Author: Raj

श्री चावुण्डराजे करवियले

Raj

June 19, 2020

रोमच्या कलोसियमजवळ उत्खनन करताना एक व्याकरणाचं हस्तलिखित सापडलं. याचा काळ अंदाजे इ. स. ३०० च्या आसपास असावा. यात एका भाषाशिक्षकाने त्याच्या विद्यार्थ्याच्या चुका दुरूस्त केल्या आहेत. त्या काळात लॅटीन ही राजभाषा होती. सगळे अधिकृत व्यवहार लॅटीनमधून चालायचे, पण रोजच्या संभाषणात ही कुठलीही सुरकुती न पडू देणारी भाषा कामाची नव्हती. त्यासाठी लोक लॅटीनची वेगवेगळी भ्रष्ट रूपे…

रोमच्या कलोसियमजवळ उत्खनन करताना एक व्याकरणाचं हस्तलिखित सापडलं. याचा काळ अंदाजे इ. स. ३०० च्या आसपास असावा. यात एका भाषाशिक्षकाने त्याच्या विद्यार्थ्याच्या चुका दुरूस्त केल्या आहेत. त्या काळात लॅटीन ही राजभाषा होती. सगळे अधिकृत व्यवहार लॅटीनमधून चालायचे, पण रोजच्या संभाषणात ही कुठलीही सुरकुती न पडू देणारी भाषा कामाची नव्हती. त्यासाठी लोक लॅटीनची वेगवेगळी भ्रष्ट रूपे वापरत असत. त्या विद्यार्थ्याने शब्दांची त्या काळी भ्रष्ट समजली जाणारी रूपे लिहीली होती आणि शिक्षकाने त्यावर काट मारून त्या शब्दांचे शुद्ध लॅटीन रूप लिहीले होते. हजार-बाराशे वर्षानंतर इटालियन भाषा अस्तित्वात आली तेव्हा विद्यार्थ्याने लिहीलेले शब्द अधिकृत झाले होते आणि शिक्षकाची लॅटीन भाषा लयाला जाण्याच्या मार्गावर होती.

हे आठवायचं कारण म्हणजे नुकतेच मराठी भाषा दिवसाच्या निमित्ताने काही लेख वाचले. दरवर्षी पावसाळा येतो तसंच नित्यनेमाने मराठी कशी धोक्यात आहे यावर लेखही येत असतात. लेखकाच्या आवडीनुसार हा धोका ऑरेंज अलर्ट ते रेड अलर्ट या पातळीमध्ये कुठेतरी असतो. लेख मराठी कशी भ्रष्ट होते आहे, तिची दैन्यावस्था वगैरे नेहेमीच्याच चीजा वेगवेगळ्या सुरांमध्ये आळवणारे होते. इथे लेखकांशी काही प्रमाणात सहमत आहे. म्हणजे किमान वृत्तपत्रांमध्ये निर्दोष मराठी वाचायला मिळावं ही माफक अपेक्षा आहे. लेखक आणि संपादक भाषेच्या बाबतीत अधिक काटेकोर असायला हवेत. दुध, केशवसूत अशा चुका टाळायला हव्यात.

पण याचबरोबर मराठीचं बदलतं रूपही लक्षात घ्यायला हवं. पूर्वी सर्व इंग्रजी शब्द हद्दपार केले पाहीजेत असं म्हणणारे भाषारक्षक आता जरा मवाळ होत आहेत असं वाटतय. इंग्रजी शब्द चालतील, पण त्यांना मराठीचे नियम लागू पडत असतील तरच असा वेगळा वाटणारा पवित्रा काही लोक घेतात. अर्थात नंतरच्याच वाक्यात मराठीत परकीय शब्दांची भेसळ फार वाढली आहे आणि त्यामुळं मराठी भ्रष्ट होते आहे असं म्हणून समतोल साधला जातो. खरी गोम अशी आहे की इंग्रजी शब्दांसाठी संस्कृतमधून आणलेले प्रतिशब्द ज्याने तयार केले आहेत ते त्याच्याव्यतिरिक्त कुणीच वापरायला तयार नाही. काही दिवसांनी त्याला स्वत:लाही कंटाळा येतो. सारखं-सारखं भ्रमणध्वनी, कार्यालय किंवा उपाहारगृह कोण म्हणणार? प्रतिशब्द तयार करणं फार सोपं आहे, ते लोकांना वापरायला लावणं दहा-बारा मांजरांना एका रांगेत आणण्याइतकं अवघड आहे.

भाषा हे साधन आहे, साध्य नव्हे. भाषा जपायला हवी पण याचा अर्थ तिला राजपुत्र सिद्धार्थाप्रमाणे कोणत्याही दु:खी अनुभवापासून दूर ठेवायचं असा नाही. असं केलं तर भाषा कृत्रिम, तकलादू होते, तिचा आत्मा हरवतो. भाषेला संस्कृतीशिवाय वेगळं अस्तित्व नाही, भाषा संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. पण याचा परिणाम म्हणजे संस्कृती जशी बदलते तशी भाषाही बदलत जाते. मराठी आणि जगातील इतर सर्व भाषा बदलत आहेत आणि बदलत राहणार. त्यांच्यावर इतर भाषांचे अधिकाधिक प्रभाव पडत जातील. या संक्रमणातून जी तावून सुलाखून निघते त्या भाषेला आपला लहेजा असतो. त्यातून जी भाषा तगेल ते तिचे तत्कालीन स्वरूप. बाकी सगळं बदलत असताना भाषा तशीच राहील अशी अपेक्षा करणं व्यर्थ आहे.

