Author: Raj

ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड

Raj

June 11, 2020

६ जून १९४४ – आज या दिवसाला ६७ वर्षे पूर्ण होत आहेत. दुसर्‍या महायुद्धातील जर्मनीविरूद्ध निर्णायक ठरलेली नॉर्मंडी या दक्षिण फ्रान्सच्या तटावरील दोस्त राष्ट्रांची चढाई या दिवशी झाली. ७००० जहाजे, १३,००० वेगवेगळ्या प्रकारची विमाने आणि १५०,००० ते १७५,००० भूदल सैनिक असा अगडबंब ताफा असलेली ही चढाई मानवी इतिहासातील सर्वात मोठी सुनियोजित चढाई म्हणून ओळखली जाते.…

६ जून १९४४ – आज या दिवसाला ६७ वर्षे पूर्ण होत आहेत. दुसर्‍या महायुद्धातील जर्मनीविरूद्ध निर्णायक ठरलेली नॉर्मंडी या दक्षिण फ्रान्सच्या तटावरील दोस्त राष्ट्रांची चढाई या दिवशी झाली. ७००० जहाजे, १३,००० वेगवेगळ्या प्रकारची विमाने आणि १५०,००० ते १७५,००० भूदल सैनिक असा अगडबंब ताफा असलेली ही चढाई मानवी इतिहासातील सर्वात मोठी सुनियोजित चढाई म्हणून ओळखली जाते. प्रत्येक पिढीच्या भाग्यात काही निर्णायक घटना असतात ज्यांचा विसर पडणे कधीच शक्य नसते. या घटनेनंतरच्या आमच्या पिढ्यांना याचे वर्णन वाचून किंवा यावरील चित्रफिती पाहून याबद्दल केवळ कल्पना करणेच शक्य आहे.

नॉर्मंडीच्या चढाईला ‘ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड’ असे सांकेतिक नाव दिले गेले होते. या चढाईची आखणी १९४३च्या उन्हाळ्यातच सुरू झाली. चढाई फ्रान्सच्या कोणत्या किनार्‍यावर करायची हा महत्वाचा प्रश्न होता. इथे दोन पर्याय उपलब्ध होते, पा द कॅले (Pas de Calais) आणि नॉर्मंडी. पा द कॅलेपासून जर्मनी जवळ आहे त्यामुळे आक्रमण इथेच होणार अशी जर्मन अधिकार्‍यांची पक्की समजूत होती. (आणि आक्रमणाच्या दुसर्‍या दिवशीपर्यंत ती बर्‍याच अंशी तशीच होती.) नॉर्मंडी लांब असूनही तिथे शेर्बोर्ग (Cherbourg) आणि ले हाव्र (Le Havre) इथे बंदरे आहेत, साहजिकच आक्रमण केल्यानंतर रसद, शस्त्रे इ. नेण्यासाठी नॉर्मंडी अधिक सोईस्कर होते. तरीही तटावर इतर ठिकाणी बंदर नसण्याची अडचण होतीच. यावर चर्चा चालू असताना एक वरिष्ठ अधिकारी म्हणाला, “तिथे बंदर नसेल तर आपण आपल्याबरोबरच बंदर नेले पाहिजे.” या साध्याश्या वाटणार्‍या कल्पनेची परिणीती शेवटी मलबेरी या जहाजाबरोबर घेऊन जाता येणार्‍या बंदरामध्ये झाली.

चढाई कुठे होणार आहे याबद्दल जर्मनीला अंधारात ठेवण्यात दोस्त राष्ट्रांच्या गुप्तचर खात्यांचा मोठा सहभाग होता. खोट्या छावण्या आणि सैंन्यांचे तळ उभारणे, नकली संदेशांचे दळणवळण, डबल एजंटांनी खोटी माहिती पुरवणे अशी सर्व आयुधे यासाठी वापरण्यात आली. जर्मनीची दिशाभूल करण्यासाठी दोन अफवा पसरवण्यात आल्या. एक म्हणजे आक्रमण पा द कॅलेच्या जवळपास होईल आणि दुसरे म्हणजे अजून एक आक्रमण नॉर्वेमध्ये होईल. यामुळे जर्मन सैन्याचा बचाव मुख्यत: पा द कॅलेच्या आसपास केंद्रित झाला. शिवाय नॉर्वेच्या बचावासाठी १३ डिव्हिजन राखून ठेवण्यात आल्या. या सर्व तयारीमध्ये कमालीची गुप्तता पाळण्यात आली होती. चढाईची कल्पना अत्युच्च पातळीवरील अधिकारी सोडल्यास इतर सर्वांना ‘नीड टू नो’ धर्तीवरच देण्यात येत होती. आक्रमणाच्या काही तास आधीपर्यंत सैनिकांना आक्रमण कुठे होणार आहे हे माहित नव्हते. आक्रमणाची पूर्वतयारी म्हणून नॉर्मंडीच्या आसपासचे रेल्वेचे रूळ आणि इतर दळणवळणाचे रस्ते यावर बॉंम्बचा वर्षाव करून त्यांचे बरेच नुकसान केले गेले. मात्र हे फक्त नॉर्मंडीमध्ये न करता पा द कॅलेतही केले गेले.

