कात असतात. आणि धक्कादायक शोध असा आहे की आजूबाजूच्या शहरांमध्ये राहणाऱ्या मुलांच्या तुलनेत या शेतात राहणाऱ्या मुलांमध्ये दम्याचे प्रमाण निम्म्याच्या आसपास आहे.
शेतकऱ्यांची मुले अधिक निरोगी कशामुळे होत आहेत? हे अनुवंशशास्त्र असू शकत नाही कारण शेतात आणि आजूबाजूच्या शहरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांचा अनुवांशिक मेकअप समान असतो.
असे दिसून आले आहे की गोठ्यातील धूळ हा तो जादूई घटक आहे जो या मुलांना दम्यापासून वाचवत आहे.
गायीच्या गोठ्यातील धुळीत एंडोटॉक्सिन नावाचा पदार्थ असतो – म्हणजे “ग्रॅम निगेटिव्ह” जीवाणूंच्या पेशी भिंतीचे तुटलेले तुकडे. मूल जन्माला आल्यावर सर्व प्रकारच्या जीवाणू आणि विषाणूंपासून संरक्षण करण्यासाठी तिची रोगप्रतिकारक शक्ती हाय अलर्टवर असते. नंतर, रोगप्रतिकारक शक्ती वास्तविक धोके आणि काल्पनिक धोके यांच्यात फरक करण्यास शिकते. अस्थमा रुग्णांमध्ये (आणि ॲलर्जीने ग्रस्त) रोगप्रतिकारक शक्ती नेहमीच आक्रमक अवस्थेत असते. गायीच्या गोठ्यांमधील धूळ रोगप्रतिकारक शक्तीला अधिक सहिष्णू होण्यासाठी प्रशिक्षित करते आणि स्थिर होण्यास मदत करते.
काही शास्त्रज्ञ असा सल्ला देतात की मुले आणि अगदी गर्भवती महिलांनी त्यांच्या रोगप्रतिकारक शक्तीस मदत करण्यासाठी शेतात आणि गोठ्यात जावे. भारताला शेतीची मोठी परंपरा आहे आणि शेती आणि गोठे मुबलक आहेत. बालवाड्या शेतआणि गोठ्यांना भेटी देण्याची व्यवस्था करू शकतात. मोठी मुले ज्यांना शेतीची आवड आहे ते शेतात छोटे प्रकल्प देखील करू शकतात ज्यामुळे त्यांना निसर्गात अधिक वेळ घालवता येईल.
सूर्यप्रकाश, माती, वनस्पती आणि प्राणी या नैसर्गिक सजीवांच्या संपर्कात आल्याने मुले अधिक निरोगी होतात, हे दिवसेंदिवस स्पष्ट होत आहे. मांजर आणि कुत्रा यासारखे पाळीव प्राणी देखील मुलासाठी चांगल्या रोगप्रतिकारक शक्तीस हातभार लावू शकतात.
विद्यार्थी आणि सहकाऱ्यांमध्ये ओळखले जाणारे ‘भिडे सर’ हे थोर शास्त्रज्ञ आणि दूरदृष्टी असलेले होते. त्यांच्या काही व्याख्यानांना उपस्थित राहण्याचे भाग्य मला लाभले आणि विशेषतः एका व्याख्यानात त्यांनी ‘विचारांच्या स्पष्टते’चे (clarity of thinking) महत्त्व अधोरेखित केले. या संकल्पनेची माझ्या लेखनासह अनेक प्रकारे मला मदत झाली आहे. थोर व्यक्त्तींचे एक लक्षण असे आहे की त्यांच्या अफाट भांडारातील ज्ञानाचा एक कणसुद्धा जीवनपरिवर्तनकारी ठरू शकतो. म्हणूनच पुस्तके मौल्यवान आहेत. अवकाश आणि काळ यांच्या अंतराची पर्वा न करता पुस्तके आपल्याला भूतकाळ आणि वर्तमानातील महान मनांशी थेट संवाद साधण्याचा मार्ग देतात. ↩︎
भारतातील राष्ट्रीय बाजरी मोहीम बाजरी या प्राचीन धान्याचा राष्ट्रीय वापर वाढविण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे. बाजरी आरोग्यासाठी पोषक आहे आणि हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर बाजरीचे पीक अत्यंत लवचिक आहे.