इथे एक मूलभूत गैरसमज असावा असं वाटतं तो म्हणजे मोठमोठे भाषातज्ज्ञ, पंडित भाषेचे नियम ठरवतील आणि जनता निमूटपणे ते नियम पाळेल. असं झाल्याचं उदाहरण इतिहासात कुठेही सापडत नाही. जे घडतं ते नेमकं उलट असतं. जनता भाषा वापरते, तिला वेगवेगळी वळणे देते, तिच्यात वैविध्य आणते आणि भाषेचे अभ्यासक ते नियम संकलित करून त्याला व्याकरण म्हणतात. म्हणूनच प्रत्येक भाषेला तिची स्वत:ची अशी वैशिष्ट्ये असतात. यातूनच कोणतेही नियम नसताना प्रत्येक वस्तूला ती, तो, ते म्हणण्याचा प्रघात पडतो किंवा बहुतेक सर्व क्रियापदांची रूपं नियमानुसार वागत नाहीत. भाषा कवायत करणार्‍या सैनिकांप्रमाणे शिस्तीत वागत नाही, तिला मनसोक्त हुंदडायला आवडतं.

एखाद्या व्यक्तीच्या प्रयत्नांमुळे भाषेत आमूलाग्र बदल होतच नाहीत असं नाही. पण ती व्यक्ती शेक्सपियर, दान्ते किंवा तुकाराम असावी लागते. यातही महत्वाचा मुद्दा असा की या सर्वांचा मूळ हेतू भाषेची समृद्धी नव्हता. त्यांना सखोल आशय असलेलं काहीतरी सांगायचं होत, त्यासाठी त्यांनी आपली भाषा निवडली. हे व्यक्त करण्यासाठी जिथे ती भाषा तोकडी पडत होती तिथे तिला नवीन आधार दिले, नवीन शब्द बनवले. या लोकांनी हजारांनी वाक्प्रचार तयार केले आणि ते आजही वापरात आहेत. का? कारण त्या वाक्प्रचारांच्या माध्यमातून त्यांनी जे व्यक्त केलं ते जनतेला विसरणं अशक्य झालं. फॅक्टरीमधून निघावेत तसे किलोकिलोनी नुसते नवीन शब्द तयार करायचे पण त्यातून व्हॅलेंटाइन डेच्या कविता आणि विडंबनं यापलिकडे काही निघणार नसेल तर असे शब्द आणि त्यामागचा आशय कुणाच्या लक्षात राहणार? भाषा बदलायची असेल तर त्यासाठी प्रतिभावंत कवी हवेत, पण असे प्रतिभावंत तयार करता येत नाहीत. फार फार तर ते तयार होतील असं वातावरण बनवण्याचा प्रयत्न होऊ शकतो. मराठीत गेल्या पन्नास वर्षात नवीन शब्दकोष झालेला नाही. नवीन शब्दांची भर घालून शब्दकोष अद्ययावत ठेवणं ही जबाबदारी जे पंडित भाषा बुडाली असं सतत ओरडत असतात त्यांची आहे.

जगातील सर्व भाषांमध्ये परकीय आक्रमण होतय म्हणून आरडाओरड चालू आहे. फ्रेंच मध्ये इंग्रजी शब्द, इंग्रजी आणि चिनी भाषेमधून तयार झालेलं चिंग्लीश. फ्रेंचवरून आठवलं, प्रत्येक वेळी मराठीची दुर्दशा सांगताना तिची तुलना फ्रेंच किंवा जपानी लोकांच्या भाषाप्रेमाशी केली जाते. “फ्रेंच बघा आपल्या भाषेवर किती प्रेम करतात नाहीतर आपण!” हा मराठीवर अन्याय आहे. फ्रेंच एका देशाची भाषा आहे. तिच्यामागे त्या देशाची संपत्ती, कित्येक शतके चालत आलेल्या साम्राज्याची ताकद आहे. फ्रेंच माणसाला जन्मल्यापासून मरेपर्यंत दुसरी कोणतीही भाषा आली नाही तरी त्याच्या देशात त्याचे काही बिघडत नाही. याउलट भारतात कुठेही जन्माला आलात तर किमान तीन भाषा शिकाव्याच लागतात, आणि कानावर किमान पाच-सहा भाषा नक्कीच पडतात. मराठी ही प्रादेशिक भाषा आहे, राष्ट्रीय भाषा नव्हे. तिला २२ अधिकृत आणि कित्येकशे बोलीभाषांच्या सहवासात रहावं लागत आहे^१. त्यांचा परिणाम तिच्यावर होणारच. महाराष्ट्राची तुलना फ्रान्सशी न करता भारताची तुलना युरोपशी करायला हवी.

लेखाच्या सुरूवातीला जे उदाहरण आलं त्याचा शेवट रोचक आहे. तेराव्या शतकापर्यंत इटालियन भाषेला स्वतंत्र अस्तित्व नव्हतं. वेगवेगळ्या भागांमध्ये बोलल्या जाणार्‍या गावंढळ बोलीभाषा घरादारात वापरताना सगळेच वापरायचे पण साहित्य, कला किंवा अधिकृत व्यवहारांमध्ये लॅटीन श्रेष्ठ मानली जायची, तिथे या बोलीभाषांना प्रवेश नव्हता. तेराव्या शतकात दांते अलिगिएरीच्या रूपाने इटालियन भाषेला तिचा तारणहार मिळाला. ‘ला कॉमेदिया’ लिहीण्यासाठी दांतेनं लॅटीन न वापरता मध्य इटलीच्या तोस्कानी भागात बोलल्या जाणार्‍या बोलीभाषेची निवड केली. या भाषेला त्यानं इटालियन असं नाव दिलं. ला कॉमेदिया प्रकाशित झाल्यावर इटालियन लोक या महाकाव्याने वेडे झाले. ज्याच्या त्याच्या तोंडी दांतेच्या ओळी होत्या. इटालियन लोकांना त्यांची स्वत:ची अशी ओळख मिळण्यामध्ये कॉमेदियाचा महत्वाचा वाटा आहे. आजही कोणत्याही इटालियन माणसाला दांतेची पानेच्या पाने पाठ असतात. त्याचा वाक्प्रचार ऐकू आला नाही असा दिवस इटलीमध्ये काढणं अशक्य. रॉबेर्तो बेनिन्यीने केलेली कॉमेदियाची वाचने आजही हाउसफुल असतात.

