Author: Raj

आर के नारायण आणि नोबेल पारितोषिक

Raj

June 11, 2020

नेहमीचा घोळ – पुस्तक आणि त्याच्यावर आधारलेला चित्रपट. पुस्तक चांगलंच असतं, वाईट पुस्तकावर निर्माते आपले पैसे घालवत नाहीत. चित्रपट कधी पसंतीला उतरतो, कधी नाही. यातलं काय आधी हा ही एक वेगळा प्रश्न आहे. आधी चित्रपट बघितला तर मत पूर्वग्रहदूषित होण्याचा धोका वाढतो – वाचताना पात्रांच्या जागी कलाकार आपसूक समोर येतात. आधी पुस्तक वाचलं तर चित्रपट…

नेहमीचा घोळ – पुस्तक आणि त्याच्यावर आधारलेला चित्रपट. पुस्तक चांगलंच असतं, वाईट पुस्तकावर निर्माते आपले पैसे घालवत नाहीत. चित्रपट कधी पसंतीला उतरतो, कधी नाही. यातलं काय आधी हा ही एक वेगळा प्रश्न आहे. आधी चित्रपट बघितला तर मत पूर्वग्रहदूषित होण्याचा धोका वाढतो – वाचताना पात्रांच्या जागी कलाकार आपसूक समोर येतात. आधी पुस्तक वाचलं तर चित्रपट बघताना बहुतेक वेळा अपेक्षाभंग होतो कारण बराच बदल झालेला असतो. पण बहुतेक वेळा हा निर्णय आपोआप घेतला जातो. आर. के. नारायण म्हणजे स्वामी आणि मालगुडी हे समीकरण घट्ट झालं होतं. (‘स्वामी/मालगुडी डेज’ पुस्तक अधिक चांगलं की मालिका हा निर्णय करणं अशक्य व्हावं इतकं ते रूपान्तर सुरेख झालं आहे.) त्यामुळे या लेखकाने गाईडची कथा कशी सांगितली आहे याबद्दल उत्सुकता होती. (गाईड चित्रपटाची कथा सर्वश्रुत आहे त्यामुळे इथे शेवट उघड करण्याचा इशारा गैरलागू ठरावा.) नारायण त्यांच्या साध्या-सोप्या शैलीबद्दल प्रसिद्ध आहेत. फाफटपसारा नाहीच, किंबहुना ‘मिनिमलिस्टीक’ वाटावं असं त्यांचं लिखाण असतं. प्रस्तावनेत मायकेल गोर्रा यांनी म्हटल्याप्रमाणे “he is easy to read, and hard to understand.” असं असताना वाचायला सुरुवात केल्यावर नारायण एक अनपेक्षित धक्का देतात. कादंबऱ्यांमध्ये निवेदनाचे अनोखे प्रयोग फारसे बघायला मिळत नाहीत आणि साधी शैली असलेल्या नारायणांकडून अशी अपेक्षा अजिबातच नसते. कथा सुरू होते तृतीयपुरूषी निवेदनात. राजू तुरुंगामधून सुटून आल्यावर गावातील नदीकाठी बसलेला आहे आणि एका गावकऱ्याशी गप्पा मारतो आहे. काही वेळ त्यांच्या गप्पा झाल्यावर निवेदक अचानक, कोणतीही पूर्वसूचना न देता प्रथमपुरुषी निवेदनात जातो. आता राजू आपली कथा सांगतो आहे. ही जर चित्रपटाची पटकथा असती तर इथे फ्लॅशबॅक आला असता. ही भूतकाळाची कथा राजू सलग सांगत नाही, जशी आठवेल तशी सांगतो. कधी रोझी आणि मार्कोबरोबर घडलेल्या घटना, कधी त्याच्या लहानपणाचे प्रसंग. प्रथमपुरुषी आणि तृतीयपुरुषी निवेदकांची ही अदलाबदल कादंबरी संपेपर्यंत चालू राहते.

नारायण यांना ही अनोखी शैली का वापरावी वाटली हे हळूहळू लक्षात येतं. या दुहेरी निवेदनातून राजूचे एकेक पैलू समोर येतात. राजूला मारुनमुटकून स्वामी बनवण्यात आलं आहे पण याचा अर्थ त्याचा यात काहीच सहभाग नाही असा नाही. किंबहुना हे का झालं याचं उत्तर राजू स्वत:च देतो. कोणत्याही गोष्टीला नाही म्हणणं त्याला जमत नाही. तो गाईड होण्यामागेही हेच कारण होतं आणि स्वामी होण्यामागेही. रेल्वेस्टेशनावर टूरिस्ट लोक आल्यावर त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरे देत देत तो गाईड झाला, तर गावकऱ्यांच्या प्रश्नांना, अडचणींना चतुराईने उत्तरे देत स्वामी. “I never said, “I don’t know.” Not in my nature, I suppose. If I had the inclination to say “I don’t know what you are talking about,” my life would have taken a different turn.” हा राजूच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पाया आहे आणि हीच त्याची शोकांतिका आहे. नारायण यांच्या सहज शैलीत लपलेली संदिग्धता अनेक ठिकाणी दिसते. शेवटी राजू उपास करत असताना एक पत्रकार त्याला विचारतो, “have you always been a yogi?” यावर राजू त्याला गूढ उत्तर देतो, “Yes; more or less.”