दोस्त राष्ट्रांच्या सैन्याचे प्रमुख म्हणून ड्वाइट आयसेनहॉवर यांची नियुक्ती करण्यात आली. संपूर्ण आक्रमणामध्ये आयसेनहॉवर यांनी घेतलेला सर्वात महत्वाचा निर्णय म्हणजे हवामान योग्य नसतानाही ६ जूनला चढाईचा निर्णय न बदलणे हा होता. हवामान खात्याच्या अंदाजानुसार ५, ६ आणि ७ जून या तीनच दिवशी भरती-ओहोटी, चंद्रप्रकाश चढाईसाठी योग्य होते. ५ जूनला चढाई करण्याचे ठरल्यानंतर केवळ काही तास आधी हवामान बिघडल्यामुळे निर्णय बदलावा लागला. अशा परिस्थितीत ६ जूनला हवामान फारसे सुधारलेले नसतानाही आणखी विलंब लावला तर सैन्याचे मनोबल कमी होईल याची आयसेनहॉवर यांना कल्पना होती. याखेरीज आत्ताची संधी हुकली तर जुलैपर्यंत परत संधी नव्हती. या सर्व शक्यतांचा विचार करून अखेर ६ जूनला चढाई करण्यासाठी आयसेनहॉवर यांनी हिरवा झेंडा दाखवला. खराब हवामानात चढाई होईल अशी अजिबात कल्पना नसल्याने जर्मन अधिकारी निर्धास्त होते, बरेच उच्चपदस्थ सुट्टीवर गेले होते. त्यामुळे जर्मन सैन्याला आश्चर्याचा धक्का देण्याच्या दृष्टीने हा निर्णय दोस्त राष्ट्रांच्या पथ्यावरच पडला.

दोस्त राष्ट्रांच्या बाजूने एक जमेची गोष्ट म्हणजे त्यांचे वायुदल कैक पटींनी श्रेष्ठ होते. अमेरिका युद्धात उतरल्यानंतर मिशिगन येथील फोर्डच्या कारखान्यात बी-२४ लढाऊ विमानांचे घाऊक उत्पादन सुरू झाले. त्यात भर म्हणजे १९४३ च्या शेवटी दोस्त राष्ट्रांकडे पी-५१ “मस्टॅंग” विमाने आली. या विमानांचा पल्ला ६०० मैलांपेक्षा जास्त होता. बर्लिनपर्यंत पोचू शकणारी पी-५१ विमाने जर्मन सैन्याचे दु:स्वप्न ठरली. १९४४च्या फेब्रुवारी ते मे मध्ये दोस्त राष्ट्रांच्या वायुदलाने हॅम्बर्ग आणि बर्लिन येथील जर्मन विमानांच्या कारखान्यांची धूळदाण उडविली. लुफ्तवाफ (Luftwaffe) या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या जर्मन वायुदलाकडील २३९५ लढाऊ पायलटांपैकी २२६२ पायलट यात कामी आले, म्हणजे प्रशिक्षित मनुष्यबळ ९९% ने घटले. ६ जूनला, आक्रमणाच्या दिवशी समुद्रतटाचे रक्षण करणे लुफ्तवाफच्या दृष्टीने अशक्य गोष्ट होती.

दोस्त राष्ट्रांच्या विजयामध्ये भूमिगत फ्रेंच रेझिस्टन्सचा मोलाचा वाटा होता. गेस्टापोपासून बचाव करत त्यांनी मोलाची माहिती दोस्त राष्ट्रांपर्यंत पोचविली. त्यांना गुप्त संदेश पाठवण्यासाठी दोस्त राष्ट्रांनी बीबीसीद्वारे सांकेतिक वाक्ये व्यक्तिगत निरोप या सदराखाली पाठविली. या संदेशांचा अर्थ प्रत्येक गटासाठी वेगवेगळा होता.’फासे टेबलावर आहेत’ म्हणजे ‘रेलवेचे रूळ उध्वस्त करा’, ‘सुएझमध्ये उकाडा आहे’ म्हणजे ‘टेलीफोनच्या तारा तोडा’. यातील सर्वात महत्वाचा संदेश १ जून रोजी पाठवण्यात आला. हा संदेश म्हणजे फ्रेंच कवी पॉल व्हर्लेन याच्या ‘ऑटम सॉंग’ या कवितेची पहिली ओळ होती. ‘ले सोंग्ला लों दे व्हियोलों देलोतन’ – ‘शरदातील व्हायोलिनचे लांब हुंदके,’ याचा अर्थ ‘आक्रमण लवकरच होणार आहे’. ओळीचा उत्तरार्ध ५ जून रोजी रात्री सव्वाअकरा वाजता प्रसारित करण्यात आला. ‘ब्लेस मॉ कर द उन लॉंगर मोनोतोन’ – ‘आक्रमण आज रात्री होईल.’