मला मराठी लई आवडते. (आवडत नसती तर इथे इतकं खरडलं असतं का?) पण ती जगातील सर्वश्रेष्ठ भाषा आहे किंवा ती बोलतो म्हणून मी सुदैवी असं मला वाटत नाही. बंगाली, उर्दू, इटालियन, जपानी, पंजाबी, मालवणी मला तितक्याच आवडतात. त्या मातृभाषा असत्या तरी हरकत नव्हती. ‘सारे जहां से अच्छा’ पटत नाही ते अशासाठी की ते खरं नाही. आपलीच रेघ सर्वात मोठी असं दाखवणं निदान आजच्या जगात तरी कालबाह्य मानलं जावं अशी अपेक्षा आहे.

—-

१. श्रवणबेळगोळ येथील हा शिलालेख मराठीतील पहिला शिलालेख आहे (इ. स. १११६-१७) असं मानलं जात होतं. अक्षी इथे सापडलेला इ. स. १०१२ मधला शिलालेख आता पहिला मानला जातो.
१९८३ प्रुडेन्शिअल कप : डाउन द मेमरी लेन

Raj

June 12, 2020

२५ जून १९८३. अजूनही दिवस लख्ख आठवतो. त्या काळात वेस्ट इंडिज म्हणजे सगळ्या संघांचा कर्दनकाळ होता. क्लाइव्ह लॉइडच्या नेतृत्यावाखाली या संघाने आधीचे दोन विश्वचषक जिंकले होते आणि हॅटट्रिकसाठी ते आतुर होते. तेव्हा मॅच बघायचे काहीही साधन नव्हते कारण पहिल्या दोन विश्वचषकांमध्ये भारताची जी ‘रॉयल वाट’ लागली होती ती पाहून भारतात मॅच दाखवणे असा काही प्रकार…

२५ जून १९८३. अजूनही दिवस लख्ख आठवतो.

त्या काळात वेस्ट इंडिज म्हणजे सगळ्या संघांचा कर्दनकाळ होता. क्लाइव्ह लॉइडच्या नेतृत्यावाखाली या संघाने आधीचे दोन विश्वचषक जिंकले होते आणि हॅटट्रिकसाठी ते आतुर होते. तेव्हा मॅच बघायचे काहीही साधन नव्हते कारण पहिल्या दोन विश्वचषकांमध्ये भारताची जी ‘रॉयल वाट’ लागली होती ती पाहून भारतात मॅच दाखवणे असा काही प्रकार अस्तित्वात असू शकतो ही शक्यताही दूरदर्शनच्या डोक्यात आली नव्हती. तिसर्‍या वर्ल्डकपच्या वेळी भारत सेमी-फायनलपर्यंत पोचला आणि मग दूरदर्शन खडबडून जागे झाले. सेलफोन, इंटरनेट नसलेल्या त्या काळात कूठून सूत्रे फिरली माहीत नाही पण इंग्लंडविरुद्धची सेमी-फायनल आणि मग फायनल दोन्ही दूरदर्शनने प्रसारित केल्या. (अजिंक्य देव त्यांचे भले करो!) मग कप जिंकल्यावर दूरदर्शनला आपण साल्वादोर दालीच्या स्वप्नमय जगात तर नाही ना असा प्रश्न पडला म्हणून चिमटा काढण्यासाठी दुसर्‍या दिवशी ती मॅच सगळी पुन्हा दाखवली. (आजच्या यंग-जन साठी : त्या काळात मॅच रिटेलिकास्ट वॉज अ ह्यूज डील!)

हा लेख नोष्टाल्जिक आहे, स्मरणरंजनाने काठोकाठ भरलेला आहे. असणारच, असायलाच हवा, दुसरा पर्यायच नाही. गाडी बुंगाट डाउन द मेमरी लेनमध्ये पळते आहे, विलाज नाही. दिल थामके बैठो और सफर का मजा लूटो. और जानेका नई रहेंगा तो अबीच उतर जाओ. बादमें लफडा नई मंगता है, क्या?

क्रिकेटचे वेड मात्र तेव्हा जितके होते तितकेच आत्ताही आहे. फक्त आता साधने बदलल्यामुळे अभिव्यक्तींना वेगवेगळ्या वाटा मिळत आहेत. सनीचे ‘आयडॉल्स’ हातात पुस्तक आले तेव्हाचा आनंद तो काय वर्णावा. सनीने त्याच्या कारकीर्दीतील आवडत्या, प्रेरणादायी खेळाडूंवर प्रत्येकी एक प्रकरण लिहीले होते. पण ही बरीच नंतरची गोष्ट. त्याआधी क्रिकेटवर दोन मासिके यायची, ‘स्पोर्ट्सवर्ल्ड’ आणि ‘स्पोर्ट्सस्टार’. महिन्यातून एकच मासिक तेव्हा त्यातील प्रत्येक लेख शंभरदा वाचायचा, प्रत्येक फोटू निरखून बघायचा. वेस्ट इंडिज भारतात येणार असेल की त्यावर स्पेशल फीचर, खेळाडूंचे एकत्र फोटू. त्यात गावसकर आणि माल्कम मार्शल किंवा जोएल गार्नर यांचे एकत्र फोटो पाहिले की आम्हाला धडकी भरे. शाळेत स्पेलींग किंवा समीकरणे यांच्यासमोत कुंठित होणारी आमची मती या बाबतीत फोर-लेन एक्सप्रेस हायवेवर धावत असे. त्यात गावसकर म्हणजे आता सचिन आहे तसा जीव की प्राण. “वेडा आहे का गावसकर? त्या मार्शलबरोबर कशाला कॉफी पितोय?” आणि योगायोगाने गावसकर लवकर बाद झाला की ऍनालिसिस कन्फर्म. “नक्की मार्शलने त्याच्या कॉफीत काहीतरी टाकले असणार, म्हणूनच इतक्या लवकर औट झाला.”