बाजरी लोकप्रिय करण्यात भारताने आघाडी घेतली आहे ही सन्मानाची बाब आहे. बाजरीच्या सेवनामुळे पोषण, अन्न सुरक्षा आणि शेतकऱ्यांचे कल्याण होते.
पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी
तुम्ही ‘डॉ. हाऊस’ सारखे कोणतेही लोकप्रिय वैद्यकीय शो पाहिल्यास, तुम्हाला अनेक वैद्यकीय संज्ञा ऐकायला मिळतील परंतु डॉक्टरांच्या तोंडी हे दोन शब्द कधीच ऐकायला मिळणार नाहीत – ‘गट मायक्रोबायोम.’ आणि तरीही हजारो डॉक्टर, एपिडेमियोलॉजिस्ट आणि जगभरातील संशोधकांचा विश्वास आहे की, पुढील शतक आपल्या आरोग्यावर आतड्यांवरील मायक्रोबायोमच्या परिणामांवर आधारित वैद्यकशास्त्रातील क्रांतीचे साक्षीदार असेल.
आपल्या आतड्यात अंदाजे एक लाख कोटी जीवाणू, विषाणू आणि बुरशींचे अस्तित्व असते. या सर्वांसाठी एकत्रिक अशी गट मायक्रोबायोम ही संज्ञा आहे. (एक लाख कोटी अंदाजपंचे, बरं का. वास्तविक संख्येचा अंदाज लावणे कठीण आहे, आणि ही संख्या बदलत असते). गेल्या वीस वर्षांमध्ये, शास्त्रज्ञांनी अशा अनेक क्षेत्रांचा शोध लावला आहे जिथे आपले आतड्याचे मायक्रोबायोम आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य, प्रतिकारशक्ती आणि संपूर्ण आरोग्य यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. आपल्या आतड्यात अंदाजे १६८ दशलक्ष चेतापेशी असतात म्हणूनच त्याला कधीकधी “दुसरा मेंदू” म्हटले जाते. आतड्यातील सूक्ष्मजंतू न्यूरोट्रांसमीटर, हार्मोन्स आणि चयापचय यांसारखी रसायने तयार करतात जे न्यूरोलॉजिकल कार्यांवर परिणाम करतात आणि वर्तनावर प्रभाव टाकू शकतात. हे सूक्ष्मजंतू रोगप्रतिकारक पेशींशी संवाद साधून तुमची रोगप्रतिकारक यंत्रणा कशी कार्य करते हे देखील नियंत्रित करतात.
प्रत्येकाला आतड्याच्या मायक्रोबायोममध्ये रस आहे. कार्डिओलॉजीपासून ऑन्कोलॉजीपर्यंत, मानसोपचारापासून एंडोक्राइनोलॉजीपर्यंत, सर्व शाखांमधील आरोग्य-सेवा व्यावसायिकांना आपल्या आतड्यात राहणाऱ्या कोट्यवधी जीवाणूंची अफाट क्षमता जाणवू लागली आहे.
मेरी ई. बटलर आणि सहकारी, ॲन्युअल रिव्ह्यू ऑफ क्लिनिकल सायकॉलॉजी, खंड १५, २०१९
आनंदाची बातमी ही की आपल्या मायक्रोबायोमला खुश कसं ठेवायचं हे आता आपल्याला माहीत झालय. आणि जर मायक्रोबायोम आनंदी असेल तर सारं काही आलबेल असतं. मायक्रोबायोमला खुश ठेवण्याची युक्ती म्हणजे आठवड्यात ३० वेगवेगळ्या वनस्पती खाणे. हा तीस आकडा कुठून आला?
झोई ही ब्रिटीश कंपनी आहे आणि तिच्या सह-संस्थापकांपैकी एक प्रा. टिम स्पेक्टर आहेत. प्रा. स्पेक्टर लंडनच्या किंग्ज कॉलेजमध्ये जेनेटिक एपिडेमियोलॉजीचे प्राध्यापक आहेत आणि जगातील आघाडीच्या संशोधकांपैकी एक आहेत. त्यांच्या संशोधनातून हा आकडा घेण्यात आला आहे. यूट्युबवर त्यांचं पॉडकास्टपण आहे. (ही जाहीरात नाही).