चढाई नॉर्मंडीच्या परिसरातील गोल्ड, जूनो, स्वॉर्ड, उटा आणि ओमाहा या तटांवर झाली. चढाईच्या वेळी ओहोटी असल्याने सैन्याला बरेच अंतर तटावरील जर्मन बंकरचा मारा सहन करत कापावे लागले. ओमाहा तटावर हे अंतर ३०० यार्ड होते. चढाईच्या आधी विमानांचा हल्ला करून तटावरील जर्मन संरक्षक फळी उध्वस्त करण्याची योजना होती.आणखी सैन्याच्या तुकड्या येतच होत्या. त्याचबरोबर तटावरून आतल्या भागात घुसून तेथील जर्मन ठाणी उध्वस्त करणेही गरजेचे होते. दुर्दैवाने ओमाहा तटावरील जर्मन फळी विमानांच्या कचाट्यातून वाचली. परिणामत: तिथे चढाई करणार्‍या सैनिकांची अक्षरश: कत्तल झाली. सूर्य मावळेपर्यंत तिथे २५०० सैनिक मरण पावले होते. तटांवर नौदलाच्या सहाय्याने सैनिक आणण्याखेरीज विमानातून पॅराशूटच्या सहाय्याने तीन डिव्हिजन उतरवल्या गेल्या. दिवसअखेर गोल्ड, जूनो आणि स्वॉर्ड तटांवर चढाई बर्‍यापैकी यशस्वी झाली होती. ओमाहा तटावर परिस्थिती बिकट होती. दुसर्‍या दिवशी वेगवेगळ्या तटांवरील चढाई करणार्‍या सैन्याला एकत्र आणण्याचे प्रयत्न सुरू झाले.

हे सर्व चालू असताना जर्मन संरक्षणाची काय तयारी चालू होती अशी प्रश्न पडणे साहजिक आहे आणि त्याचे उत्तर रोचक आहे. आक्रमण सुरू झाल्यानंतर ७११ इन्फन्ट्री डिव्हिजनचा कमांडर जोसेफ रेचर्ट याने तत्काळ परिस्थिती ओळखून वरिष्ठ अधिकार्‍यांना सुचना दिली पण जर्मन हाय कमांडचा यावर विश्वास बसला नाही. नॉर्मंडीच्या संरक्षणार्थ दोन पॅंन्झर डिव्हिजन सज्ज होत्या, मात्र त्यांना आज्ञा देण्याचा अधिकार हिटलरने स्वत:कडे राखून ठेवला होता. आक्रमण सुरु झाले तेव्हा हिटलर झोपी गेला होता आणि त्याला उठवण्याची हिम्मत कुणातही नव्हती. दुसर्‍या दिवशी सकाळी हिटलरला परिस्थिती कळूनही त्याने तत्काळ निर्णय घेतला नाही. पॅंझर डिव्हिजनना कूच करण्याचा आदेश मिळेपर्यंत दुपारचे चार वाजले होते. वेळ निघून गेली होती.

६ जूनला सुरू झालेली चढाई केवळ सुरूवात होती. नंतरचे तीन महिने जर्मन सैन्याशी वेगवेगळ्या तटांवर झुंज देण्यात गेले. १५ जुलैला जनरल रोमेल याने हिटलरची भेट घेऊन तह करण्याविषयी सुचवले. संतप्त हिटलरने ही सूचना धुडकावून लावली. ९ ऑगस्टला परत जर्मन अधिकार्‍यांनी हिटलरचे मन वळवण्याचा प्रयत्न केला. त्यातही अपयश आले. २५ ऑगस्ट रोजी पॅरिस मुक्त करण्यात आले. ऑगस्ट संपेपर्यंत जर्मन सैन्य उध्वस्त झाले होते. २००,००० सैनिक जखमी किंवा मरण पावले होते आणि आणखी २००,००० सैनिक कैद झाले होते.

इतिहासामध्ये जर-तरचा खेळ खेळणे रोचक असते. आक्रमण अयशस्वी झाले असते तर दोस्त राष्ट्रांना परत या तोडीची चढाई करणे केवळ अशक्य होते. युद्ध १९४६पर्यंत लांबले असते तर कदाचित रशियानेही आक्रमण केले असते आणि युरोपचा नकाशा निश्चितच बदलला असता. दुसरे महायुद्ध ही मानवी इतिहासातील सर्वात मोठी घटना आहे. सातपैकी सहा खंडांवर झालेल्या या युद्धात ५०० लाख लोक मरण पावले आणि कित्येक लाख जखमी झाले. या युद्धात सहभागी झालेल्या दोस्त राष्ट्रामधील सैनिकांना ‘द ग्रेटेस्ट जनरेशन’ असे संबोधले जाते.
प्रिंस ऑफ डार्कनेस

Raj

June 11, 2020

सिनेमॅटोग्राफर गॉर्डन विलिस यांचं काल निधन झालं. साधारणपणे चित्रपट अभिनेत्यांच्या नावावर ओळखले जातात, दिग्दर्शकही आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करतात. पण इतर कलाकार मात्र बहुतेक वेळा पडद्यामागेच राहतात. अभिनेते किंवा दिग्दर्शक नसूनही आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करणाऱ्या कलाकारांमध्ये विलिस यांचं नाव वरच्या क्रमांकात घ्यावं लागेल. गॉडफादरसारखी अप्रतिम कलाकृती जशी अल पचिनो किंवा ब्रॅंडोच्या अभिनयासाठी बघावीशी वाटते…

सिनेमॅटोग्राफर गॉर्डन विलिस यांचं काल निधन झालं. साधारणपणे चित्रपट अभिनेत्यांच्या नावावर ओळखले जातात, दिग्दर्शकही आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करतात. पण इतर कलाकार मात्र बहुतेक वेळा पडद्यामागेच राहतात. अभिनेते किंवा दिग्दर्शक नसूनही आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करणाऱ्या कलाकारांमध्ये विलिस यांचं नाव वरच्या क्रमांकात घ्यावं लागेल. गॉडफादरसारखी अप्रतिम कलाकृती जशी अल पचिनो किंवा ब्रॅंडोच्या अभिनयासाठी बघावीशी वाटते त्याचप्रमाणे चित्रपट बघताना विलिस यांच्या चित्रीकरणालाही वेळोवेळी दाद द्यावीशी वाटते. विलिस यांच्या गाजलेल्या चित्रपटांमध्ये ‘गॉडफादर’, ‘ऑल द प्रेसिडेंट्स मेन’ आणि ‘मॅनहॅटन’ या चित्रपटांचा समावेश होता.

