नेहमीचा घोळ – पुस्तक आणि त्याच्यावर आधारलेला चित्रपट. पुस्तक चांगलंच असतं, वाईट पुस्तकावर निर्माते आपले पैसे घालवत नाहीत. चित्रपट कधी पसंतीला उतरतो, कधी नाही. यातलं काय आधी हा ही एक वेगळा प्रश्न आहे. आधी चित्रपट बघितला तर मत पूर्वग्रहदूषित होण्याचा धोका वाढतो – वाचताना पात्रांच्या जागी कलाकार आपसूक समोर येतात. आधी पुस्तक वाचलं तर चित्रपट…
नेहमीचा घोळ – पुस्तक आणि त्याच्यावर आधारलेला चित्रपट. पुस्तक चांगलंच असतं, वाईट पुस्तकावर निर्माते आपले पैसे घालवत नाहीत. चित्रपट कधी पसंतीला उतरतो, कधी नाही. यातलं काय आधी हा ही एक वेगळा प्रश्न आहे. आधी चित्रपट बघितला तर मत पूर्वग्रहदूषित होण्याचा धोका वाढतो – वाचताना पात्रांच्या जागी कलाकार आपसूक समोर येतात. आधी पुस्तक वाचलं तर चित्रपट बघताना बहुतेक वेळा अपेक्षाभंग होतो कारण बराच बदल झालेला असतो. पण बहुतेक वेळा हा निर्णय आपोआप घेतला जातो. आर. के. नारायण म्हणजे स्वामी आणि मालगुडी हे समीकरण घट्ट झालं होतं. (‘स्वामी/मालगुडी डेज’ पुस्तक अधिक चांगलं की मालिका हा निर्णय करणं अशक्य व्हावं इतकं ते रूपान्तर सुरेख झालं आहे.) त्यामुळे या लेखकाने गाईडची कथा कशी सांगितली आहे याबद्दल उत्सुकता होती. (गाईड चित्रपटाची कथा सर्वश्रुत आहे त्यामुळे इथे शेवट उघड करण्याचा इशारा गैरलागू ठरावा.) नारायण त्यांच्या साध्या-सोप्या शैलीबद्दल प्रसिद्ध आहेत. फाफटपसारा नाहीच, किंबहुना ‘मिनिमलिस्टीक’ वाटावं असं त्यांचं लिखाण असतं. प्रस्तावनेत मायकेल गोर्रा यांनी म्हटल्याप्रमाणे “he is easy to read, and hard to understand.” असं असताना वाचायला सुरुवात केल्यावर नारायण एक अनपेक्षित धक्का देतात. कादंबऱ्यांमध्ये निवेदनाचे अनोखे प्रयोग फारसे बघायला मिळत नाहीत आणि साधी शैली असलेल्या नारायणांकडून अशी अपेक्षा अजिबातच नसते. कथा सुरू होते तृतीयपुरूषी निवेदनात. राजू तुरुंगामधून सुटून आल्यावर गावातील नदीकाठी बसलेला आहे आणि एका गावकऱ्याशी गप्पा मारतो आहे. काही वेळ त्यांच्या गप्पा झाल्यावर निवेदक अचानक, कोणतीही पूर्वसूचना न देता प्रथमपुरुषी निवेदनात जातो. आता राजू आपली कथा सांगतो आहे. ही जर चित्रपटाची पटकथा असती तर इथे फ्लॅशबॅक आला असता. ही भूतकाळाची कथा राजू सलग सांगत नाही, जशी आठवेल तशी सांगतो. कधी रोझी आणि मार्कोबरोबर घडलेल्या घटना, कधी त्याच्या लहानपणाचे प्रसंग. प्रथमपुरुषी आणि तृतीयपुरुषी निवेदकांची ही अदलाबदल कादंबरी संपेपर्यंत चालू राहते.
