रहमानवर लेख लिहिला की प्रतिक्रिया येतात “काही म्हणा, आरडी तो आरडीच.” अहो, पण आम्हाला आरडीही बेहद्द आवडतो म्हणून मग आरडीवर लेख लिहिला की मग म्हणतात, “जयदेव किंवा खय्याम सारख्यांना जी प्रसिद्धी मिळायला हवी होती ती मिळाली नाही. आरडीने उगाच ऑरकेस्ट्रेशनचा ध्यास घेतला.” एक रेघ मोठी करण्यासाठी बाकीच्या लहान का कराव्या लागतात देव जाणे. परवा आंग्लभाषेत लिहिणार एक देशी समीक्षक ‘वोल्फ ऑफ वॉल स्ट्रीट’ पाहून इतका प्रभावित झाला की त्याने कपोला आणि स्पिलबर्ग दोघांचीही इज्जत काढली. स्कोरसेझी उत्तम आहेच पण त्याचं कौतुक करण्यासाठी इतरांचा अपमान करण्याची काय गरज? प्रत्येकाचे आवडते कलाकार असतात – लेखक, गायक, संगीतकार. सुरुवातीला ही आवड फॅन असण्याच्या स्वरूपात असते ते ठीकच. पण नंतरही या पातळीवरून पुढे जाता आलं नाही तर अडचण होते. आणि जर तुम्ही समीक्षक असाल तर हे पुढे जाणं अधिक महत्त्वाचं ठरतं. कोणत्याही कलाकाराचे गुण-दोष स्वीकारून शक्य तितक्या निष्पक्षपणे मूल्यमापन करणे ही समीक्षकाची जबाबदारी असते. पण बरेचदा समीक्षा वाचताना रोशाक टेस्टप्रमाणे समीक्षकांचे पूर्वग्रहच अधिक ठळकपणे समोर येतात.
सुरुवातीच्या मुद्द्याकडे येताना – आरडीचं नाव काढलं की बरेचदा लोक उचलेगिरीचा शिक्का मारून मोकळे होतात. आरडीने आणि इतर हिंदी चित्रपट संगीतकारांनी कमी-अधिक प्रमाणात इतर चालींवरून प्रेरणा घेतली हे सत्य आहे. प्रश्न असा येतो की आजच्या काळात त्यांचं मूल्यमापन कसं करायचं? की या कारणासाठी त्यांची सगळी गाणी बाद ठरवायची? अनिरुद्ध भट्टाचारजी आणि बालाजी विट्टल त्यांच्या आरडीवरच्या पुस्तकात म्हणतात, “Plagiarism and inspiration have been in vogue for quite some time. Previously, there was hardly any stigma attachaed to the same. A stratling example would be ‘Fandango’ in Mozart’s The Marraige of Figaro, which was in fact a note-by-note copy from a movement in C. W. Gluck’s ballet Don Juan. This surely does not make Mozart any less a composer.”
हे समर्थन आहे का? अजिबात नाही. पण त्या काळातील परिस्थिती लक्षात घ्यायला हवी. बरेचदा निर्मात्याला एखादी पाश्चात्त्य चाल आवडली तर संगीतकाराला त्या चालीवर गाणे बनवावे लागे. मग नासिर हुसेनच्या आग्रहास्तव आरडीला आबाच्या ‘मामा मिया’वरून ‘मिल गया’ बनवावं लागलं. किंवा कधीकधी ‘बॅड पॅच’ चालू असताना संगीतकारांनी असं केल्याचीही उदाहरणे आहेत. हे ऐकल्यावर चाहत्यांना धक्का बसतो त्याचं कारण त्यांनी कलाकाराला कायमचं देव्हाऱ्यात बसवून टाकलेलं असतं. कलाकार माणूस आहे, त्याच्याकडूनही चुका होतात हे त्यांना मान्य नसतं. मग आरडीने वाईट काळ चालू असताना टुकार गाणी दिली हे कबूल करायला जड जातं. पूर्वी मीही कुमार सानूवर प्रखर टीका करत असे. पण नंतर लक्षात आलं की ‘आशिकी’, ‘चुराके दिल मेरा’ अशी गाणी आजही आवडतात. कुमार सानूचं आत्यंतिक सानुनासिक होणं ही चूक होती पण यासाठी या कलाकारांवर संपूर्ण काट मारणं कितपत बरोबर आहे? मग (बरंच उशिरा) लक्षात आलं, टीका कलाकृतीवर असावी, कलाकारावर नको.
हिंदी चित्रपट संगीतकारांवर टीका करत असताना आणखी एक पूर्वग्रह समोर येतो आणि हा पूर्वग्रह अधिक व्यापक स्वरूपाचा आहे. पाश्चात्त्य देशांशी तुलना करताना नेहमी आपण स्वत:ला मुलीच्या बापाचा दर्जा देऊन पडतं का घेतो हे अनाकलनीय आहे. हिंदी चित्रपट संगीतकार सगळे चोर मात्र पाश्चात्त्य संगीतकार सगळेच्या सगळे ‘वरिजिनल’ हा असाच एक गैरसमज. गूगल हाताशी असतानाही हा गैरसमज हावा हे आणखी एक दुर्दैव. थोडं गुगलून पाहिलं तर पाश्चात्त्य संगीतामधली मोठमोठी नावं यात दिसतील – जॉन लेनन, लेड झॅपलिन, रॉड स्ट्युअर्ट, रोलिंग स्टोन्स, बी जीज, एल्टन जॉन, ब्रूस स्प्रिंगस्टीन. फरक इतकाच की तिकडे प्रताधिकार कायदे पाळले जाण्याचं प्रमाण अधिक आहे म्हणून त्यांच्यावर खटले भरले गेले. काही खटले सिद्ध झाले, काही नाही. आता या सगळ्या संगीतकारांनाही बाद करायचं का?
गोरी कातडी, सोनेरी केस, निळे डोळे, स्वच्छ रस्ते आहेत म्हणून लोकही आदर्श आहेत असं नाही. हौशे, नवशे, गवशे इथेही आहेत आणि तिथेही. प्रगत देश असल्यामुळे सुबत्ता आहे आणि कायदे पाळले जाण्याचं प्रमाण अधिक आहे. तिथे लोक निमूटपणे चलान भरतात आणि इथे चहापाणी करतात पण ट्रॅफिक सिग्नल दोन्हीकडे मोडले जातात कारण शेवटी दोन्हीकडे माणसंच आहेत. दोन्हीकडचे कलाकारही यातच येतात. कलाकारांना अनेक दिशांनी प्रेरणा मिळत असते. १००% वरिजिनल कलाकृती शोधत बसलात तर शेक्सपियरपासून सर्वांना बाद करावं लागेल. (‘हॅम्लेट’चं कथाबीज ‘उर-हॅम्लेट‘ नावाचं नाटक आहे असं काही अभ्यासकांचं मत आहे.)