‘गाईड’ हिंदी आणि इंग्रजी दोन भाषांमध्ये बनविण्यात आला. हिंदी आवृत्तीचे दिग्दर्शन विजय आनंद उर्फ गोल्डीने केलं, इंग्रजीसाठी पाश्चात्त्य दिग्दर्शक होता. (नाव आवर्जून आठवावं इतका प्रसिद्ध नसावा.) इंग्रजी आवृत्ती पाहिलेली नाही. हिंदी आवृत्तीमध्ये अनेक बदल केले आहेत. चित्रपट आणि पुस्तक यातील एक मुख्य फरक म्हणजे पुस्तकात मार्कोचं पात्र बरंच स्पष्ट आहे. पुस्तकात रोझीला पाहताक्षणीच ती विवाहित असूनही राजू तिच्या प्रेमात पडतो. रोझी-मार्कोची वारंवार भांडणे होतात पण जे घडतं त्याला तिघेही सारखेच कारणीभूत असतात. चित्रपटात मार्कोच्या व्यक्तिरेखेला फारसा वाव दिलेला नाही. रोझीने दोनदा आत्महत्येचा प्रयत्न करणं, मार्कोचे इतर स्त्रियांशी संबंध हे प्रसंग पुस्तकात नाहीत. हे प्रसंग घातल्यामुळे जे घडलं त्याचा दोष मार्कोवर येतो. नायकाचं इतकं पदच्युत होणं कदाचित आनंद बंधूंना पटलं नसावं. सर्वात महत्त्वाचा बदल – राजू तुरुंगात गेल्यानंतर त्याची आणि रोझीची भेट होत नाही. रोझीचं पात्रं पुस्तक अर्धं संपल्यानंतर परत दिसत नाही. पुस्तकातील रोझी सेंटी वहिदाच्या तुलनेत बरीच रोखठोक वाटते. चित्रपटात रोझीचं पात्र शेवटी पारंपरिक हिंदी नायिकेच्या चाकोरीनेच जातं. आणि हो, मूळ कथा मालगुडीत घडते आणि राजू सौथ इंडियन असतो – सकाळी इडली आणि काफीचा ब्रेकफास्ट करणारा.

नारायण यांनी ‘गाईड’ प्रदर्शित झाल्यानंतर एकलेख लिहिला होता^१. देव आनंद त्यांना भेटायला येण्यापासून पुढे काय-काय होत गेलं याचं दिलखुलास वर्णन यात आहे. सुरुवातीला ते इतका मोठा स्टार आपल्याला भेटायला आला या कल्पनेनेच हुरळून गेले होते. निर्माता-दिग्दर्शक आणि त्यांचा लवाजमा आल्यानंतर नारायण यांनी म्हैसूरच्या आसपासची मालगुडीशी मिळतीजुळती ठिकाणं त्यांना दाखविली. हळूहळू बैठका वाढायला लागल्या आणि कथेवरचा नारायण यांचा ताबा सुटू लागला. मग राजू मालगुडी सोडून कुठेतरी उत्तर हिंदुस्थानात गेला. शेवटीशेवटी इतके बदल झाले की नारायण यांनी त्यात लक्ष घालणं सोडून दिलं. अर्थात या सर्व प्रकरणात नारायण विजय आनंदचा उल्लेख कुठेही करत नाहीत. देव आनंद आणि आंग्लभाषिक दिग्दर्शक हे दोघेच त्यांच्या टीकेचे धनी होतात. बऱ्याच वर्षांपूर्वी ‘चंदेरी’मध्ये गोल्डीची मुलाखत वाचली होती. त्यात त्यानेही इंग्रजी आवृत्तीचा खरपूस समाचार घेतला होता. पुस्तक आणि चित्रपट यातील आणखी एक मुख्य फरक म्हणजे नारायण यांनी शेवट संदिग्ध ठेवला आहे. Raju opened his eyes, looked about, and said, “Velan, it’s raining in the hills. I can feel it coming up under my feet, up my legs—” He sagged down. हे शेवटचं वाक्य आहे. आता यावरून खरंच पाऊस पडला की नाही हे ज्याचं त्यानं ठरवावं. किंबहुना राजू शेवटी मरतो की नाही हे ही नक्की नाही. चित्रपटात शेवट सकारात्मक आहे – पाऊस येतो – यावर टीका होऊ शकते आणि ती योग्यही असेल पण एक गोष्ट विसरता कामा नये. १९६५ मध्ये आपली अन्नधान्याची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची होती. इतकी की खुद्द पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांनी जनतेला आठवड्यातून एक दिवस उपास ठेवण्याचं आवाहन केलं होतं. चित्रपटाचा शेवट बघताना ही पार्श्वभूमी विसरता कामा नये. देशात दुष्काळ पडलेला असताना चित्रपटाचा शेवट सकारात्मक करणं निर्मात्यांना अधिक सोयीचं वाटलं असावं.

गोल्डीच्या म्हणण्यानुसार गाईडमध्ये काही क्षण देव आनंदने अभिनयाची उच्च पातळी गाठली आहे. गोल्डीच्या काही फ्रेम्स लक्षवेधक आहेत. वहां कौन है तेरा गाण्यात देव पुलावर चालत असताना एक शॉट आणि नंतर पुलाची लांबी दाखवणारा शॉट, स्पिलबर्गची आठवण करून देणारे सूर्यास्ताच्या पार्श्वभूमीवरचे शॉट. गाईडमधील एक महत्त्वाची बाब म्हणजे शैलेन्द्रची गाणी. गुलजार शैलेन्द्रबद्दल म्हणतो, “वो हिंदी या उर्दू में नही लिखते. उनकी जुबान हर एक हिंदुस्थानी की जुबान है.” साधे तरीही अर्थपूर्ण शब्द ही शैलेन्द्रची खासियत. आणि बर्मनदांनी सगळी गाणी अप्रतिम केली आहेत. गाण्यामधून कथानक कसं पुढे सरकतं याचं सुरेख उदाहरण या चित्रपटात दिसतं. ‘सैंया बेइमान-क्या से क्या हो गया’ गाण्यातील चित्रीकरण ऑपेराच्या जवळ जाणारं आहे. ‘वहां कौन है तेरा’ गाणं संपेपर्यंत राजू स्वामीपदाच्या पहिल्या पायरीला आलेला असतो आणि हे कसं होतं हे गोल्डीने अत्यंत सहजरीत्या दाखवलं आहे – एक साधू त्याची भगवी शाल झोपलेल्या देव आनंदच्या अंगावर पांघरतो आणि राजूच्या स्वामीपदाचा प्रवास सुरू होतो.