हे वाचल्यावर तुम्ही म्हणाल “अरे बापरे, आठवड्यात तीस पालेभाज्या कश्या खायच्या?” घाबरायचं कारण नाही. इथे ‘वनस्पती’ ची व्याख्या अधिक विस्तृत आहे आणि त्यात डाळी, कडधान्ये, फळं, भाज्या आणि मसाले इत्यादींचा समावेश आहे. तसेच, वापराचे प्रमाण विविधतेपेक्षा कमी महत्त्वाचे आहे म्हणून चिमूटभर काळी मिरी ही सुद्धा एक वनस्पती धरायला हरकत नाही.
भारतीय खाद्यसंस्कृतीचे पहिले वैशिष्ट्य म्हणजे जर तुम्ही पारंपारिक भारतीय पाककृतीला चिकटून राहिलात तर आठवड्यातून ३० झाडे खाण्याची गरज सहज पूर्ण होते. (साध्या गरम मसाल्यातच १५ एक वनस्पती सापडतील.)
मी झोई पॉडकास्टचा एक एपिसोड ऐकत होतो जिथे ते ३० वनस्पतींचा आहारात समावेश करण्याच्या विविध पद्धतींवर विचारमंथन करत होते. यावरून मला कल्पना सुचली. भारतीय पाककृतीमध्ये अनेक साइड डिश आहेत जे या संदर्भात खूप चांगले योगदान देऊ शकतात परंतु अनेकदा दुर्लक्ष केले जाते. तर ही एक छोटी यादी आहे. मी पैज लावायला तयार आहे की नेहेमी जे आहारात हे असावं, ते असावं असे लेख येतात त्यात हे पदार्थ कधीही सापडणार नाहीत.
नेटवर धुंडाळलं तर अडीचशेहून अधिक चटण्याच्या पाककृती सापडतील. म्हणजे बघा, पाश्चिमात्य देशांच्या तुलनेत चवीत किती विविधता आहे. तिकडे केचप, सॉस आणि गेलाबाजार मायोनेझ यापलिकडे काही नाही.
फुटाणे फुटाणे गरीबांचं अन्न मानलं जातं, पण प्रथिनांसाठी इतका उत्तम आणि स्वस्त स्रोत दुसरा नसावा. दोन जेवणांमध्ये थोडं चरावसं वाटलं तर वेफर्स किंवा फरसाणापेक्षा फुटाणे लाख पटीने चांगले.
चटणी + ऑलिव्हचं तेल (कॉपीराईट : अस्मादिक) प्रा. स्पेक्टर म्हणतात की ऑलिव्हचं तेल म्हणजे आपल्या मायक्रोबायोमसाठी जणू रॉकेट इंधन. युरोपात सलादवर चमचा दोन चमचे ऑलिव्हचं तेल आणि व्हिनेगर टाकण्याची पद्धत आहे. इथल्या जेवण्यात सलाद खाण्याइतका मी आंग्लाळलेला नसल्यामुळे मी चटणीवर एक चमचा एक्स्ट्रा व्हर्जिन ऑलिव्हचं तेल टाकतो. आणि हो, कधी कधी ऑलिव्हचं तेलात पॉलिफेनॉल असतात त्यामुळे थोडं घशात थोडं खवखवेल. पॉलिफेनॉल आरोग्यासाठी उत्तम असतात.
इतर संस्कृतींमध्ये चवींची विविधता मिळवण्यावर भर दिला जातो आणि इंग्लंड आणि अमेरिकेत आम्ही हे खरोखर गमावले आहे.
प्रा. टिम स्पेक्टर
भारतीय उद्योजक आणि उपाहारगृह चालकांसाठी सुवर्ण संधी
पाश्चिमात्य जगाला वनस्पतीवर आधारित अन्नाचे महत्त्व हळूहळू लक्षात येत आहे. याचा एक परिणाम म्हणजे शाकाहारी उत्पादनांची मागणी वाढणार आहे. वर सूचीबद्ध केलेल्या उत्पादनांची निर्यात करणाऱ्या भारतीय कंपन्यांना या उत्पादनांच्या विशेष गुणांची जाहीरात करणे आवश्यक आहे – कोणतीही अल्ट्रा प्रोसेसिंग नाही, पूर्णपणे नैसर्गिक घटकांपासून बनलेली आणि तुमच्या आतड्याच्या आरोग्यासाठी उत्तम. त्याचप्रमाणे, परदेशातील भारतीय रेस्टॉरंट्स देखील वनस्पतींवर आधारित भारतीय खाद्यपदार्थ तुमच्या आरोग्यासाठी का चांगले आहेत हे ठळकपणे सांगू शकतात.