‘गॉडफादर’ची इतकी वैशिष्ट्ये आहेत की कुठे सुरुवात करावी हा प्रश्न पडतो. चित्रीकरणाच्या दृष्टीने हा चित्रपट ज्याला ‘व्हिज्युअल पोएट्री’ म्हणता येईल असा आहे. विलिस यांची एक खासियत म्हणजे त्या काळी भगभगीत प्रकाशयोजना करून फ्रेमचा प्रत्येक कोपरा उजळून काढण्याची प्रथा प्रचलित होती. विलिस यांना हे मंजूर नव्हतं. फ्रेमचा अर्धा किंवा त्याहूनही अधिक भाग अंधारात राहिला तरीही त्यांची त्याला हरकत नसे. किंबहुना यासाठीच त्यांना ‘प्रिंस ऑफ डार्कनेस’ म्हणून संबोधलं जात असे. याचा अर्थ ते नेहमीच कमी प्रकाश वापरत असा नाही, मात्र प्रकाश आणि अंधार यांचा त्यांच्या कामात कल्पकतेने वापर केलेला दिसून येतो. चित्रपटाची सुरुवात अमेरिगो बोनासेराच्या चेहऱ्याच्या क्लोजअपने होते. तो बोलत असताना कॅमेरा हळूहळू मागेमागे येतो. पाठमोऱ्या बसलेल्या ‘गॉडफादर’च्या मागे येऊन कॅमेरा थांबतो तेव्हा आपल्या खोलीचा थोडासा भाग दिसतो. नंतरच्या शॉटमध्ये ब्रॅंडो पहिल्यांदा समोर येतो. प्रकाशझोत मुख्यत्वे कलाकारांच्या चेहऱ्यावर आहे. पार्श्वभूमी किंवा त्यांचे कपडे बरेचदा अस्पष्टच ठेवले आहेत. संपूर्ण चित्रपटात मुख्यत्वे काळ्या, पांढ्ऱ्या, करड्या रंगाचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केलेला आहे.

विलिस यांना उपजतच कलात्मक दृष्टीची देण होती असं कपोलाने नमूद केलं आहे. याची असंख्य उदाहरणे ‘गॉडफादर’मध्ये सापडतात. (इथे विस्तारभयास्तव फक्त पहिल्या भागाचा विचार केला आहे.) त्यांच्या अनेक फ्रेम्स फ्रीज केल्या तर उत्तम छायाचित्र म्हणून सहज खपून जातील. डॉन कॉर्लिऑनेला गोळ्या घालतात त्या प्रसंगामध्ये सहसा वरखाली न जाणारा कॅमेरा एक-दोन क्षण उंचावर जातो, डॉन खाली कोसळतो, त्याच्या बास्केटमधली पिवळीधमक संत्री काळ्या डांबरी रस्त्यावर पसरतात. पॉलीला गोळ्या घालतात तो प्रसंग लॉंगशॉटमध्ये घेतला आहे. फ्रेमचा संपूर्ण उजवा भाग गवताची पाती, मध्यावर कार येऊन थांबते आणि गोळीचा आवाज येतो. मायकेल आणि नर्स डॉनला दुसऱ्या खोलीत हालवतात तेव्हाही कॅमेरा अनपेक्षितपणे नेहमीपेक्षा खालच्या पातळीवर – जिन्याच्या दोन-तीन पायऱ्या खाली – जातो. नंतर एन्झोची पावलं ऐकू येतात, मायकेलचा अर्धा चेहरा काचेआडून दिसतो, एन्झो कॅमेऱ्याच्या मागून प्रवेश करतो आणि पुढे जातो.

नुसत्या फ्रेम्स लक्षणीय आहेत असं नाही, वेगवेगळ्या तंत्रांचा वापर कल्पकतेने केला आहे. मायकेल सोलाझ्झोला मारतो तो प्रसंग. मायकेल बाथरूममधून परत आल्यावर खाली बसतो, सोलाझ्झोची बडबड चालूच असते, मायकेलचं त्याच्या बोलण्याकडे लक्ष नसतं. हे लक्ष नसणं अल पचिनो, कपोला आणि विलीस यांनी ज्या खुबीने दाखवलं आहे त्याला तोड नाही. कॅमेरा सोलाझ्झोच्या खांद्यावरून मायकेलकडे बघतो आहे. सोलाझ्झोचे सिसिलियन संवाद ऐकू येतात, कॅमेरा हळूहळू मायकेलच्या चेहऱ्यावर स्थिरावतो. मायकेलचे डोळे सोलाझ्झो आणि मॅक्लस्की यांच्या दिशेने आळीपाळीने भिरभिरतात. जसजसं त्याचं बोलण्यातलं लक्ष उडतं तसतसा बाहेरून येणाऱ्या ट्रेनचा आवाज वाढत जातो. आवाज उच्च बिंदूला पोचतो, मायकेल उठतो आणि सोलझ्झोला गोळ्या घालतो१. चित्रपटातील एक महत्त्वाचा प्रसंग मायकेल सोलाझ्झोला मारण्याचा प्लॅन बनवितो तेव्हा येतो. मायकेल खुर्चीत बसलेला, सुरुवातीला टॉम, क्लेमेंझा आजूबाजूला फिरत असतात. मायकेल बोलू लागल्यावर कॅमेरा त्याच्या दिशेने सरकतो आणि त्याच्यावर स्थिरावतो. एका प्रकारे इतर सर्वांना बाजूला सारून जसा मायकेल सूत्रं हातात घेतो तेच कॅमेराही करतो. शॉटच्या सुरुवातीला फ्रेममध्ये असलेले सर्व लोक मागे पडतात आणि मायकेल एकटा फ्रेममध्ये उरतो.