नारायण यांच्यावर वेळोवेळी बरीच टीका झाली. टीका करण्यात नायपॉल आघाडीवर होते. नारायण यांच्या कथांमध्ये तत्कालीन भारत कुठेच दिसत नाही हा टीकेचा मुख्य मुद्दा होता. कदाचित नारायण यांना फ्रेंच लेखक गुस्ताव्ह फ्लोबेरने सुरू केलेल्या वास्तववादाच्या पठडीत बसून भारतातील धुळीचं, कचऱ्याचं साग्रसंगीत वर्णन करण्यापेक्षा स्थलकालांच्या बंधनातून मुक्त असलेल्या एका काल्पनिक भारतातील गोष्टी अधिक महत्त्वाच्या वाटत असाव्यात. त्यांनी एकदा नायपॉल यांना म्हटलं होतं, “India will go on.” नारायण यांच्या इतर वाक्यांप्रमाणेच या वाक्यातूनही अनेक अर्थ सूचित होतात.
—-

१. नारायण यांनी हिंदूमध्ये आणि इतरत्र बरीच वर्षे लेख लिहिले. त्यांचे हे लेख अनेक कारणांसाठी वाचनीय आहेत. तांदुळावरचं रेशनिंग संपल्यानंतर नारायण यांचा एक लेख आला होता. लेख नर्मविनोदी असला तरी त्यामागचं भीषण वास्तव जाणवल्यावाचून राहवत नाही. रेशनिंग सुरू होतं तेव्हा कुठेही लग्नसोहळा असेल तर पाहुण्यांना आपापला शिधा बरोबर घेऊन जावा लागत असे. अचानक अन्न सुरक्षा अधिकाऱ्यांची धाड पडली तर काय करायचं यासाठी हा खटाटोप. अधिकारी आले तर कचऱ्यात पत्रावळी किती यावरून किती धान्य वापरलं याचा हिशेब घेत असत आणि धान्यवापर मर्यादेत आहे किंवा नाही हे ठरवीत असत. कधीकधी समारंभ सुरू असताना यजमान एका रांगेतील लोकांना हळूच नेत्रपल्लवी करून बोलावीत. हे लोक शक्य तितक्या गोपनीयतेने एका अज्ञातस्थळी जात आणि गुपचुप जेवण उरकून येत. त्यांचं झाल्यावर मग पुढची रांग. आज आयप्याडवर टिचक्या मारत नेहरूंच्या समाजवादावर टीका करणं फार सोपं आहे कारण आजच्या पिढीला त्या काळच्या परिस्थितीचं आकलन होणं अशक्य आहे. अन्न सुरक्षा बिलाला सुखवस्तू मध्यमवर्गियांकडून आर्थिक बोजा पडेल अशी कारणं दिली जातात त्यावरून हे दिसतं. आज आपली अर्थव्यवस्था कितीही खालावली तरीही मध्यमवर्गाला उपाशी राहण्याची वेळ येणार नाही. सोन्यावरची ड्यूटी कमी केली किंवा गॅस सबसिडी वाढवली तरीही सरकारवर आर्थिक बोजा पडतोच पण फक्त गरिबांसाठीच्या सवलतींच्या वेळीच हे कारण पुढे केलं जातं. मध्यमवर्गियांना सवलती मिळतात तेव्हा पडणाऱ्या आर्थिक बोज्याबद्दल कुणी चकार शब्दही काढत नाही.

एके काळी नारायण यांना नोबेल मिळण्याची अफवा जोरात होती. त्यावर लिहिलेल्या एका लेखात नारायण यासुनारी कावाबाटाचं उदाहरण देतात. त्याला नोबेल मिळाल्यावर मुलाखतीत नेहमीच्या “कसं वाटतंय?” या प्रश्नावर तो म्हटला, “काय वाटायचं? इथे येतायेता प्रवासात एक दिवस गेला.” नोबेलच्या पैशांचं काय करणार यावर म्हटला, “एखादी खुर्ची किंवा सोफा घ्यावा म्हणतो, कुणी आलं तर बसायला तरी होईल.” हे सांगितल्यावर नारायण म्हणतात, “नोबेल निवडण्याचे जे काही निकष असतील ते असोत पण विजेता कुणाचंही साहाय्य न घेता स्वीडनला येऊ शकेल आणि मिळालेले पैसे हवे तसे खर्च करू शकेल इतका धडधाकट असतानाच त्याला पारितोषिक देण्यात यावं.”
ब्लॉगलेखन – काही विस्कळीत विचार

Raj

June 11, 2020

ब्लॉग या माध्यमाला माझी आजही पसंती आहे आणि त्याची काही कारणे आहेत. ब्लॉगमुळे तुमची स्वत:ची अशी ओळख निर्माण होते. हल्ली ‘स्क्रोल’सारखी बरीच संकेतस्थळे उपलब्ध आहेत जिथे लेख प्रकशित होऊ शकतो. त्यामुळे तुमची तेवढ्यापुरती प्रसिद्धी होते. पण एक-दोन दिवसात संकेतस्थळावर येणाऱ्या जात-आरक्षण-एनआरआय-हिंदू धर्म-अंधश्रद्धा यावरच्या चर्चा-कविता-गझल-केळाच्या सालाच्या धिरड्याची पाककृती-कविता-चित्रपटांची परीक्षणं-कविता-आधी आलेल्या सर्व कविता आणि गझलांची विडंबनं-आम्हीही विनोदी…