सुनील आणि कपिल म्हटले की मला लतादीदी आणि आशाताई आठवतात. ज्या काळात ओपनिंग फास्ट बोलरच नाहीत म्हणून मातीवर घासून बॉलची चकाकी सुरूवातीलाच घालवायची आणि स्पिनरना आणायचे ही राजरोस पद्धत होती, त्या काळात कपिलने द्रुतगती गोलंदाजीची काट्याकुट्याने भरलेली वाट चोखाळली. इन कटर, आउट स्विंगर अशी सर्व शस्त्रे मेहनतीने आपल्या भात्यात आणली. लतादीदी/सुनील एका प्रांतात सर्वश्रेष्ठ, आशाजी/कपिल ऑलराउंडर.

१९८३ मध्ये मात्र ‘पंजाब दा पुत्तर’ ने आपली करामत दाखवली. झिंबाब्वेविरूद्धच्या सामन्यात पाच बाद १७ (गावसकर, श्रीकांत प्रत्येकी शून्य, अमरनाथ ५ आणि संदीप पाटील १) असे वस्त्रहरण होत असताना कृष्णाच्या रूपाने कपिल देव धावून आला. त्याच्या नावातच देव, त्यामुळे संकटकाळी रक्षण करणे हे त्याच्या ‘इसेन्शियल डूटीज’मध्ये होते. घणाघाती हल्ला चढवत (१६ चौकार आणि ६ षटकार) नाबाद १७५ धावा करून संघाला २६६ अशा सुस्थितीत नेऊन पोचवले. ओव्हर संपल्या म्हणून नाहीतर आणखी २५ करून सचिनने आता केलेला द्विशतकाचा विक्रम कपिलने तेव्हाच केला असता कदाचित. ‘मक्केदी रोटी और सरसोंदा साग’ – ‘तुसी छा गये पाजी.’ दुर्दैवाने ही इनिंग कधीही बघायला मिळाली नाही.

क्लाइव्ह लॉइड हे एक अजब रसायन होते. त्याच्याकडे पाहून अजून उत्क्रांतीचे बरेच काम बाकी आहे असा भास होई. बॅट खांद्यावर, लांब-लांब ढांगा टाकत तो मैदानावर आला की एखादा निऍंडरथाल आला आहे असे वाटे. फायनल म्याचमध्ये भारताचे उणेपुरे १८३ रन लॉइड आणि रिचर्ड्स एका हाताने खेळूनच काढतील असे वाटत होते. लॉइडला बिन्निने परत पाठवले तेव्हा अर्धा जीव परत आला पण रिचर्ड्स अजून बाकी होता. त्याने आपल्या नेहेमीच्या बेगुमान, बेदरकार शैलीत एकेका बॉलरची हजेरीघ्यायला सुरूवात केली आणि “चला, आता काय राहिलय? इथपर्यंत आले तेच खूप झाले हो. कर्मण्येवाधिकारस्ते..” असे म्हणत पुण्या-मुंबईतील सगळे काका लोक शनिवारच्या लांबणीवर टाकलेल्या कामांची यादी आठवू लागले. त्या काळात ‘किलर इन्स्टींक्ट’ सारख्या शब्दांना माकेटीगची जोड नव्हती कारण ‘माकेटिंग’ हा प्रकारच अस्तित्वात नव्हता. (‘माकेटिंग’चा उच्चार करताना र म्हणायचा नसतो. ) सुदैवाने शब्द प्रचलित नसला तरी भावना पंजाब दा पुत्तर आणि त्याच्या नेतृत्वाखाली खेळत असलेल्या टीममध्ये ठासून भरली होती.

कपिलने उलटा मागे जात रिचर्ड्सचा कॅच पकडला आणि काका कंपनीने पिशव्या परत खुंटीला टांगल्या. नंतर मार्शल आणि विकेटकीपर दूजॉनने डाव सावरण्याचा प्रयत्न केला पण तेही लवकरच परतले. १२६ वर रॉबर्ट्स बाद झाला आणि प्रेक्षक मैदानात घुसले. सिक्युरिटी नावाचा प्रकार तेव्हा नावालाच होता. बाउंडरीच्या बाहेर एक फुटाची छोटीशी तटबंदी की लगेच प्रेक्षक. रॉबर्ट्स बाद होऊन परत जात असतानाचे दृश्य अजूनही लक्षात आहे. अर्ध्या वाटेवर एक वेस्ट इंडियन प्रेक्षक मैदानात आला आणि त्याला काहीतरी सांगत त्याच्याबरोबर जायला लागला. तो काय सांगत होता ते येशूच जाणे पण नंतर बरेच वर्षांनी ‘रंगीला’ बघताना मला हे दृश्य आठवले. गुलशन ग्रोवर शूटींगसाठी प्रोड्युसर बस देत नाहिये म्हणून फ्रस्ट्रेट झालाय आणि शूटींग बघायला आलेल्यातला एक जण त्याच्या खांद्यावर हात ठेवून त्याला म्हणतो, “मै आप का दर्द समझ सकता हूं.”