‘गॉडफादर’चा शेवटही लक्षात राहण्यासारखा आहे. के कॅमेऱ्याच्या जवळ प्रोफाइलमध्ये उभी आहे, तिची आकृती अस्पष्ट, त्याच रेषेत आयताकार दरवाज्यातून मायकेल, क्लेमेंझा दिसतात. क्लेमेंझा मायकेलला ‘डॉन कोर्लिओने’ म्हणून संबोधित करतो. त्याचवेळी सहाय्यक दार लोटतो. पण दार लोटण्याची क्रिया चालू असतानाच कॅमेरा बाहेर येऊन आता केवर केंद्रित झाला आहे. केच्या चेहऱ्यावरचे अस्वस्थ भाव दिसत असतानाच दरवाजा बंद होतो आणि के बाहेर एकटी उरते. मायकेलच्या आतल्या वर्तुळात तिला प्रवेश नाही हे अत्यंत सूचकतेने दाखवून चित्रपट संपतो.

विलिस यांचा ‘ऑल द प्रेसिडेंट्स मेन’ हा माझ्या आवडत्या चित्रपटांपैकी एक, किती वेळा बघितला मोजणं सोडून दिलं आहे. निक्सन यांच्या कारकीर्दीत झालेल्या हेरगिरी प्रकरणाचा दोन पत्रकारांनी लावलेला शोध या सत्यघटनेवर चित्रपट आधारित आहे. चित्रपट करायचा ठरल्यावर कलाकार आणि निर्माता रॉबर्ट रेडफर्ड आणि दिग्दर्शक पाकुला यांनी जाणीवपूर्वक हॉलिवूडची नेहमीची ‘सेन्सेशनल’ पद्धत टाळायचं ठरवलं. त्याऐवजी जश्या घटना घडल्या त्या शक्य तितक्या निष्पक्षपणे दाखविण्याला त्यांचं प्राधान्य होतं. यासाठी विलिस यांनी कॅमेऱ्याची हालचाल कमीतकमी ठेवली, बहुतेक प्रसंग मिड-शॉटमध्ये चित्रित केले आहेत. चित्रपटात घटना मुख्यत्वे दोन ठिकाणी घडतात, बाहेरच्या जगात आणि न्यूजरूममध्ये. बाहेरच्या घटना संदिग्ध आहेत, त्यातील खरं-खोटं पडताळून बघायला हवं. म्हणून या घटना बरेचदा अंधारात किंवा कमी प्रकाशात आहेत. याउलट न्यूजरूममध्ये भगभगीत फ्लूरोसंट प्रकाश. एका प्रसंगात वुडवर्ड ‘डीप थ्रोट’ला भेटून परत येत असताना विलिस यांनी रस्त्यावर पाणी टाकून रस्ते ओले केले आणि त्यावरून परावर्तित होणाऱ्या प्रकाशाच सुरेख उपयोग केला.

‘डीप थ्रोट’ – म्हणजे वुडवर्डला सर्व माहिती देणारा त्याचा निक्सन प्रशासनातील उच्चपदस्थ ‘सोर्स’. प्रकरण बाहेर येऊन निक्सन यांनी राजीनामा दिल्यानंतरही ‘डीप थ्रोट’ नेमका कोण होता हे बरीच वर्षे गुलदस्त्यातच होतं. याला अनुसरून विलिस यांनी ‘डीप थ्रोट’चा चेहरा नेहमी अंधारात किंवा किंचित प्रकाशात ठेवला आहे. तो बोलताना बरेचदा त्याचे डोळे चमकत राहतात किंवा त्याच्या सिगरेटची ठिणगी, धूर वगैरे दिसतात. सुरुवातीला वुडवर्डला फोनवरून काही धागेदोरे मिळतात. हा सर्व प्रसंग विलिस यांनी आलटून पालटून वुडवर्डचा फोनवरून बोलतानाचा क्लोजअप आणि त्याच्या खांद्यावरून तो डायरीमध्ये लिहीत असलेले शब्द असा चित्रित केला आहे. प्रत्येक फोननंतर प्रकरण आणखी वरच्या पातळीवर पोचत जातं, वुडवर्ड डायरीमध्ये लिहीत जातो – वॉटरगेटचे अपराधी, हॉवर्ड हंट, सीआयए आणि राष्ट्राध्यक्षांचा प्रमुख सल्लागार – चार्ल्स कोल्सन. ‘ऑल द प्रेसिडेंट्स मेन’ गंभीर चित्रपट आहे, खरं काय, खोटं काय, तथ्य कोणती यांचा शोध घेणारा. इथे बाकीचे मुद्दे गौण आहेत. साहजिकच विलिस यांच्या चित्रणात इतर वेळी दिसणारा कलात्मक आविष्कार त्यांनी इथे जाणीवपूर्वक टाळला आहे. तरीही काही फ्रेम लक्षणीय आहेतच, पण त्यांच्या सौंदर्यामुळे मूळ आशयाकडे कुठेही दुर्लक्ष होणार नाही याची त्यांनी काळजी घेतली आहे.