भारतातही अशा व्यवसायाला प्रचंड वाव आहे. उदाहरणार्थ, मला दिब्रुगड किंवा म्हैसूरची चटणी चाखायला आवडेल. इतकेच नाही तर प्रत्येक राज्यात तिथले स्पेशल असे पदार्थ असतात पण ते त्या राज्याबाहेर फारसे प्रचलित नसतात. उदा. मेतकूट महाराष्ट्राबाहेर फारसं लोकप्रिय नसावं. खाद्यकंपन्यांनी असे पदार्थ हुडकून ते त्या-त्या राज्याबाहेर निर्यात करायला हवेत.
भारतीत खाद्यसंस्कृतीचे दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे चवीला लय भारी!
अल्ट्रा प्रोसेस्ड फूडचा आहारातील वापर कमी करा
अल्ट्रा प्रोसेस्ड फूडच्या अनेक व्याख्या आहेत. जर तुम्ही तुमच्या पणजीना बर्गर किंवा चिप्स खायला दिले तर ती खायला का-कू करेल का? सामान्य स्वयंपाकघरात न आढळणारा कोणताही घटक तुम्हाला पाकिटावरच्या यादीत दिसतो का? उत्पादन कधीच खराब होत नाही का? जेव्हा तुम्ही ते खाता तेव्हा तुम्हाला तृप्त वाटत नाही आणि नेहमी जास्त हवे असते? कोणत्याही प्रश्नाचे उत्तर होय असल्यास, उत्पादन अल्ट्रा-प्रोसेस्ड आहे. बऱ्याच क्लिनिकल चाचण्यांनी वारंवार दर्शविले आहे की अल्ट्रा-प्रोसेस्ड पदार्थ तुमच्या आरोग्यासाठी वाईट आहेत आणि ते आतड्यांतील वाईट प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंना प्रोत्साहन देतात आणि चांगल्या प्रकारच्या सूक्ष्मजंतूंना प्रतिरोध करतात. दुर्दैवाने, यामध्ये जवळजवळ प्रत्येक प्रकारचा ब्रेड, कॉर्नफ्लेक, प्रोटीन बार, सॉस, केचअप, जाम इत्यादींचा समावेश आहे. (सुपरमार्केटमध्ये जितक्या रांगा ओलांडून पलिकडे जाल तितके चांगले.)
दुपारी इथल्या रस्त्यांवर एक दृश्य हमखास दिसतं. शाळा सुटल्यावर मुलं-मुली दहा-दहा रुपयांची चिप्सची पाकीटं खात-खात घरी जात असतात. या चिप्समध्ये असे अनेक पदार्थ असतात ज्यांची तुम्ही कधी नावंही ऐकलेली नसतील. हे पदार्थ मिसळण्याचा एकमेव उद्देश म्हणजे पैका मिळवणे कारण या पदार्थांमुळे उत्पादन स्वस्त होते आणि त्यांची चटक लागते. शिवाय यात भरपूर मीठ आणि साखर असते. विचार करा, दहा ते पंधरा वर्षे रोज हे चिप्स खाल्ले तर त्यांचे दूरगामी परिणाम काय असतील?
याऐवजी मुलांना दुपारी पापड खायला दिले तर?
मायक्रोबायोम आणि एकूण आरोग्य सुधारण्यासाठी काही टिपा
यापैकी बहुतेक झोई पॉडकास्टमधून घेतल्या आहेत. (चू.भू.द्या.घ्या.)
ज्याप्रमाणे आपल्या शरीराला विश्रांतीची आवश्यकता असते, त्याचप्रमाणे आपल्या आतड्याच्या मायक्रोबायोमला देखील विश्रांतीची आवश्यकता असते. रात्रीच्या वेळी मायक्रोबायोम पुनरुज्जीवित होतो. रात्रीच्या वेळी चरणे नियमित मायक्रोबायोम चक्र खराब करते. त्याला ८ किंवा अधिक तास विश्रांती देणे चांगली कल्पना आहे.
न्याहारी (मराठीत ब्रेकफास्ट) हे दिवसाचे सर्वात महत्वाचे जेवण वगैरे कै नै. न्याहारी न करता किंवा हलकी न्याहारी करुन तुम्हाला तरतरीत वाटत असेल तर खुशाल करा.