ब्लॉग या माध्यमाला माझी आजही पसंती आहे आणि त्याची काही कारणे आहेत. ब्लॉगमुळे तुमची स्वत:ची अशी ओळख निर्माण होते. हल्ली ‘स्क्रोल’सारखी बरीच संकेतस्थळे उपलब्ध आहेत जिथे लेख प्रकशित होऊ शकतो. त्यामुळे तुमची तेवढ्यापुरती प्रसिद्धी होते. पण एक-दोन दिवसात संकेतस्थळावर येणाऱ्या जात-आरक्षण-एनआरआय-हिंदू धर्म-अंधश्रद्धा यावरच्या चर्चा-कविता-गझल-केळाच्या सालाच्या धिरड्याची पाककृती-कविता-चित्रपटांची परीक्षणं-कविता-आधी आलेल्या सर्व कविता आणि गझलांची विडंबनं-आम्हीही विनोदी लिहितो असं दाखविणारे पण एकदाही हसू न येणारे भिजलेल्या माऊच्या पिलापेक्षा जास्त केविलवाणे लेख-इतर वाचनीय लेख या सर्वांच्या भाऊगर्दीत तुमचा अभ्यासपूर्ण लेख कुठे जातो तुम्हालाही पत्ता लागत नाही. एखादा नवीन माणूस संकेतस्थळावर आला तर त्याला तुमचा लेख सापडेल याची शक्यता किती? सापडला तरी दोन मिनिटात त्याचं लक्ष दुसरीकडे जातं.

याउलट ब्लॉग म्हणजे निगुतीने तयार केलेली बाग असते. अर्थात अशी बाग एका आठवड्यात तयार होत नाही, तिच्या मशागतीसाठी वेळ द्यावा लागतो. जेव्हा नवीन कुणी ब्लॉगवर येतो तेव्हा त्याला प्रत्येक कोपऱ्यात तुमच्या बागकामाची साक्ष देणारं काहीतरी सापडतं. तुमचा एक लेख आवडला तर वाचक याने अजून काय लिहिलंय बघूयात असं म्हणून अनेक लेख वाचतो. फारच आवडला तर मित्र-मैत्रिणींनाही सांगतो. पाच वर्षांपूर्वी लिहिलेला लेखही इथे चुटकीसरशी सापडू शकतो. वर्गीकरण केल्यामुळे वाचकाच्या आवडीप्रमाणे हवं ते – संगीतावरचं लेखन किंवा पुस्तकांवरचे लेख – चटकन सापडतं. मुख्य म्हणजे इकडे-तिकडे लक्ष जाईल असं इथे काहीही नसतं. नवीन आलेल्या माणसाला ब्लॉगवर जे विविध लेख उपलब्ध असतात त्यावरून एका भेटीतच ब्लॉग लेखकाचा अंदाज येतो. तुम्ही विनोदी लिहिता की गंभीर, कोणत्या विषयांवर लिहिता हे सगळं पाहून तो ब्लॉगवर परत यायचं का नाही हे ठरवतो.

मराठीत ब्लॉगलेखन म्हणावं तसं रुजलं नाही याचं वाईट वाटतं. मराठीत ब्लॉगलेखनाचा एकुणात प्रवास बघता याचा फार उत्कर्ष होईल असं सध्या तरी वाटत नाही. याचं मुख्य कारण म्हणजे हौशी ब्लॉगर वगळता (त्यांचाही सुरुवातीचा उत्साह असेपर्यंत) वेगवेगळ्या क्षेत्रातील मान्यवर लोक इकडे फिरकलेलेही दिसत नाहीत. (काही अपवाद आहेत पण ते बोटावर मोजण्याइतके.) अमिताभ घोषसारख्या प्रथितयश लेखकाला ब्लॉग लिहिण्यासाठी वेळ मिळतो तर बाकीच्यांना का मिळू नये? कारण काही असो, मराठीतील नट, दिग्दर्शक, गायक, संगीतकार, शास्त्रज्ञ, शासकीय अधिकारी, वकील, व्यावसायिक यापैकी फारच थोडे लोक ब्लॉगकडे वळले आहेत. याचा आणखी एक परिणाम म्हणजे काही तुरळक अपवाद वगळता विशिष्ट विषयाला वाहिलेले ब्लॉग (niche) अस्तित्वातच नाहीत. जोपर्यंत हे बदलत नाही, तोपर्यंत ब्लॉगविश्व मर्यादित राहील असं वाटतं.

आपल्याकडे एकुणातच कशाचीही पर्वा न करता हवं ते करणारी माणसं कमी होत चालली आहेत असं वाटतं. या बाबतीत पाश्चात्त्यांचं आणि विशेषकरून अमरूंचं^१ उदाहरण घेण्यासारखं आहे. व्यक्तिगत स्वातंत्र्य हे मूल्य सर्वात वर असल्यामुळे बरेचसे लोक चाकोरीची, समाजाची पर्वा न करता त्यांच्या आतल्या आवाजाला साथ देऊन जे हवं ते करत असतात. याची कित्येक उदाहरणे इंग्रजी ब्लॉगविश्वात सापडतात. कोणतेही मूल्य द्यावे न लागता रोज उत्तमोत्तम कॉमिक स्ट्रिप देणाऱ्या ‘पीएचडी कॉमिक्स’पासून ‘एक्सकेसीडी‘पर्यंतच्या नव्या दमाच्या कलाकारांची फौजच तयार झाली आहे.

मराठी आणि इंग्रजी ब्लॉगविश्वातील दरी कमी होण्याऐवजी वाढत चालली आहे असं वाटत राहतं. इंग्रजीत हे ब्लॉगर्स ज्या सातत्याने लेखन करत आहेत त्याला कुर्निसात. त्यांच्या सन्मानार्थ वन ऍंंड ओन्ली रजनी ^२.