नारायण यांना ही अनोखी शैली का वापरावी वाटली हे हळूहळू लक्षात येतं. या दुहेरी निवेदनातून राजूचे एकेक पैलू समोर येतात. राजूला मारुनमुटकून स्वामी बनवण्यात आलं आहे पण याचा अर्थ त्याचा यात काहीच सहभाग नाही असा नाही. किंबहुना हे का झालं याचं उत्तर राजू स्वत:च देतो. कोणत्याही गोष्टीला नाही म्हणणं त्याला जमत नाही. तो गाईड होण्यामागेही हेच कारण होतं आणि स्वामी होण्यामागेही. रेल्वेस्टेशनावर टूरिस्ट लोक आल्यावर त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरे देत देत तो गाईड झाला, तर गावकऱ्यांच्या प्रश्नांना, अडचणींना चतुराईने उत्तरे देत स्वामी. “I never said, “I don’t know.” Not in my nature, I suppose. If I had the inclination to say “I don’t know what you are talking about,” my life would have taken a different turn.” हा राजूच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पाया आहे आणि हीच त्याची शोकांतिका आहे. नारायण यांच्या सहज शैलीत लपलेली संदिग्धता अनेक ठिकाणी दिसते. शेवटी राजू उपास करत असताना एक पत्रकार त्याला विचारतो, “have you always been a yogi?” यावर राजू त्याला गूढ उत्तर देतो, “Yes; more or less.”
‘गाईड’ हिंदी आणि इंग्रजी दोन भाषांमध्ये बनविण्यात आला. हिंदी आवृत्तीचे दिग्दर्शन विजय आनंद उर्फ गोल्डीने केलं, इंग्रजीसाठी पाश्चात्त्य दिग्दर्शक होता. (नाव आवर्जून आठवावं इतका प्रसिद्ध नसावा.) इंग्रजी आवृत्ती पाहिलेली नाही. हिंदी आवृत्तीमध्ये अनेक बदल केले आहेत. चित्रपट आणि पुस्तक यातील एक मुख्य फरक म्हणजे पुस्तकात मार्कोचं पात्र बरंच स्पष्ट आहे. पुस्तकात रोझीला पाहताक्षणीच ती विवाहित असूनही राजू तिच्या प्रेमात पडतो. रोझी-मार्कोची वारंवार भांडणे होतात पण जे घडतं त्याला तिघेही सारखेच कारणीभूत असतात. चित्रपटात मार्कोच्या व्यक्तिरेखेला फारसा वाव दिलेला नाही. रोझीने दोनदा आत्महत्येचा प्रयत्न करणं, मार्कोचे इतर स्त्रियांशी संबंध हे प्रसंग पुस्तकात नाहीत. हे प्रसंग घातल्यामुळे जे घडलं त्याचा दोष मार्कोवर येतो. नायकाचं इतकं पदच्युत होणं कदाचित आनंद बंधूंना पटलं नसावं. सर्वात महत्त्वाचा बदल – राजू तुरुंगात गेल्यानंतर त्याची आणि रोझीची भेट होत नाही. रोझीचं पात्रं पुस्तक अर्धं संपल्यानंतर परत दिसत नाही. पुस्तकातील रोझी सेंटी वहिदाच्या तुलनेत बरीच रोखठोक वाटते. चित्रपटात रोझीचं पात्र शेवटी पारंपरिक हिंदी नायिकेच्या चाकोरीनेच जातं. आणि हो, मूळ कथा मालगुडीत घडते आणि राजू सौथ इंडियन असतो – सकाळी इडली आणि काफीचा ब्रेकफास्ट करणारा.