अमरनाथने होल्डींगला बाद केले आणि सगळे खेळाडू जिवाच्या आकांताने ड्रेसिंगरूमकडे धावायला लागले कारण प्रेक्षक परत मैदानात घुसले होते. प्रेक्षकांनी त्यांना गाठायच्या आत ड्रेसिंग रूम गाठणे महत्वाचे, जगलो-वाचलो तर सेलेब्रेट करूच नंतर. नंतर काय काय झाले नीटसे आठवत नाही कारण आम्ही टिव्हीसमोर नाचत होतो. पण गॅलरीत कपिलने उंचावलेला प्रुडेन्शिअल कप अजूनही आठवतो आणि त्याच्या जोडीला सनी, अमरनाथ, संदीप पाटील, बिन्नी, संधू.

लगेच पुढच्या महिन्यात वेस्ट इंडिजचा संघ भारत दौर्‍यावर आला आणि भारतीय संघाची ५-० अशी कत्तल करून परत गेला. पण बूंद से गई वो हौद से नही आती. पुढच्या कपपर्यंतरी भारतीय संघ विश्वविजेता होता.
ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा – द ग्रेट ब्यूटी

Raj

June 11, 2020

लहानपणापासून फारसा विचार न करता समोर येईल तो चित्रपट बघितल्यानंतर हल्ली चित्रपट बघण्याच्या पद्धतीमध्ये बदल झाल्याचं जाणवतं. अमुक वेळी अमुक चित्रपट बघायचा की नाही याचे निकष बरेच बदलले आहेत आणि त्यात विक्षिप्तपणा आला आहे. चित्रपटांचं जे अनेक प्रकारे वर्गीकरण केलं जातं ते बहुधा दोन ढोबळ प्रकारांमध्ये बसवता येईल. ज्यावर विचार करावा लागत नाही असे आणि…

लहानपणापासून फारसा विचार न करता समोर येईल तो चित्रपट बघितल्यानंतर हल्ली चित्रपट बघण्याच्या पद्धतीमध्ये बदल झाल्याचं जाणवतं. अमुक वेळी अमुक चित्रपट बघायचा की नाही याचे निकष बरेच बदलले आहेत आणि त्यात विक्षिप्तपणा आला आहे. चित्रपटांचं जे अनेक प्रकारे वर्गीकरण केलं जातं ते बहुधा दोन ढोबळ प्रकारांमध्ये बसवता येईल. ज्यावर विचार करावा लागत नाही असे आणि करावा लागतो असे चित्रपट. ही दोन टोकं झाली. यात मध्ये असणारे चित्रपटही असतात. पैकी विचार न करावा लागणारे चित्रपट बघण्यात फारशी अडचण येत नाही. मूड, वेळ आहे की नाही इतकाच प्रश्न येतो. गंभीर चित्रपट बघताना मात्र निकष वाढतात. मूड, वेळ यांचा प्रश्न असतोच, शिवाय त्या क्षणी त्या (प्रकारच्या) चित्रपटाचा आस्वाद घेण्याची मन:स्थिती आहे की नाही हे ही बघावं लागतं. त्यात परत असे चित्रपट एकापाठोपाठ एक बघणं जमत नाही. कुरोसावा, बर्गमन यांच्या एका चित्रपटात इतकं काही सापडतं की ते आत्मसात करण्यात बराच वेळ जातो. असा एक चित्रपट पाहिल्यानंतर पाटी कोरी करून नवीन अनुभव घ्यायला तयार होईपर्यंत दुसरं काही बघावं अशी इच्छा होत नाही. म्हणून रिट्रोस्पेक्टीव्ह सारख्या प्रकारांशी आमची कुंडली जुळत नाही. परत हल्ली बहुतेक चित्रपट घरी बघता येत असल्यामुळे सोय वाढली आहे. घरी चित्रपट हवा तिथे थांबवता येतो, एखादा प्रसंग किंवा संवाद कळला नाही तर परत बघता येतो किंवा चक्क मध्ये थांबून आपण काय बघत आहोत याचा विचार करता येतो. अनेक चित्रपट उपलब्ध आहेत म्हणून सगळे एकापाठोपाठ एक बघून टाकायचे की जमेल, रुचेल तोच चित्रपट निगुतीने बघायचा यात सध्या तर मत दुसऱ्या प्रकाराला आहे. ही अर्थातच टीका नाही. उलट मायक्रोसॉफ्टला गुरुस्थानी मानून आमच्यात असलेल्या ‘बग’ला ‘फीचर’चं रूप देण्याचा केविलवाणा प्रयत्न आहे. चित्रपट बघण्याची अमुक पद्धत बरोबर, अमुक चूक असं काही नसतं.

अर्थातच या सर्व विक्षिप्तपणाची किंमत द्यावी लागते. न पाहिलेल्या चित्रपटांची यादी इतकी लांब आणि लाजिरवाणी आहे की ती गुप्त ठेवण्यात आलेली आहे. अशा परिस्थितीत एखादा गाजत असलेला चित्रपट बघण्यात आला तर विशेष समजायचं. सध्या युरोपमध्ये गाजत असलेला ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ – ‘द ग्रेट ब्यूटी’ हा चित्रपट नुकताच पाहिला. इटली आणि फ्रान्स यांच्या सहनिर्मितीने बनलेल्या या चित्रपटाचा ऑस्करच्या सहाच्या यादीत नुकताच समावेश झाला आहे. एकदा बघितल्यावर परत एकदा बघितला. इतक्या वेगवेगळ्या पातळ्यांवर परिणामकारक असा नवीन चित्रपट बरेच दिवसांनी बघायला मिळाला.