—-

१. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचे नागरिक.

२. गाणं सुरू होतानाचा कोरसनंतरचा स्वर खुद्द रहमानचा, नंतरच्या ओळी रहमानच्या मुलीच्या – खातिजाच्या आवाजात आहेत. नंतर येतो एसपी – यंदिरा, यंदिरा. पहिल्या कडव्याच्या सुरुवातीला एसपीची एक ओळ उच्च स्वरात, दुसरी खालच्या स्वरात असं चालू राहतं. यानंतर एसपी एक सुरेल लकेर घेतो (३:०३). ही सुरावट संपल्यानंतर दोन ओळी वेगळ्या स्वरात (३:२८), शेवटी हे हे अशी लकेर. मग कोरस ‘पुधिया मानिधा, भूमिक्कवा’. पहिल्या कडव्याचा हा क्रम लक्षात ठेवा. आता दुसऱ्या कडव्यात परत एसपी वरच्या आणि खालच्या स्वरात सुरुवातीच्या ओळी म्हणतो पण नंतर आधीची लकेर येण्याऐवजी पहिल्या कडव्यात शेवटी आल्या होत्या त्याच्या जवळ जाणाऱ्या दोन ओळी येतात (४:५३) आणि मग पहिल्या कडव्याची शेवटची लकेर – मधली अख्खी सुरावट गायब. हे कडवं पूर्णपणे वेगळ्या दिशेने जातं. दोन कडव्यात पूर्वार्ध सारखा, पण उत्तरार्ध पूर्ण वेगळा. इस्कू बोलते एआर.
पंचम नावाचं वादळ

Raj

June 11, 2020

पुस्तक सगळ्याच बाबतीत इतकं उत्कृष्ट आहे की काय सांगावं आणि काय नाही हे कळत नाही. सर्वात महत्त्वाचं – हे फक्त दोन फॅन लोकांनी ओथंबून लिहिलेले लेख नाहीत. यासाठी त्यांनी पंचमदांबरोबर काम केलेल्या अनेक लोकांच्या- शम्मी कपूरपासून देव आनंद पर्यंत – मुलाखती घेतल्या आहेत.

आवडत्या विषयावर लिहिणं अवघड असतं, विशेषत: तो विषय लोकप्रिय असेल तर. म्हणूनच ग़ालिब किंवा वुडी ऍलन यांच्यावर एक ओळही लिहिणं अजून जमलेलं नाही. कारण यांच्यावर आजवर जे लिहिलं गेलं आहे त्यापेक्षा वेगळं सांगण्यासारखं काही नाही. आणि इथे जन्मला, अमुक केलं अशी नुसती माहिती तर विकीवरही सापडते. असाच एक विषय आर. डी. बर्मन उर्फ पंचमदा. पंचमदांवर लेख लिहिणं महाकठीण काम. त्यांची एकाहून एक अजोड गाणी सगळ्यांना तोंडपाठ आहेत, लेखात आणखी काय सांगायचं? मला अमुक गाणं आवडलं म्हणून? तरीही हा लेख पंचमदांवर आहे आणि याला एक तसंच सबळ कारण आहे.

जे. कृष्णमूर्ती भारताचा उल्लेख बरेचदा ‘धिस अनफॉर्च्युनेट कंट्री’ असा करतात. हे इतक्या बाबतीत पटतं की सांगायची सोय नाही. यातील एक बाब म्हणजे करंटेपणा – हे आपलं ‘न्याशनल कॅरेक्टर’ असावं. आपल्याकडे काय आहे याची आपल्याला कधीही पूर्ण जाणीव नसते. गेल्या शतकात भारतीय चित्रपट सृष्टी अनेक स्थित्यंतरांमधून गेली, कित्येक मोठमोठे कलाकार आले आणि गेले. या सर्व काळाच्या नोंदी अत्यंत त्रोटक आहेत. त्यामुळे एकदा जुने लोक पडद्याआड गेले की या काळातील घटनाही त्यांच्याबरोबरच जातील. शंभर वर्षांचा वारसा असलेल्या या कलेचा प्रवास कसा झाला हे कळणारही नाही कारण वारसा नावाचं काहीतरी असतं आणि ते जतन करावं लागतं याचा पत्ताच नसतो. नोंदी घ्यायच्याच नाहीत, चुकून घेतल्या तरीही जपायच्या नाहीत.

वैधानिक इशारा : पुढच्या ओळी वाचून रक्तदाब वाढण्याची शक्यता आहे. १९६७ मध्ये मार्लन ब्रॅंडो भारतात आला असताना सत्यजित रेंबरोबर त्याची मुलाखत घेतली होती. याची टेप दूरदर्शनने हरविली. कुरोसावा, अन्तोनियोनी आणि इलया कझान भारतात आले असताना सत्यजित रेंबरोबर चर्चासत्र झालं होतं. याचीही टेप दूरदर्शनने गहाळ केली किंवा त्यावर परत टेप केलं.