नारायण यांनी ‘गाईड’ प्रदर्शित झाल्यानंतर एकलेख लिहिला होता१. देव आनंद त्यांना भेटायला येण्यापासून पुढे काय-काय होत गेलं याचं दिलखुलास वर्णन यात आहे. सुरुवातीला ते इतका मोठा स्टार आपल्याला भेटायला आला या कल्पनेनेच हुरळून गेले होते. निर्माता-दिग्दर्शक आणि त्यांचा लवाजमा आल्यानंतर नारायण यांनी म्हैसूरच्या आसपासची मालगुडीशी मिळतीजुळती ठिकाणं त्यांना दाखविली. हळूहळू बैठका वाढायला लागल्या आणि कथेवरचा नारायण यांचा ताबा सुटू लागला. मग राजू मालगुडी सोडून कुठेतरी उत्तर हिंदुस्थानात गेला. शेवटीशेवटी इतके बदल झाले की नारायण यांनी त्यात लक्ष घालणं सोडून दिलं. अर्थात या सर्व प्रकरणात नारायण विजय आनंदचा उल्लेख कुठेही करत नाहीत. देव आनंद आणि आंग्लभाषिक दिग्दर्शक हे दोघेच त्यांच्या टीकेचे धनी होतात. बऱ्याच वर्षांपूर्वी ‘चंदेरी’मध्ये गोल्डीची मुलाखत वाचली होती. त्यात त्यानेही इंग्रजी आवृत्तीचा खरपूस समाचार घेतला होता. पुस्तक आणि चित्रपट यातील आणखी एक मुख्य फरक म्हणजे नारायण यांनी शेवट संदिग्ध ठेवला आहे. Raju opened his eyes, looked about, and said, “Velan, it’s raining in the hills. I can feel it coming up under my feet, up my legs—” He sagged down. हे शेवटचं वाक्य आहे. आता यावरून खरंच पाऊस पडला की नाही हे ज्याचं त्यानं ठरवावं. किंबहुना राजू शेवटी मरतो की नाही हे ही नक्की नाही. चित्रपटात शेवट सकारात्मक आहे – पाऊस येतो – यावर टीका होऊ शकते आणि ती योग्यही असेल पण एक गोष्ट विसरता कामा नये. १९६५ मध्ये आपली अन्नधान्याची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची होती. इतकी की खुद्द पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांनी जनतेला आठवड्यातून एक दिवस उपास ठेवण्याचं आवाहन केलं होतं. चित्रपटाचा शेवट बघताना ही पार्श्वभूमी विसरता कामा नये. देशात दुष्काळ पडलेला असताना चित्रपटाचा शेवट सकारात्मक करणं निर्मात्यांना अधिक सोयीचं वाटलं असावं.
गोल्डीच्या म्हणण्यानुसार गाईडमध्ये काही क्षण देव आनंदने अभिनयाची उच्च पातळी गाठली आहे. गोल्डीच्या काही फ्रेम्स लक्षवेधक आहेत. वहां कौन है तेरा गाण्यात देव पुलावर चालत असताना एक शॉट आणि नंतर पुलाची लांबी दाखवणारा शॉट, स्पिलबर्गची आठवण करून देणारे सूर्यास्ताच्या पार्श्वभूमीवरचे शॉट. गाईडमधील एक महत्त्वाची बाब म्हणजे शैलेन्द्रची गाणी. गुलजार शैलेन्द्रबद्दल म्हणतो, “वो हिंदी या उर्दू में नही लिखते. उनकी जुबान हर एक हिंदुस्थानी की जुबान है.” साधे तरीही अर्थपूर्ण शब्द ही शैलेन्द्रची खासियत. आणि बर्मनदांनी सगळी गाणी अप्रतिम केली आहेत. गाण्यामधून कथानक कसं पुढे सरकतं याचं सुरेख उदाहरण या चित्रपटात दिसतं. ‘सैंया बेइमान-क्या से क्या हो गया’ गाण्यातील चित्रीकरण ऑपेराच्या जवळ जाणारं आहे. ‘वहां कौन है तेरा’ गाणं संपेपर्यंत राजू स्वामीपदाच्या पहिल्या पायरीला आलेला असतो आणि हे कसं होतं हे गोल्डीने अत्यंत सहजरीत्या दाखवलं आहे – एक साधू त्याची भगवी शाल झोपलेल्या देव आनंदच्या अंगावर पांघरतो आणि राजूच्या स्वामीपदाचा प्रवास सुरू होतो.