संत्र्याचा रस हे आरोग्यदायी पेय नाही.
चांगल्या प्रतीची कॉफी हे आरोग्यदायी पेय आहे कारण त्यात पॉलिफेनॉल आणि भरपूर फायबर असतात.
प्राणी प्रथिनांच्या तुलनेत वनस्पती-आधारित प्रथिनांमध्ये अत्यावश्यक अमीनो ऍसिड नसतात ही एक कंपनीकल्पना आहे. (कंपन्यांनी पापुलर केलेली कल्पना नाहीतर त्यांचे प्रोटीन शेक कोण विकत घेणार?) वनस्पती-आधारित प्रथिनांमध्ये तुम्हाला फक्त जास्त प्रमाणात खाण्याची आणि अधिक चांगली विविधता असणे आवश्यक आहे. वनस्पती आधारित प्रथिनांचा फायदा असा आहे की तुम्हाला भरपूर फायबर आणि असंख्य सूक्ष्म पोषक घटक आणि पॉलिफेनॉल देखील मिळतात. प्राण्यांवर आधारित प्रथिनांमध्ये फायबर नसते.
फ्रिजमध्ये ठेवलेल्या कच्च्या भाज्या वापरासाठी उत्तम आहेत. त्या त्यांची पोषक तत्त्वे गमावत नाहीत. खरं तर, काही वेळा गोठलेले असताना अधिक पोषक तत्त्वे जमा करतात.
नैसर्गिक पदार्थांमध्ये हजारो रसायने असतात. फक्त एक घटक असलेले अन्न ओळखणे दिशाभूल करणारे आहे – संत्रा म्हणजे फक्त व्हिटॅमिन सी नाही किंवा केळी फक्त पोटॅशियम नाही.
अन्नाची रचना खूप महत्त्वाची असते कारण त्यावरुन अन्न शोषले जाण्याचा कालावधी ठरतो. बारीक पीसलेले अन्न लवकर शोषले जाते आणि त्याचे दीर्घकालीन नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात. थोडक्यात स्मूदिज किंवा फळांचे रस खरोखर किती आरोग्यदायी आहेत यावर पुनर्विचार होण्याची गरज आहे.
चीट डे पाळत असाल तर बर्गरपेक्षा व्हेज सामोसा कधीही चांगला. व्हेज सामोश्यामध्ये अनेक वनस्पती असतील आणि कोणतेही अतिरिक्त रसायने नसतील. तसेच, उघड्यावर सोडल्यास सामोसा दुस-या दिवशी खराब होईल तर बर्गर बरेच दिवस टिकेल.
पॉलिफेनॉल म्हणजे पर्यावरण किंवा कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी वनस्पतींनी तयार केलेली रसायने आहेत आणि मानवांसाठी उपयुक्त आहेत. त्यामुळे भाजीचा जो भाग जास्त उघडा राहीला आहे त्यात आतील भागाच्या तुलनेत जास्त पॉलिफेनॉल आहे. उच्च पॉलिफेनॉल सामग्रीच्या इतर लक्षणांमध्ये तीव्र चव (कडू, आंबट चांगले) आणि मजबूत रंग यांचा समावेश होतो. वनस्पतींच्या टिपा आणि मुळांमध्येही या रसायनांचे प्रमाण जास्त असते.
मशरूममध्ये पोषक आणि तंतू असतात जे तुम्हाला इतर वनस्पतींमधून मिळत नाहीत. शक्य तितक्या वेळा मशरूम खा.
जर तुम्हाला मासे खायला आवडत असतील तर ते लसणासोबत खा (कदाचित लसूण चटणी किंवा लसूण पापड). यामुळे माश्यातील धातू घामावाटे बाहेर जातात.
मोड आलेली कडधान्ये आरोग्यासाठी उत्तम आहेत. मोड येताना बियाणामध्ये झाड तयार करण्यासाठी लागणारे सर्व घटक मोठ्या प्रमाणात तयार केले जातात. मोड आलेलं बियाण म्हणजे जणु सुपरम्यान!
भारतीय खाद्यपदार्थांचे तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे मोड आलेली डाळी, कडधान्ये इ.चा मुबलक वापर.