काही आशेचे किरण दिसतात^१. यातील एक म्हणजे अनिरुद्ध भट्टाचारजी आणि बालाजी विट्टल यांचं ‘आर. डी. बर्मन – द मॅन, द म्युझिक’ हे पुस्तक. नवलाईची गोष्ट म्हणजे या जोडगोळीचा हिंदी चित्रपट सृष्टीशी कोणताही अधिकृत संबंध नाही. अनिरुद्ध आय. आय. टी खरगपुरचे , सध्या आयबीएममध्ये कामाला, तर बालाजी जाधवपुर विद्यापीठातून उत्तीर्ण झाल्यावर ‘रॉयल बॅंक ऑफ स्कॉटलंड’ मध्ये काम करतात. यांचा आणि पंचमदांचा संबंध एकच – इतर लाखो लोकांप्रमाणे हे पंचमदांचे ‘डाय हार्ड फॅन’ आहेत. पुस्तकात बरेचदा संकेतस्थळांवर होणाऱ्या चर्चांचे उल्लेख येतात, यावरून सर्व संकेतस्थळांची व्यवच्छेदक लक्षणे सारखीच असावीत असं वाटतं. (बहुधा चर्चांमधील बिनबुडाच्या, कोणतेही संदर्भ न देता केलेल्या आरोपांना कंटाळून यांनी पुस्तक लिहिलं की काय अशी शंका येते.) हिंदी चित्रपटांमध्ये संगीताचं अजोड स्थान आहे. केवळ चित्रपट संगीतामध्ये कशी स्थित्यंतरे येत गेली, त्यामागची कारणे काय होती हे स्वतंत्र अभ्यासाचे विषय आहेत. पण कोणतातरी रॅंडम परकीय मापदंड लावून एकदा हिंदी चित्रपट टुकार असा शिक्का मारला की गाण्यांकडे कोण बघणार आणि तिथे काही नवीन प्रयोग केले तरी कुणाचं लक्ष जाणार^२? साहजिकच कित्येक गायक, गीतकार, संगीतकारांनी जे अमूल्य योगदान दिलं त्याचीही योग्य समीक्षा होत नाही. कित्येक समीक्षकांना गाण्यांसहित हिंदी चित्रपटाचं परीक्षण कसं करावं याचाच पत्ता नसतो कारण गाणं म्हणजे थिल्लर मनोरंजनासाठी टाकलेला ‘फिलर’ यापलीकडे त्यांची कल्पनाशक्ती जातच नाही. या संदर्भात अनिरुद्ध-बालाजी म्हणतात, “The deeper understanding of what a note/chord combination/rhythm pattern depicts and why it has been used, etc., will comprise the new paradigm for critical appraisals of light music today. And between now and the new paradigm, our critics will need to study hard to upgrade themselves.”

पुस्तक सगळ्याच बाबतीत इतकं उत्कृष्ट आहे की काय सांगावं आणि काय नाही हे कळत नाही. सर्वात महत्त्वाचं – हे फक्त दोन फॅन लोकांनी ओथंबून लिहिलेले लेख नाहीत. यासाठी त्यांनी पंचमदांबरोबर काम केलेल्या अनेक लोकांच्या- शम्मी कपूरपासून देव आनंद पर्यंत – मुलाखती घेतल्या आहेत. यामुळे यात असलेली बरीच माहिती आजपर्यंत अप्रकाशित होती. जोडीला दोघांचाही संगीताचा व्यासंग आणि अभ्यास खोल आहे. त्यामुळे प्रत्येक गाण्याच्या नोट्सपासून रागापर्यंत सर्व बाबींचं सखोल परीक्षण यात आढळतं. फॅन असले तरी आंधळी भक्ती नाही त्यामुळे जिथे पंचमदांच्या संगीताचा दर्जा खालावला तिथे त्यांच्यावर टीकाही केली आहे आणि त्याची संभावित कारणंही दिली आहेत.

पंचमदांच्या कारकीर्दीचा आढावा घेणं अवघड काम आहे आणि यात ही लेखकद्वयी यशस्वी झाली आहे. हा आढावा घेताना नुसती गाण्यांची यादी आणि वर्णन देऊन भागत नाही. पंचमदा ‘ट्रेंड सेटर’ होते, त्यामुळे त्यांच्या आधीचं संगीत कसं होतं, त्यांनी कोणते बदल केले हे सांगणं आवश्यक ठरतं. त्याचबरोबर त्या काळच्या सामाजिक परिस्थितीचा आणि कालमानसाचा विचार करणंही गरजेचं आहे. एसडींचा असिस्टंट म्हणून काम करताना त्यांनी दिलेल्या गाण्यांमध्ये पंचमदांची झलक बरेचदा दिसते. ‘तीन देवियां’मधल्या एका प्रसंगाला पार्श्वसंगीत म्हणून पं. शिवकुमार शर्मा यांनी ‘आजा आजा मै हूं प्यार तेरा’ची चाल संतूरवर वाजविली आहे. ‘गाता रहे मेरा दिल’ मधल्या लांब नोट्स, ‘पिया तोसे नैना लागे रे’ मधला मोठा ऑर्केस्ट्रा वगैरे. ‘छोटे नवाब’, ‘भूत बंगला’ मध्ये माफक यश मिळाल्यावर पंचमदांची कारकीर्द डळमळीत झाली होती. बर्मनदांच्या छायेतून बाहेर पडणं आवश्यक होतं. ‘तिसरी मंझिल’ मिळाल्यावर त्यांना जयकिशनने सांगितलं, “यू मस्ट मेक इट टेरिफिक” आणि पंचमदांनी नेमकं हेच केलं. शंकर-जयकिशनचं ऑर्केस्ट्रेशन आणि ओपीचा ठेका सोडला तर हिंदी गाण्यांमध्ये वाद्यांना स्वतंत्र अस्तित्व नव्हतं. पंचमदांनी लतिनो, ब्लूज, सिनात्राने वापरलेल्लं ब्राझिलियन सांबा संगीतातील बोस्सा नोव्हा असे अनेक प्रकार वापरले. ‘आजा आजा मै हूं प्यार तेरा’ मधील सुरुवातीचे अफलातून गिटार आणि ड्रम आणि ‘ओ हसीना’च्या सुरुवातीचा ड्र्म ऐकताना आपण चुकून आर्ट ब्लेकी ऐकतो आहोत की काय अशी शंका येते. ‘ओ हसीना’ला जवळजवळ ८० वादकांचा ऑर्केस्ट्रा होता, त्यात सुमारे ४० व्हायोलिन वादक होते. आजवर श्रोत्यांनी हिंदी गाण्यांमध्ये असं काही ऐकलं नव्हतंच, गायकांनाही हा प्रकार नवीन होता. ‘आजा आजा’ साठी रफी यांना तीन टेक द्यावे लागले. आशाताईंनी या गाण्यासाठी लतादीदींचं मार्गदर्शन घेतलं होतं.