चित्रपट सुरू होतो रोम शहरात. कॅमेरा एखाद्या प्रवाशासारखा फिरत राहतो. गाण्यांचा सराव करणारा क्वायर, जपानी पर्यटक, त्यांना माहिती देणारी गाईड, अचानक एक पर्यटक चक्कर येऊन पडतो. प्रसंग बदलल्यानंतर आता एक पार्टी चालू असलेली दिसते. लोक नाचत आहेत, काही क्षण कॅमेरा काही व्यक्तींवर रेंगाळतो पण कुठेही ही प्रमुख व्यक्तिरेखा आहे हे जाणवण्याइतपत तिला महत्त्व देत नाही. अखेर जवळजवळ दहा मिनिटांनंतर मुख्य व्यक्तिरेखा समोर येते – जेप गांबार्देल्ला. जेप हा एक प्रसिद्ध लेखक आणि पत्रकार आहे आणि ही पार्टी त्याच्या वाढदिवसाची आहे. पार्टीत उच्चभ्रू लेखक, दिग्दर्शक, कलाकार यांचं वागणं पाहून गोविंद निहलानी आणि एलकुंचवार यांच्या पार्टी चित्रपटाची आठवण होते. (मुळात पार्टीची प्रेरणा टॉलस्टॉयच्या ‘वॉर ऍंड पीस’ची पहिली काही प्रकरणे आहेत हे नुकतंच लक्षात आलं. यातील साम्यस्थळे रोचक आहेत. हा स्वतंत्र लेखाचा विषय होऊ शकेल.) जेप समोर आल्याबरोबर एक प्रश्न विचारतो, “आयुष्यात तुम्हाला सर्वात जास्त काय आवडतं?” याचं उत्तर किंवा उत्तरे मिळवण्यात बाकीचा चित्रपट खर्ची होतो असं म्हणता येऊ शकेल. पण फक्त या प्रश्नाची उत्तरं मिळवणे हाच चित्रपटाचा हेतू नाही. तसं असतं तर त्याचा आवाका फार लहान झाला असता. जेप आता साठीच्या आसपास आहे. त्याने आतापर्यंत फक्त एक कादंबरी लिहिली आहे. ही इतकी प्रसिद्ध झाली की तेव्हापासून तो इटालियन साहित्यातील महत्त्वाचा लेखक मानला जातो. (इथे ‘कॅचर इन द राय’ आणि ‘टू किल अ मॉकिंगबर्ड’ ची आठवण होणे अपरिहार्य आहे.) संपूर्ण चित्रपटात लोक जेपला वेळोवेळी विचारत राहतात की तू त्यानंतर आणखी काही का लिहिलं नाही. लेखकांना हा प्रश्न किती वैताग देणारा असतो याची जाणीव असते. जेप कधी हे तर कधी ते उत्तर देत राहतो. या कदाचित फसव्या उत्तरांमध्ये त्याला कधी कधी खरी उत्तरंही गवसतात. ही उत्तरं शोधणं हा चित्रपटाचा आणखी एक हेतू.

पण इथेही चित्रपट थांबत नाही. दिग्दर्शक पाओलो सोरेंतिनोची महत्त्वाकांक्षा किती प्रचंड आहे हे हळूहळू लक्षात यायला लागतं आणि आपण अवाक होऊन बघत राहतो. जेप स्वत: लेखक त्यामुळे साहित्याचे बरेच संदर्भ येतात. त्यातील सर्वात महत्त्वाचे दोन – मार्सेल प्रूस्त आणि गुस्ताव्ह फ्लोबेर. वेळोवेळी जेप आपल्या गतायुष्यातील आठवणींमध्ये हरवतो. कधी फ्लॅशबॅकमधून या आठवणी दिसतात. फ्लोबेरला ‘नथिंग’बद्दल एक कादंबरी लिहायची होती पण ते त्याला कधीच जमलं नाही. जेप रगेल आणि रंगेल माणूस. त्याचं बहुतेक आयुष्य पार्ट्या करण्यात गेलेलं. अशाच एका पार्टीत तो त्याच्या हाउसकीपरला म्हणतो, “हे माझं आयुष्य. यात अर्थपूर्ण असं काहीच नाही. यावर मी काय लिहिणार? जे फ्लोबेरला जमलं नाही ते मला काय जमणार?”

इथे चित्रपट थांबला असता तरी एक उत्तम चित्रपट ठरला असता. पण सोरेंतिनो त्याच्याही पुढे जातो. सगळ्या चित्रपटात भूतकाळ आणि वर्तमानकाळ यांच्यात प्रवास करताना नवं आणि जुनं यांची सतत तुलना होत राहते. एका पार्टीत जेप आणि एक मित्र बोलत असतात. कुणीतरी अर्धवट टाकून दिलेली डिश समोर असते. जेप विचारतो, “केटरिंगचा दर्जा खालावलाय, नाही?” मित्र म्हणतो, “रोमचा दर्जा खालावलाय.” हे नवं-जुनं दाखवताना सोरेंतिनो वेळोवेळी कलेचा संदर्भ देतो आणि प्रसंगी यावर मर्मभेदी कॉमेंट करतो. ही पार्टी इटलीमधील एका प्रसिद्ध मॉडर्न आर्ट कलेक्टरने दिलेली असते. त्याची आठ-दहा वर्षांची मुलगी खेळत असते. तिला इच्छेविरुद्ध ओढून आणलं जातं. एक भव्य पांढरा कॅनव्हास, रंगांचे डबे ठेवलेले आणि सभोवताली सगळे प्रेक्षक जमलेले. मुलगी चिडलेली असते, ती रडत-रडत एकेका रंगाचे डबे कॅनव्हासवर मोकळे करते, नंतर हाताने रंग पसरवते. हे चित्र नंतर लाखो युरोंना विकलं जाईल. जेपबरोबर त्याची मैत्रीण असते तिला हे बघवत नाही. ते दोघे निघतात आणि तिथे त्यांना तो मित्र भेटतो. हा माणूस साधासुधा नाही, राजेरजवाड्यांचा केअरटेकर आहे. त्यांच्या सगळ्या किल्ल्या याच्याकडे आहेत. जेपच्या विनंतीला मान देऊन तो हा खजिना खुला करतो. रेनेसान्सपासून जोपासलेल्या कलासंस्कृतीमधून आलेली शिल्पे आणि चित्रे या खजिन्यात असतात. ही तेव्हाची कला आणि ही आताची, विरोधाभास प्रकर्षाने जाणवतो. कलेचा संदर्भ फक्त या बाबतीतच घेतलेला नाही. पार्श्वसंगीतही याला साजेसं आहे. चित्रपटात मुख्यत्वे दोन प्रकारचं पार्श्वसंगीत आहे – पाश्चात्त्य शास्त्रीय संगीत आणि आताचं आधुनिक. जेप आणि त्याची मैत्रीण चित्रे बघत असताना मागे बिझेच्या संगीताची हेलावून टाकणारी धून वाजत असते. तेव्हाचं आणि आताचं. ढासळलेली मूल्ये आणि त्यांच्याबरोबर गर्तेत गेलेली आयुष्यं. एकदा एका पार्टीत जेप म्हणतो, “We’re all on the brink of despair, all we can do is look each other in the face, keep each other company, joke a little…”