याउलट वुडी ऍलनचा ‘मॅनहॅटन’. जसं पाओलो सोरेंतिनोच्या ‘ग्रांदे बेलेझ्झा’मध्ये रोम शहर मुख्य पात्र आहे किंवा ज्याप्रमाणे मुराकामीच्या कादंबऱ्यांमध्ये ६०-७०च्या दशकातील जपान महत्त्वाचा आहे, तसंच ‘मॅनहॅटन’मध्ये मॅनहॅटन शहर हे एक मुख्य पात्र आहे. विशेष म्हणजे हे शहराचं चित्रण वुडीला रंगीत करायचं नव्हतं म्हणून विलिस आणि त्याने बराच विरोध पत्करून चित्रपट कृष्णधवल करायचा ठरवला. सुरुवात शहराचे विविध भाग दाखवून होते, जोडीला जॉर्ज गेश्विनचं ‘र्हाप्सोडी इन ब्लू’. (जॅझ संगीत हा वुडीचा आणखी एक वीक प्वाइंट.) ‘मॅनहॅटन’मध्ये परत विलिस यांना अंधार-प्रकाशाचे रोचक खेळ करण्याची पूर्ण संधी मिळाली. वुडीच्या घराचं चित्रीकरण करताना विशिष्ट जागी दिवे लावलेले दिसतात पण बाकीचा बहुतेक भाग अंधारातच राहतो. (चित्रपटात उच्चभ्रू कलात्मकतेचीही भरपूर रेवडी उडवली आहे. व्हॅन गॉच्या उच्चारापासून ते ‘बर्गमन्स व्ह्यूज आर सो स्कॅंडेनेव्हियन’पर्यंत.) एक लक्षात राहणारी फ्रेम म्हणजे वुडी आणि डायाना कीटन रात्रभर शहरात भटकून पुलाजवळच्या बाकावर बसतात. नुकतीच पहाट होते आहे, फ्रेम घेताना विलिस यांनी फोटोग्राफीचा १/३ नियमही पाळलेला दिसतो. दोघांच्या प्रोफाइल उजव्या कोपऱ्यात आहेत, पार्श्वभूमीत पूल आणि त्यावरचे दिवे. चित्रपटाच्या पोस्टरसाठीही हेच चित्र वापरण्यात आलं. ‘गॉडफादर’मध्ये कॅमेरा बरेचदा संथपणे ‘झूम-इन’ किंवा ‘झूम-आउट’ करताना दिसतो. ‘मॅनहॅटन’मध्ये विलिस यांनी स्थायी कॅमेरा किंवा पात्रे चालत असताना त्यांच्या गतीने जाणारा कॅमेरा वापरला आहे. याशिवाय बहुतेक ठिकाणी मॅनहॅटन शहराचं विविध कोनातून, वेगवेगळ्या मूडमध्ये होणारं दर्शन हे या चित्रपटाचं एक मुख्य आकर्षण आहे.
थोरोचं वाल्डेन

Raj

June 11, 2020

वाल्डेनची खोली अमर्याद आहे असं ऐकल्यानंतर स्वत: नावेतून तळ्याची खोली मोजणारा, वाल्डेनच्या काठी निसर्गाचं निरिक्षण करत तासनतास घालवणारा, उरलेला दिवस मी काहीही केलं नाही असं नि:संकोचपणे सांगणारा, एका झाडाशी आज भेट ठरली आहे म्हणून मैलोनमैल बर्फ तुडवत जाणारा, असा हा थोरो.

प्रत्येक पुस्तक वाचताना येणारा अनुभव वेगळा असतो. अपवाद अर्थातच लेखकरावांनी एकाच लोकप्रिय साच्यामधून काढलेली अनेक पुस्तके. इथेही लेखक कुशल असेल तर दोन घटका खिळवून ठेवतो पण एकदा पुस्तक खाली ठेवलं की त्यातलं फारसं काही आठवत नाही, आठवायचं कारणही नसतं. ग्रिशॅम ते अगाथा ख्रिस्ती यांची पुस्तकं म्हणजे चटकदार भेळेसारखी आहेत. मधून मधून खायला मस्त, पण सकाळ संध्याकाळ नको. याउलट काही पुस्तकं अशी असतात की एकदा वाचल्यानंतर विसरण्याचा प्रश्नच येत नाही. थोरोचं वाल्डेन हे पुस्तक अशातलच एक.