‘तिसरी मंझिल’ची गाणी अमाप लोकप्रिय झाली तरी सनातनी लोकांनी याकडे पाठ फिरवली. पंचमदांनी हिंदी संगीताचं ‘वेस्टर्नायझेशन’ केल्याचे आरोप झाले. ‘तिसरी मंझिल’ला फिल्मफेअर नामांकनही मिळालं नाही. किंबहुना पंचमदांची फिल्मफेअरने नंतरचं सर्व दशक उपेक्षा केली. ‘कटी पतंग’, ‘अमर प्रेम’, आंधी’ यासारख्या अनेक चित्रपटांमध्ये उत्तम संगीत देऊन सुद्धा त्यांना एकही पारितोषिक दिलं गेलं नाही. अखेर फिल्मफेअरला जाग आली १९८२ मध्ये. ‘सनम तेरी कसम’साठी पंचमदांना पहिलं फिल्मफेअर पारितोषिक मिळालं. आणि आता फिल्मफेअरने पंचमदांच्या नावाने पुरस्कार सुरू केला आहे. पंचमदांना भारतीय शास्त्रीय संगीताची जाण नाही हा आरोपही बरेचदा झाला. आरती मुखर्जी (मासूम मधल्या ‘दो नैना और एक कहानी’च्या गायिका) एकदा धारवाडला एका संगीत सभेसाठी गेल्या असताना तिथे त्यांना पंडित मल्लिकार्जुन मन्सूर भेटले. ते ‘रैना बीती जाए’ गुणगुणत होते. त्यांचा अवाक झालेला चेहरा पाहून मन्सूर यांनी त्यांना पंचमदांनी या गाण्यात वेगवेगळ्या नोट्स कशा सुरेख मिसळल्या आहेत हे सांगितलं. भारतीय शास्त्रीय संगीताच्या एका विद्वानाकडून मिळालेल्या पावतीहून अधिक काय हवे? (गाण्यातील इराणियन संतूर आणि बासरी शिव-हरी यांची आहे.)

पुस्तकात अनेक रोचक किस्से आहेत. ‘येक चतुर नार’ चे महाअवघड चढउतार आणि करामती ऐकल्यावर किशोरदांसारखा कसलेला गायकही चक्रावला. त्यांनी मन्ना डेबरोबर नऊ तास सराव केला. पडद्यावर होता तसाच हा प्रत्यक्षातही शास्त्रीय तालमीत तयार झालेले मन्ना डे आणि नैसर्गिक किशोरदा यांच्यातला सामना होता. मन्नादांना आपल्या तालमीचा अभिमान होता, त्यामुळे शेवटी किशोरदांसोबत हरावं लागण्याबाबत ते साशंक होते. गाण्यात ‘ओ टेढे, सीधे हो जा रे’ ही किशोरदांनी ऐनवेळी घेतलेली उत्स्फूर्त ऍडीशन आहे. ते ऐकून मन्नादा भांबावले, पण पंचमदांनी ‘चालू ठेव’ अशी खूण केली. नंतर किशोरदा वरचढ ठरल्याचं मन्ना डे यांनी मोठ्या मनाने मान्य केलं होतं. ‘घर’ मधल्या ‘आप की आंखो में’ गाण्यात ‘लब हिले तो मोगरे के फूल खिलते है कहीं’ मध्ये मूळ शब्द ‘जब’ होता तिथे किशोरदांनी चुकून ‘लब’ म्हटलं. गंमत म्हणजे दोन्ही शब्दांमुळे अर्थ बदलला तरी अनर्थ होत नाही. बाकीचं गाणं ओके होतं त्यामुळे पंचम-गुलजारने ‘लब’ तसाच राहू दिला.

पंचमदांनी अनेक संगीतकारांना वाट दाखवली. बप्पी लाहिरी – ‘माना हो तुम’, ‘चलते चलते’, राजेश रोशन – ‘ज्यूली’ ‘दूसरा आदमी’, यांच्यावर त्याचा प्रभाव दिसतोच पण मदन मोहनही ‘तुम जो मिल गए हो’ या गाण्यात पंचमच्या मार्गाने जाताना दिसतात. किनारामधील ‘जाने क्या सोचकर नही गुजरा‘ या गाण्याला सलील चौधरी यांनीही चाल दिली आहे. सलीलदांचं गाणंही एक-दोनदा ऐकल्यावर लक्षात राहतं, पण किशोरदांनी याला जी डेफ्थ दिली आहे तिला तोड नाही. (गुलजारनी याचा मुखडा वापरला, पण अंतऱ्याचे शब्द बदलले. पहिल्या कडव्यात ‘क्यू शब-ए-गम की कर चुके हो सहर’ वर ग़ालिबच्या ‘शम्मा हर रंग में जलती है सहर होने तक’ चा प्रभाव जाणवतो.) भारतीय चित्रपट संगीतामध्ये अनेक नवीन वाद्ये, नवीन मिक्सिंगची उपकरणे आणि बाटल्यांपासून कंगव्यापर्यंत वेगवेगळ्या वस्तूंचा आवाज त्याने कल्पकतेने वापरला. एकदा रणधीर कपूर स्टुडियोत गेले तर पंचमदां आणि त्यांचे सहकारी अर्ध्या भरलेल्या बियरच्या बाटल्या फुंकत होते. यातून जो आवाज आला तो ‘मेहबूबा मेहबूबा’ गाण्यात सुरुवातीला वापरला आहे. कोणताही आवाज पंचमदांना निरर्थक वाटत नसे. एकदा स्टुडियोमधला पंखा बिघडला. प्रत्येक आवर्तनाला तो ठक-ठक आवाज करत होता. त्यावरून पंचमदांना गाणं सुचलं, ‘सुनो, कहो, कहा, सुना, कुछ हुआ क्या?’