सोरेंतिनो ज्या परंपरेतून आला आहे ती नावं फार मोठी आहेत. दि सिका, फेल्लिनी, रोस्सेलिनी, अन्तोनियोनी. चित्रपटावर अन्तोनियोनीचा – विशेषत: ‘ला नोत्ते’ चा प्रभाव प्रकर्षाने जाणवतो. अन्तोनियोनीप्रमाणेच सोरेंतिनो संथ लयीत शहराचं वैविध्य टिपत असतो. सोरेंतिनोचा नायकही लेखक आहे. तो ही सगळं स्पष्ट करण्याच्या भानगडीत न पडता कधी सूचकपणे उत्तरांकडे निर्देश करतो तर कधी निर्णय प्रेक्षकांवर सोपवतो. हॉलिवूडच्या चित्रपटांवरचा माझा एक मुख्य आक्षेप म्हणजे त्यातील युरोपचं चित्रण. कित्येकदा युरोपच्या वाऱ्या करूनही बहुतेक दिग्दर्शक पर्यटकाच्या भूमिकेतून बाहेर आलेले दिसत नाहीत. मग ‘बॉर्न आयडेंटिटी’सारख्या उत्तम चित्रपटातही सीआयएचा इटालियन एजंट दाखवला की तो नेमका कलोसियमच्या पुढूनच जात असतो. स्कूटरशिवाय इतर कोणतंही वाहन त्याला सापडत नाही. किंवा पॅरिस म्हटलं की एजंटच्या खिडकीतून आयफेल टॉवर दिसायलाच हवा. जसं भारत म्हटलं की स्लमडॉग, भिकारी किंवा साधूबाबा तसं. बहुधा या मर्यादा लक्षात घेऊनच की काय, कपोलाने कधीही अमेरिकेच्या बाहेरचा विषय हाताळला नाही. (उप आक्षेप : विचार न करता दिलेलं बिनडोक पार्श्व संगीत. ‘स्पाय गेम’ ला विवाल्दीचे ‘फोर सीझन्स’ वापरणार असाल तर आधी त्या गुप्तहेरांचं पिस्तूल आमच्या कानशिलावर लावा आणि आमच्या यातना तरी थांबवा.)

युरोपियन दिग्दर्शकांच्या कॅमेऱ्यातून युरोप बघण्यात वेगळीच मजा आहे. फेलिनीच्या ‘ला दोल्चे व्हिता’प्रमाणेच रोम शहर हा या चित्रपटाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. गंमत म्हणजे जेपचं घर कलोस्सियमच्या शेजारीच असतं. पण कधीही कॅमेरा ‘हे बघा कलोस्सियम’ असा अट्टहास करताना दिसत नाही. कलोस्सियमच्या भिंती दिसतात पण त्या ओझरत्या. आणि मग हे भग्न अवशेष ढासळणाऱ्या जगाचं एक मूक प्रतीक बनून राहतात. कला आणि तिचं व्यवसायीकरण यावर कॉमेंट करताना एक वेगळीच गंमत दिसते. सुरुवातीला ‘बांका पोपोलारे दि व्हिचेंझा’ हे सहनिर्माते असल्याची पाटी येते – सिंहासनमध्ये ‘बॅंक ऑफ महाराष्ट्’ची येते तशी. इटलीमध्ये बॅंक काढणे हा एक लोकप्रिय व्यवसाय आहे, प्रत्येक गल्लीत एक बॅक असते. एका प्रसंगात या बॅंकेची केलेली ओझरती जाहिरात रोचक वाटते. ही नुसती जाहिरात समजायची की दिग्दर्शकाने खास आधुनिक शैलीत केलेली ‘सेल्फ रेफरन्शियल कॉमेंट’?