वाल्डेन मॅसेचुसेट्समधलं एक तळं आहे. या तळ्याच्या काठी थोरोनं दोन वर्षे काढली. तिथे एक घर बांधलं, शेती केली, तिथले हिवाळे, उन्हाळे अनुभवले, मनसोक्त वाचन आणि लेखन केलं. या दोन वर्षांच्या अनुभवाचं सार म्हणजे वाल्डेन हे पुस्तक. थोरोच्या बर्‍याच ओळखी आहेत, लेखक, तत्वज्ञ, कवी, निसर्गवादी. पुस्तक वाचताना यांची प्रचिती येतेच, शिवाय त्याचे इतरही गुण समोर येतात. बहुतेक तत्वज्ञ आणि थोरो यांच्यातील एक महत्वाचा फरक म्हणजे थोरो नुसत्या गप्पा न मारता ‘आधी केले, मग सांगितले’ या उक्तीनुसार करून दाखवायचा. त्याच्या वडिलांच्या पेन्सिलीच्या कारखान्यात त्याने संशोधन करून पेटंट मिळवलं होतं. त्यानुसार तयार केलेल्या पेन्सिली ‘थोरो पेन्सिल’ या नावाखाली बरीच वर्षे लोकप्रिय होत्या. वाल्डेनच्या पूर्वार्धामध्ये थोरो घर कसं बांधावं, कोणती पिके घ्यावीत यावर विस्ताराने बोलतो. घर बांधायला त्याला किती खर्च आला, पिकांमधून किती वसुली झाली आणि शिल्लक किती राहिले याचा ताळेबंद देऊन लोकांनी भाड्याच्या घरात राहण्यापेक्षा स्वत: घर बांधावं असा सल्ला देतो.

हेन्री डेव्हीड थोरो. (छायाचित्र विकीवरुन साभार.)

वाल्डेन वाचताना बरेचदा थोरोची त्या कॉन्कॉर्ड या चिमुकल्या गावात इमर्सनसारख्या समकालीन बुद्धजीवींचा अपवाद सोडला किती कुचंबणा होत असेल असं वाटत राहतं. तो ज्या निगुतीनं निसर्गाचं निरीक्षण करतो, तेच कुतूहल माणसांच्या निरीक्षणाही दिसतं. त्याचं घर नुकत्याच झालेल्या रेल्वेमार्गाच्या जवळच होतं. गावात यायचा-जायचा रस्ता त्याच्या घरावरूनच जात असे. थोरो शेतात काम करत असताना येणारे जाणारे फुकटचे सल्ले देत असत. “काय राव, भुईमुगाचं पीक काय घेऊन र्‍हायले? औंदा बटाटा तेजीमंदे हाय, बक्कळ कमवलं असतं की!” शेतीमागचा थोरोचा हेतू नफ्यापासून कित्येक योजने लांब होता हे त्या शेतकर्‍याला कुणी सांगावं? अशाच माणसांची निरिक्षणे करण्यासाठी तो कधीकधी गावातही जातो. चावडीवर गप्पा मारत असलेले लोक आयुष्य निरर्थक गोष्टीमध्ये वाया घालवत आहेत हे पाहून त्याला आश्चर्य आणि वैषम्य वाटतं.

गावाबाहेर, सगळ्यांपासून वेगळं रहायचा निर्णय का घेतला याच्या कारणांमध्ये थोरोचं एक कारण आहे – त्याला वसंतऋतूचं आगमन जवळून बघायचं होतं. हिवाळ्यात वाल्डेन गोठून जायचं. सगळ्या तळ्यावर बर्फाचा थर साचलेला. मग मार्च किंवा एप्रिलमधल्या एखाद्या सकाळी – किंवा संध्याकाळी रॉबिन पक्षाची लकेर ऐकू यायची. ही वसंतऋतूच्या आगमनाची पहिली हाक ऐकली की ‘याचसाठी केला होता अट्टाहास’ असं थोरोला वाटायचं.

I looked out the window, and lo! where yesterday was cold gray ice there lay the transparent pond already calm and full of hope as in a summer evening, reflecting a summer evening sky in its bosom, though none was visible overhead, as if it had intelligence with some remote horizon. I heard a robin in the distance, the first I had heard for many a thousand years, methought, whose note I shall not forget for many a thousand more—the same sweet and powerful song as of yore.

आणखी काही वर्षांनी भारतातला एक निसर्गवादी कवी पौषाच्या आगमनानं भारावून जाईल आणि म्हणेल,

পৌষ তোদের ডাক দিয়েছে, আয় রে চলে, আ য় আ য় আয়.

थोरो निसर्गवादी आहे पण ‘प्राण्यांवर प्रेम करा’ असा सरळसोट सल्ला तो देत नाही. निसर्गाच्या ‘जीवो जीवस्य जीवनम’ या तत्वामुळे तो प्रभावित होतो. वाल्डेनच्या जंगलात तो शिकार करतो, तळ्यात मासे पकडतो. कधीकधी शिकारीच्या धुंदीत असताना ३०,००० वर्षांपासून चालत आलेल्या प्रेरणांना तो नाकारत नाही. पण त्याचबरोबर बरेचदा हे वागणं हिंस्त्र आहे हे ही त्याला पटतं. आपल्या स्वभावात असलेल्या या विरोधाभासाला तो सहज स्वीकारतो आणि पुस्तकाच्या शेवटी शेवटी त्याचं पारडं सहिष्णुतेकडं झुकतं. आजच्या काळात व्यासंगाची व्याख्या बदललेली आहे. आंतरजालामुळे कोणत्याही नव्या संकल्पनेचं विकी पान वाचलं की पाच-दहा मिनिटात जवळजवळ कुठल्याही विषयात तज्ज्ञ होता येतं. दीडशे वर्षांपूर्वी शेजारच्या गावात काय चाललं आहे हे कळायची मारामार असताना थोरो विष्णुपुराण, भगवद्गीता आणि वेदांताचे संदर्भ देतो. आणि तरीही त्याच्या विचारांमागे नुसतं वाचन नाही तर सखोल मनन आहे हे जाणवत राहतं. “The universe is wider than our views of it.” यासारखी वाक्ये कालातीत आहेत याची खात्री पटते.