पंचमदांचं खाजगी आयुष्य आणि कारकीर्द यांचा समतोल या पुस्तकात साधलेला दिसतो. खाजगी आयुष्याचं वर्णन करताना त्याचं ‘गॉसिप’ होऊ दिलेलं नाही, पण यामुळे पंचमदांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे वेगवेगळे पैलू समोर येतात. शिवाय याचा त्याच्या कारकीर्दीवर कसा परिणाम झाला हे ही कळायला मदत होते. पुस्तकासाठी प्रचंड संशोधन केलं आहे आणि प्रत्येक गोष्टीसाठी संदर्भ दिलेले आहेत. जिथे पडताळून पाहणं शक्य नव्हतं किंवा संदिग्धता होती तिथे तसं स्पष्ट सांगितलेलं आहे. या पुस्तकाला २०११ सालचा चित्रपटावरील उत्कृष्ट पुस्तकाचा राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला होता.

पंचमदांच्या काळात जग छोटं होतं. आज रहमानला जो फायदा मिळतो आहे तो त्यांना मिळाला नाही. तरीही आज त्यांचं संगीत नवीन लोकांपर्यंत पोचतं आहे. ‘क्रोनोस क्वार्टेट‘ या अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानातील ग्रूपने पंचमदांच्या चाली वापरून आशाताईंबरोबर केलेल्या ‘यू हॅव स्टोलन माय हार्ट‘ या अल्बमला २००६ साली ग्रॅमी नामांकन मिळालं होतं. ग्रूपचा प्रमुख संगीतकार डेव्हिड हॅरींग्टन म्हणतो, “As an orchastrator, Burman is up there with Stravinsky; as a writer of melodies he is as good as Schubert.” आपल्या समीक्षकांना ही जाण कधी येईल याची वाट बघायला हवी.

परकीय समीक्षकांनी चांगलं म्हटलं काय आणि नाही म्हटलं काय, भारतीय चित्रपट संगीताच्या चाहत्यांच्या मनात पंचमदांची जागा अढळ आहे हे नक्की.

—-

१. नोंदीचा एक उत्तम मार्ग म्हणजे कलाकारांच्या मुलाखती. रेडीओ सिटी ९१.१ एफएमवर दर रविवारी दुपारी १२ आणि रात्री ९ ला ‘संगीत सितारों की महफिल – अमीन सायानी के साथ’ हा कार्यक्रम असतो. मागच्या वेळी नौशाद यांची अमीन सायानी यांनी घेतलेली मुलाखत ऐकली. नौशादसाहेबांचं उर्दू -‘शाम का समय था, सूरज गुरुग हो रहा था’, ‘शेरो-ओ-सुखन से वाकफियत’ – ऐकून कान तृप्त झाले. (वाकफियत! काय शब्द आहे, वा!) यात त्यांनी सांगितलेला एक किस्सा. मेहबूब यांच्या ‘अनमोल घडी’ मधल्या ‘अफसाना लिख रही हूं’ गाण्याचं रेकॉर्डींग चालू होतं. मेहबूब तिथे आले आणि त्यांनी सूर-तालासंबंधी काही सूचना केल्या. नौशादना ते आवडलं नाही पण ते गप्प बसले. काही दिवसांनी ते सेटवर गेले तेव्हा मेहबूब कॅमेऱ्या च्या व्ह्यूफाइंडरमधून फ्रेम बघत होते. नौशाद यांनी त्यांना “मी बघू का” म्हणून विचारलं. बघितल्यानंतर त्यांनी मेहबूबना “हे टेबल हालवा, ती खुर्ची हालवा” अशा सूचना केल्या. मेहबूब वैतागून म्हटले, “जनाब, ये आप का काम नही है. आप जाके वो तबला-पेटी बजाइये.” “बस, मै यही सुनना चाहता था.” मेहबूब काय समजायचं ते समजले. परत त्यांनी रेकॉर्डींग स्टुडिओमध्ये पाऊल ठेवलं नाही.

१०५.६ मेगाहर्डझ वर ‘ग्यानवाणी’ स्टेशनवर ‘लेख कसा लिहावा’ यापासून ते प्राथमिक जर्मन व्याकरणापर्यंत अनेक रोचक कार्यक्रम असतात. पुन्हा रेडिओ हे मनोरंजनाचं साधन झालं तर बरं असं वाटतं आहे.

२. ‘रुप तेरा मस्ताना‘ हे सगळं गाणं एका टेकमध्ये चित्रित केलं आहे. आज कॅमेरा कुठेही असला तरी काही वाटत नाही, सिजीआयच्या साहाय्याने काहीही दाखवता येतं. कमीत कमी तांत्रिक साहाय्य असताना हे गाणं चित्रित करणं किती अवघड गेलं असेल. कॅमेरा ट्रॅकवर आहे, बहुतेक वेळ कॅमेरा आणि राजेश-शर्मिला शेकोटीभोवती फिरतात पण क्लोज अप आणि मिड शॉटचं बेमालूम मिश्रण आणि कलाकारांच्या सापेक्ष कॅमेऱ्याची वेगवेगळ्या दिशेने हालचाल यामुळे हे सहज लक्षात येत नाही. नंतर दोघे खिडकीजवळ जातात तेव्हा मिड-लॉंग शॉट आहे. हे गाणं फिल्म इन्स्टिट्यूटच्या अभ्यासक्रमात होतं.

Author: Raj

आर के नारायण आणि नोबेल पारितोषिक

ब्लॉगलेखन – काही विस्कळीत विचार

पंचम नावाचं वादळ