नारायण यांच्यावर वेळोवेळी बरीच टीका झाली. टीका करण्यात नायपॉल आघाडीवर होते. नारायण यांच्या कथांमध्ये तत्कालीन भारत कुठेच दिसत नाही हा टीकेचा मुख्य मुद्दा होता. कदाचित नारायण यांना फ्रेंच लेखक गुस्ताव्ह फ्लोबेरने सुरू केलेल्या वास्तववादाच्या पठडीत बसून भारतातील धुळीचं, कचऱ्याचं साग्रसंगीत वर्णन करण्यापेक्षा स्थलकालांच्या बंधनातून मुक्त असलेल्या एका काल्पनिक भारतातील गोष्टी अधिक महत्त्वाच्या वाटत असाव्यात. त्यांनी एकदा नायपॉल यांना म्हटलं होतं, “India will go on.” नारायण यांच्या इतर वाक्यांप्रमाणेच या वाक्यातूनही अनेक अर्थ सूचित होतात.
—-
१. नारायण यांनी हिंदूमध्ये आणि इतरत्र बरीच वर्षे लेख लिहिले. त्यांचे हे लेख अनेक कारणांसाठी वाचनीय आहेत. तांदुळावरचं रेशनिंग संपल्यानंतर नारायण यांचा एक लेख आला होता. लेख नर्मविनोदी असला तरी त्यामागचं भीषण वास्तव जाणवल्यावाचून राहवत नाही. रेशनिंग सुरू होतं तेव्हा कुठेही लग्नसोहळा असेल तर पाहुण्यांना आपापला शिधा बरोबर घेऊन जावा लागत असे. अचानक अन्न सुरक्षा अधिकाऱ्यांची धाड पडली तर काय करायचं यासाठी हा खटाटोप. अधिकारी आले तर कचऱ्यात पत्रावळी किती यावरून किती धान्य वापरलं याचा हिशेब घेत असत आणि धान्यवापर मर्यादेत आहे किंवा नाही हे ठरवीत असत. कधीकधी समारंभ सुरू असताना यजमान एका रांगेतील लोकांना हळूच नेत्रपल्लवी करून बोलावीत. हे लोक शक्य तितक्या गोपनीयतेने एका अज्ञातस्थळी जात आणि गुपचुप जेवण उरकून येत. त्यांचं झाल्यावर मग पुढची रांग. आज आयप्याडवर टिचक्या मारत नेहरूंच्या समाजवादावर टीका करणं फार सोपं आहे कारण आजच्या पिढीला त्या काळच्या परिस्थितीचं आकलन होणं अशक्य आहे. अन्न सुरक्षा बिलाला सुखवस्तू मध्यमवर्गियांकडून आर्थिक बोजा पडेल अशी कारणं दिली जातात त्यावरून हे दिसतं. आज आपली अर्थव्यवस्था कितीही खालावली तरीही मध्यमवर्गाला उपाशी राहण्याची वेळ येणार नाही. सोन्यावरची ड्यूटी कमी केली किंवा गॅस सबसिडी वाढवली तरीही सरकारवर आर्थिक बोजा पडतोच पण फक्त गरिबांसाठीच्या सवलतींच्या वेळीच हे कारण पुढे केलं जातं. मध्यमवर्गियांना सवलती मिळतात तेव्हा पडणाऱ्या आर्थिक बोज्याबद्दल कुणी चकार शब्दही काढत नाही.
एके काळी नारायण यांना नोबेल मिळण्याची अफवा जोरात होती. त्यावर लिहिलेल्या एका लेखात नारायण यासुनारी कावाबाटाचं उदाहरण देतात. त्याला नोबेल मिळाल्यावर मुलाखतीत नेहमीच्या “कसं वाटतंय?” या प्रश्नावर तो म्हटला, “काय वाटायचं? इथे येतायेता प्रवासात एक दिवस गेला.” नोबेलच्या पैशांचं काय करणार यावर म्हटला, “एखादी खुर्ची किंवा सोफा घ्यावा म्हणतो, कुणी आलं तर बसायला तरी होईल.” हे सांगितल्यावर नारायण म्हणतात, “नोबेल निवडण्याचे जे काही निकष असतील ते असोत पण विजेता कुणाचंही साहाय्य न घेता स्वीडनला येऊ शकेल आणि मिळालेले पैसे हवे तसे खर्च करू शकेल इतका धडधाकट असतानाच त्याला पारितोषिक देण्यात यावं.”