पुस्तक आवडल्यानंतर त्याची शिफारस करणं साहजिक आहे पण आजच्या काळात वाल्डेन किती लोकांना आवडेल याबद्दल शंका वाटते. वाल्डेनची शैली काही प्रमाणात जुन्या काळातली आहे. त्यामुळे प्रसंगी पानभर धावणारी लांबच्या लांब वाक्ये^१, जुन्या इंग्लिशचे काही शब्द, पक्षी, पाने, फुले यांची अपरिचित नावे, या सर्वांना तोंड द्यावे लागते. यात काहीही कूल किंवा हॅपनिंग नाही. त्यात थोरो आस्तिक होता त्यामुळे मधून मधून देवाबद्दलही बोलतो. म्हणजे विज्ञानवादी या पुस्तकावर काट मारणार. (काट मारली तर ठीक आहे, जाळू नये म्हणजे झालं.) विचारांच्या अनुषंगानं थोरो काळाच्या पुढे होता असंही म्हणायाला जीभ कचरते कारण त्याचे काही विचार आजच्या समाजालाही पटण्यासारखे नाहीत. आजच्या फेसबुकच्या जमान्यात नेटवर्किंग हा जगायचा मुख्य उद्देश आहे. केस कापण्यापासून हनीमूनपर्यंत सर्व गोष्टी जगाशी शेअर केल्या नाहीत तर जगणं निरर्थक आहे. माणूस सामाजिक प्राणी आहे या पूर्वापार चालत असलेल्या गृहीतकाला थोरो धुडकावून लावतो. गावातून भेटायची आमंत्रणं आल्यावर तो म्हणतो, “आपण दिवसातून इतक्यांदा भेटतच असतो की, कधी पोस्ट-ऑफिसमध्ये, कधी दुकानात. इतक्या वेळा भेटल्यानंतर आपल्याजवळ एकमेकांना देण्यासारखी नवीन मूल्ये आहेत का याचा विचार आपण कधी करणार? केवळ जनरीत आहे म्हणून असले निरर्थक शिष्टाचार पाळणं यामुळे आपण एकमेकांबद्दलचा आदर गमावतो आहोत.”

थोरोला राहण्यासाठी जमीन इमर्सनने दिली होती. इथे गांधीजींना गरीबीत ठेवण्यासाठी बिर्लांना किती खर्च येत होता हे आठवतं. आजच्या जगात थोरोचे सगळेच विचार पटणं किंवा त्यांना स्वीकारणं शक्य नाही. पण विचार पटले नाहीत तरीही काही काळ वेगळ्या बाजूनं विचार करून बघणं हे ही आवश्यक असतं. मात्र वाल्डेनच्या बाबतीत त्याची अमाप प्रसिद्धीच कदाचित हानीकारक ठरेल की काय अशी शंका येते. दीडशेव्या आवृत्तीच्या प्रस्तावनेत जॉन अपडाइक म्हणतो, “…the book itself risks being as revered and unread as the Bible.”

वाल्डेनची खोली अमर्याद आहे असं ऐकल्यानंतर स्वत: नावेतून तळ्याची खोली मोजणारा, वाल्डेनच्या काठी निसर्गाचं निरिक्षण करत तासनतास घालवणारा, उरलेला दिवस मी काहीही केलं नाही असं नि:संकोचपणे सांगणारा, एका झाडाशी आज भेट ठरली आहे म्हणून मैलोनमैल बर्फ तुडवत जाणारा, असा हा थोरो. अमेरिकेतील श्रेष्ठ लेखकांमध्ये याची गणना होते, मात्र नंतरच्या अमेरिकेने आपल्या संस्कृतीमध्ये थोरोचे विचार अंगिकारल्याची कोणतीही खूण दिसत नाही. रेल्वेच्या आगमनामुळे काहीशा व्यथित झालेल्या थोरोवर आज कदाचित luddite हे लेबल चिकटण्याची शक्यता आहे. पण थोरोचा विरोध हा आंधळा विरोध आहे असं वाटत नाही. आपण जी प्रगती करतो आहोत तिचा अंतिम उद्देश काय आहे यात त्याला जास्त रस आहे. तंत्रज्ञान हे साधन आहे, साध्य नाही. पण मग साध्य काय आहे हे शोधण्याचा तो प्रयत्न करतो. आजच्या अमर्याद स्पर्धेच्या आणि बेहिशेबी शॉपिंगच्या जगात थोरोचे विचार अंतर्मुख करायला लावणारे आहेत.

हे विचार किती लोकांना पटतील माहीत नाही. ज्याला रूचतील, पटतील आणि पचतील त्याने घ्यावेत. पुस्तक इथे उपलब्ध आहे.

—-

१. शंभर वर्षांनी आलेला हेमिंग्वे याच्या उलट होता. तो छोटी वाक्ये लिहायचा. काही वाक्ये. छोटी. काही शब्द. तुटक. आणि कथानक, त्रोटक. तरीही प्रभावी.

Author: Raj

ऑपरेशन ओव्हरलॉर्ड

प्रिंस ऑफ डार्कनेस

थोरोचं वाल्डेन