२००३ मध्ये जेव्हा मानवी जीनोम प्रकल्प पूर्ण झाला, तेव्हा अपेक्षा जास्त होत्या. आनुवंशिकतेने खूप प्रगती केली आहे, परंतु अपेक्षेप्रमाणे तो रामबाण उपाय किंवा जादुई उपचार ठरला नाही. तसेच, त्याबाबत एक प्रकारचा नियतीवाद आहे. माझ्याकडे दोषपूर्ण जनुक असल्यास, मी त्याबद्दल काहीही करू शकत नाही.
मायक्रोबायोमबद्दल चांगली बातमी हीआहे की तुम्ही ते कधीही बदलू शकता. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की एक संतुलित भोजन देखील निरोगी मायक्रोबायोमच्या दिशेने प्रक्रिया सुरू करू शकते.
भारतातील राष्ट्रीय बाजरी मोहीम बाजरी या प्राचीन धान्याचा राष्ट्रीय वापर वाढविण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे. बाजरी आरोग्यासाठी पोषक आहे आणि हवामान बदलाच्या पार्श्वभूमीवर बाजरीचे पीक अत्यंत लवचिक आहे.
डब्ल्युडब्ल्युएफ, लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट २०२४
डब्ल्युडब्ल्युएफने या आठवड्यात लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट २०२४ प्रसिद्ध केला. अहवालाच्या ६८ व्या पानावर, एक मनोरंजक आकृती आहे. हे सर्व देशांनी जागतिक स्तरावर सूचीबद्ध केलेल्या वैयक्तिक देशांच्या सध्याच्या उपभोग पद्धतींचा अवलंब केल्यास अन्न उत्पादनास समर्थन देण्यासाठी २०५० पर्यंत आवश्यक असलेल्या पृथ्वींची संख्या दर्शविते. भारत ०.८४ गुणांसह पहिल्या क्रमांकावर असल्याचे पाहून मला खूप आनंद झाला. दुसऱ्या शब्दांत, जगाने भारतीय खाद्यपदार्थ स्वीकारले तर अन्न उत्पादनासाठी २०५० पर्यंत केवळ ०.८४ पृथ्वी लागतील.
पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी यांच्या दूरदर्शी नेतृत्वाखाली सुरू झालेल्या भारतातील राष्ट्रीय बाजरी मोहिमेचेही या अहवालात कौतुक करण्यात आले आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाने, भारत सरकारच्या सुचवणीनुसार २०२३ हे बाजरीचे आंतरराष्ट्रीय वर्ष घोषित केले.
भारतीय खाद्यसंस्कृतीचे चौथे वैशिष्ट्य म्हणजे ही तापमानवाढीवर एक उत्तम उपाय आहे.
माय मराठीचा सन्मान केल्याबद्दल पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी आणि केंद्रिय मंत्रीमंडळाचे अनेकानेक आभार.
३ ऑक्टोबर २०२४ रोजी केंद्रीय मंत्री मा. श्री अश्विनी वैष्णव जी यांनी पाच भाषांना अभिजात दर्जा जाहीर केला. यात मराठीचा समावेश होता. पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी यांच्या दूरदर्शी नेतृत्वाखाली घेतला गेलेला हा निर्णय सर्व मराठी भाषकांसाठी अत्यंत आनंदाची गोष्ट आहे. या संदर्भात मुख्यमंत्री मा. श्री. एकनाथ शिंदे जी, उपमुख्यमंत्री मा. श्री. देवेंद्र फडणवीस जी, उपमुख्यमंत्री मा. श्री. अजितदादा पवार जी यांच्या नेतृत्वाखाली महाराष्ट्र राज्य सरकारने केलेल्या प्रयत्नांचा मोठा वाटा आहे. तसेच गेली दहा वर्षे या संदर्भात अनेक साहित्यिक, अभ्यासक आणि इतर मान्यवर व्यक्तींनी यासाठी योगदान दिले आहे. या सर्वांच्या प्रयत्नांना आज यश आले आहे.
भाषेच्या संदर्भात मोदीजींच्या सरकारने अनेक महत्त्वाचे निर्णय घेतले आहेत. मातृभाषेतून विज्ञान विषयांचे शिक्षण देणे, कोर्टाच्या निकालांमध्ये महत्त्वाचे भाग मातृभाषेत अनुवादित करणे इ. मराठीला अभिजात दर्जा मिळणे ही या संदर्भात एक महत्त्वाची पायरी आहे. आता सर्व विद्यालयांमध्ये मराठीचा अभ्यास सुरू होईल. मराठीच्या विकासासाठी मिळणाऱ्या निधीचा उपयोग मराठीच्या विकासासाठी केला जाईल. मराठी भाषेतील उत्तम साहित्यकृती इतर भाषांमध्ये अनुवादित करता येतील.