पूर्वाधात कलेच्या अनुषंगाने जाणाऱ्या चित्रपटाचा फोकस उत्तरार्धात धर्मावर येतो. कॅथॉलिक धर्माला इटली आणि युरोपमध्ये महत्त्वाचं स्थान आहे. चर्चचा शेकडो वर्षांचा इतिहास, सत्तेसाठी झालेल्या लढाया याचे अनेक संदर्भ यात येतात. या सर्वांची संगती तिथे जन्मापासून राहिल्याशिवाय लागणे शक्य नाही. इथे प्रश्न येतो की अशा प्रकारच्या चित्रपटांचे संदर्भ आंतरराष्ट्रीय पातळीवर किती लोकांना लागत असतील? आणि संदर्भ न लागल्यामुळे जर चित्रपटावर कमी योग्यतेचा शिक्का लागला तर चूक कुणाची? असो. एक १०४ वर्षे वयाची सिस्टर पोपला भेटायला येणार असते. तिच्या स्वागताप्रीत्यर्थ जेपच्या घरी मेजवानी होते. या सिस्टरने तरुणपणी जेपची कादंबरी वाचलेली असते. सिस्टरला फक्त जमिनीवर झोपायची सवय. हाटेलातल्या गाद्यांवर तिला झोप येत नाही. मेजवानी संपल्यावर सिस्टर गायब होते. सगळे जण शोधाशोध करायला लागतात, शेवटी ती एका खोलीत जमिनीवर डाराडूर झोपलेली दिसते. पहाटे जेप गच्चीवर येतो. नुकतंच उजाडतंय. पहाटेचा प्रकाश, ओझरतं दिसणारं कलोस्सियम आणि डौलदार राजहंस. सगळी गच्ची राजहंसांनी भरलेली, पश्चिमेकडे जाताना काही काळ विसावा घ्यायला थांबलेले. सिस्टर त्याला विचारते, तू आणखी का लिहिलं नाहीस. जेप समोरचं दृश्य बघतो आणि निःश्वास टाकून म्हणतो, “I was looking for the great beauty, but…I didn’t find it.”

कोणत्याही चित्रपटात महत्त्वाची गोष्ट कोणती असेल तर ती म्हणजे चित्रपटाचा मूड, लय किंवा टोन. हा सांभाळण्याचं काम लेखक, दिग्दर्शक, कलाकार या सर्वांचं असतं. ‘पार्टी’ गंभीर चित्रपट आहे आणि अंगावर आणणारी वास्तवता चित्रित करताना कुठेही विनोदाला स्थान नाही. याउलट काही चित्रपट दुसऱ्या टोकाकडून येतात. समस्यांनाही विनोदी ढंगाने समोर आणतात. ‘अमेली’ एक उदाहरण. रोबेर्तो बेनीन्यिचा ‘ला व्हिता ए बेल्ला’ हे टोकाचं उदाहरण.’ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’मध्ये सोरेंतिनो ही दोन्ही टोकं नाकारून मधला मार्ग पत्करतो. चित्रपटात अनेक गंभीर मुद्द्यांना स्पर्श केला आहे पण त्यांच्यावर चित्रपट रेंगाळत नाही. जसं आहे तसं वास्तव दाखवून पुढे जातो. आणि हा प्रवास अत्यंत सहजपणे झालेला दिसतो. कधी गंभीर, कधी किंचित विनोदी, कधी भावनिक पण मेलोड्रामा टाळणारा असा हा प्रवास आहे. ही सहजता सांभाळणं म्हणजे डोंबाऱ्याच्या दोरीवरून चालण्यासारखं आहे. किंचित तोल गेला तरी सगळं ओमफस्स. ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ ज्या सफाईने हा तोल सांभाळतो त्याला दाद द्यावीशी वाटते. हे सगळं वर्णन हिमनगाचं टोक आहे, चित्रपटात आणखी अनेक उल्लेखनीय गोष्टी सापडतील.

मागच्या आठवड्यात अमीन सायानीने रेडिओ सिटीवर खय्यामसाहेबांची मुलाखत घेतली होती. त्यांना विचारलं, “तुमची सगळी गाणी नेहमी संथ का असतात?” ते म्हटले, “संथ लय नसेल तर उत्तम काव्याचा आस्वाद घेता येत नाही.” इथे अर्थातच ‘छैंय्या छैंय्या’ सारखे अपवाद आहेत पण बरंच तथ्यही आहे. ‘ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा’ हा चित्रपट संथ लयीत चालणारा एक अविस्मरणीय दृक-श्राव्य अनुभव आहे. कॅमेरा कुठेही नेता येण्याचं तांत्रिक सामर्थ्य आहे म्हणून तो तिथे न्यायलाच हवा असा अट्टहास नाही. फिरवता येतो म्हणून गरगरा फिरवणं नाही. रंगसंगती अत्यंत साजेशी, कुठेही कृत्रिम शेड वापरलेल्या नाहीत. कितीतरी फ्रेम लक्षात राहण्यासारख्या. आणि त्या फ्रेम बघताना ऐकू येणारं अप्रतिम पार्श्वसंगीत.

चित्रपटात जेपचा एक जादूगार मित्र जिराफ अदृश्य करून दाखवतो. कसं केलं तर म्हणतो, “It’s just a trick.” चित्रपटाच्या शेवटी जेप दुसरी कादंबरी लिहायला घेतो. “Therefore…let this novel begin. After all… it’s just a trick. Yes, it’s just a trick.”

इथे ट्रिक म्हणजे नेमकं काय? कादंबरी लिहिणं? आयुष्यातील प्रश्नांची उत्तरे शोधणं? हा सर्व चित्रपट? की आपलं आयुष्य?

—-

ता.क. चित्रपट संपल्यावर पाट्या येताना लगेच उठू नका. पुढची सहा-सात मिनिटे रोमच्या टायबर नदीतून केलेली संध्याकाळची सफर आहे. पार्श्वभूमीत रशियन संगीतकार व्हादिमिर मार्टीनॉव्ह याच्या ‘द बिटीट्यूड्स’ या कोरल पीसचे क्रोनोस क्वार्टेट या ग्रूपने केलेले रूपांतर आहे. चित्रपट संपला तरी दॄक-श्राव्य अनुभव चालू राहतो. कॅन चित्रपट महोत्सवात चित्रपट संपल्यानंतर बरेच लोक हा अनुभव घेत बसून राहीले होते किंवा उभे होते, उशीर होतो आहे वगैरे फिकीर न करता.

Author: Raj

श्री चावुण्डराजे करवियले

१९८३ प्रुडेन्शिअल कप : डाउन द मेमरी लेन

ला ग्रांदे बेल्लेझ्झा – द ग्रेट ब्यूटी