या संदर्भात एका मुद्द्याकडे लक्ष वेधावेसे वाटते. हा मुद्दा या संदर्भात जितके लेख वाचले त्यामध्ये कुठेही आलेला नाही.
साधारण २००७-८ साली देवनागरी टायपिंग लोकप्रिय व्हायला लागलं. त्यानंतर अनेक हौशी लेखकांनी ब्लॉग लिहायला सुरूवात केली. दुर्दैवाने हा उत्साह काही वर्षेच टिकला. त्याचबरोबर मराठीतील व्यावसायिक लेखक, शास्त्रज्ञ, विचारवंत, अभिनेते, दिग्दर्शक या माध्यमाकडे वळलेच नाहीत. (आज दुर्गाबाई किंवा शांताबाई असत्या तर त्यांनी नक्की हे माध्यम स्वीकारलं असतं अशी चुटपूट मनाला लागून जाते. दुर्गाबाईंचं ‘दुपानी’ हे पुस्तक म्हणजे त्या काळातला ब्लॉगच आहे.) ब्लॉग एक असं माध्यम आहे जिथे संपादक आणि प्रकाशक यांच्या मान्यतेची गरज न लागता थेट वाचकांपर्यंत पोचता येतं. आजही पुस्तक प्रसिद्ध करणे हीच मराठी लेखकांची सर्वोच्च महत्त्वाकांक्षा आहे त्यामुळे हे माध्यम पूर्णपणे दुर्लक्षिलं गेलं. बरं, जे हौशी लेखक उत्साहाने लिहीत होते, ते फेसबुक किंवा इतर माध्यमांवर लेख टाकू लागले. फेसबुकवर तत्काळ लाइक्स मिळायच्या पण दोन दिवसात तो लेख गर्दीत हरवून जायचा. याउलट स्वत:चा ब्लॉग असला तर तिथे पाच-पाच वर्षे जुने लेखही वाचले जातात. या मार्गात तत्काळ परतावा मिळत नाही पण जर एखाद्या लेखकाला आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करायची असेल तर ब्लॉगहून उत्तम मार्ग नाही.
आता तुम्ही म्हणाल हा प्रत्येकाच्या आवडीनिवडीचा विषय आहे. ज्याला जिथे लिहावसं वाटतं त्याने तिथे लिहावं. याचा आणि मराठीच्या विकासाचा काय संबंध? संबंध आहे आणि तो महत्त्वाचा आहे. वर दिलेल्या सर्व गोष्टींचा एकत्रित परिणाम असा झाला की आज इंटरनेटवर मराठीमध्ये फार कमी माहिती उपलब्ध आहे. (फेसबुकवर टाकलेल्या पोष्टी शोध घेताना सापडतीलच असं नाही. त्यात पोस्ट कशी शेअर केली आहे, तिच्या प्रायव्हसी सेटींग्ज काय आहेत इ. बऱ्याच भानगडी आहेत.)
गूगल, बिंग किंवा च्याटजीपीटीवर एकच गोष्ट इंग्रजी आणि मराठीत शोधून बघा, फरक चटकन लक्षात येईल. म्हणून मराठीतून शोध घेणाऱ्या विद्यार्थ्याला इंग्रजीतून शोध घेणाऱ्या विद्यार्थ्याच्या तुलनेत फार कमी माहिती उपलब्ध आहे.
यावर काय उपाय करता येईल हा एक गहन प्रश्न आहे. शासन निधी देईल, सुविधा देईल, पण नेटवर मराठीतून सकस लिखाण करण्याची जबाबदारी मराठी माणसांचीच आहे. मराठीला अभिजात दर्जा मिळाल्यावर अधिकाधिक लेखक इंटरनेटवर सक्रिय होतील अशी आशा आहे.
माय मराठीचा सन्मान केल्याबद्दल पुनश्च पंतप्रधान मा. श्री. नरेंद्र मोदी जी आणि केंद्रिय मंत्रीमंडळाचे अनेकानेक आभार.
